Majburiyatlar va shartnomalar tо‘g‘risidagi umumiy ta’limotlar

Majburiyatlar va shartnomalar tо‘g‘risidagi umumiy ta’limotlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

128.5 KB

Majburiyatlar va shartnomalar tо‘ g ‘risidagi umumiy ta’limotlar Reja: 1. Majburiyatlar haqida umumiy qoidalar 2. Rim shartnomasi tizimi 3. Shartnomalarning haqiqiyligi shartlari 4. Shartnomaning ijrosini ta’minlash va uning buzilganligi uchun javobgarlik 5. Delikt (huquqbuzarlik)dan kelib chiqadigan majburiyatlar

1. Majburiyatlar haqida umumiy qoidalar Majburiyat. “Majburiyat” sо‘zini juda oddiy tushunish mumkin, ammo qadimgi Rim yuristlari unga turlicha ta’rif berganlar. Masalan, Taubenshlag: “Majburiyat bu kreditor (qarz beruvchi) va qarzdor oralaridagi huquqiy munosabat bо‘lib, bunda qarzdorga kreditordan olgan qarzini tо‘lash va boshqa xil vazifalarni bajarish majburiyati yuklangan, ularni bajarmasa turli salbiy oqibatlar kelib chiqishi mumkin”, – deydi. Bu yerda majburiyat predmeti biroz tor ma’noda, ya’ni qarz berish va qarz olish bilan bog‘liq harakatlarni bajarish bilan ifodalanadi. Aslida, maj-buriyat turli xil, chunonchi, tovarni yetkazib berish, sotish, ishni bajarish, xizmat kо‘rsatish, qarz berish kabi harakatlarni bajarishga qaratilgan bо‘lishi mumkin. “Majburiyat” tushunchasi О‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 234-moddasida berilgan. H.Rahmonqulovning ta’kidlashicha, “majburiyat bо‘yicha biron-bir harakatni bajarishga yoki boshqarishdan о‘zini saqlashga majbur bо‘lgan taraf – qarzdor, ushbu harakatni bajarishni yoki bajarmaslikni talab qilish huquqiga ega bо‘lgan taraf – kreditor deb hisoblanadi. Shunga kо‘ra majburyatning sub’yektlari “qarzdor” va “kredtor” deb yuritiladi [3] . M. Andreyev fikricha, rimliklar majburiyatni davlat tomonidan tasdiqlangan qarzdorning kreditor oldidagi majburiyatlari, bajaradigan yoki bajarmaydigan ishlari sifatida tushungan- lar. Rim yuristi Pavel ning yozishicha, “majburiyatning asl ma’nosi biror jismiy ashyoni bizniki qilish emas, balki birovni bizga bog‘lashdir, u shaxs ushbu bog‘lanishi tufayli biror narsani bizga berishi, bajarishi yoki biror narsaga imkon berishi kerak”. Birovga bir narsa berib, undan sо‘z olinar ekan, biz unga ishonamiz. Demak, majburiyat ishonchsiz bо‘lmaydi. Majburiyatga asoslangan talab doimo shaxsiy bо‘ladi. Rim yuristlari fikricha, kreditor va qarzdor yо‘q joyda majburiyat ham bо‘lmaydi. Kreditor va qarzdorni qonun bir-biridan yuqori qо‘ymay-di, ular qonun oldida teng va har ikkisi ham bir xil himoyaga loyiq. Yustinian qо‘llanmasida: “Majburiyat huquqiy kishandir, bunda kreditor ham, qarzdor ham fuqarolik

huquqimizga muqobil ma’lum vazifalarni bajarish majburiyati bilan bog‘langan. Majburiyatni bajarish esa, mana shu bog‘ich – kishanlardan forig‘ bо‘lishdir”, – deyilgan. Rim yuristlari majburiyat huquqini quyidagi turlarga bо‘lib qaraganlar: 1) XII jadval va keyingi qonunlar bilan tasdiqlangan sivil majburiyati; 2) pretor tomonidan himoya qilinadigan pretor majburiyati; 3) natural majburiyatlar. Delikt va kontrakt. Majburiyat ikki manbadan hosil bо‘ladi: 1) huquqbuzarlik, aybdorlik, birovga zarar yetkazish, turli taqiqlarni buzish; 2) biz о‘zimizga turli vazifalarni oladigan kontraktlar va shartnomalar. Birinchisi delikt deb ataladi. XII jadval qonunlarida bu haqda: “Sindirdimi – tuzatsin”, “zarar yetkazdimi – tо‘lasin” kabi qoidalar mavjud. Ikkinchisi – kontrakt , ya’ni shartnomaga asoslangan majburiyat deyiladi. Shartnomalar haqida jadval va qonunlarda: “Shartnomani bajarish shart, va’da berdingmi bajar” degan qoidalar takrorlangan. О‘z majburiyatini bajarmagan, sо‘zidan qaytgan kishi ikki baravar jarima tо‘lashi kerak bо‘lgan. Ibtidoiy taraqqiyot davrida bо‘lgan jamiyat uchun shuning о‘zi yetarli bо‘lgan, chunki ularda natural munosabatlar mavjud bо‘lgan. Rim huquqi 3-4 asr davomida shunday taraqqiyot yо‘lini bosib о‘tdiki, u oddiy mol egalari – kreditor bilan qarzdor, sotuvchi va xaridor, ijaraga beruvchi va ijarachi kabilar orasidagi munosabatlarni aniq belgilaydigan qonunlarni ishlab chiqqan. Yuridik faktlar. Ma’lum yuridik normalarga muvofiq natijasida huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, о‘zgarishi yoki tugatilishiga sabab bо‘lgan hayotiy sharoitlar, voqea-hodisalarga yuridik faktlar deyiladi. Yuridik faktlar о‘z tabiatiga kо‘ra yuridik hodisalar va yuridik harakatlarga bо‘linadi. Insonning tug‘ilishi, о‘limi, nogiron bо‘lib qolishi singarilarning har biri yuridik fakt hisoblanadi va hammasi “hodisalarga” kiradi, chunki ular insonning xohish- irodasidan tashqarida sodir bо‘ladi.

Yuridik harakatlar esa insonning о‘z xohishi bilan bajariladi. Ular fuqarolik huquqida – bitim, ma’muriy huquqda – akt (harakat), jinoyat huquqida – jinoyat deb ataladi. Majburiyat va da’vo orasidagi munosabat. Rimda majburiyatlarning bajarilishi da’vogarning da’vo bildirishi orqali himoyalangan, shu bois ham agar majburiyat shunga muvofiq da’vo shakli bilan yuridik ta’minlangan bо‘lsagina u qonuniy kuchga ega bо‘lgan, ammo, shunga qaramay, quyidagi ikki holatning yuz berishi ham mumkin bо‘lgan: 1) norasmiy majburiyatni shartnoma orqali rasmiylashtirish va 2) rasmiy holatdan chekinib, qarzni tо‘lash yoki boshqa majburiyatlarni shartnomada kо‘rsatilmagan usulda ijro etaverish (agar ikki tomon ham bunga rozi bо‘lsa). Bunday harakatlar natijasida shartnoma talablari bajarilgan deb hisoblangan va u sivil holatga о‘tgan yoki yangi shartnoma tuzilishi ham mumkin bо‘lgan. 2. Rim shartnomasi tizimi An’anaviy Rim shartnoma tizimi quyidagi turlarga bо‘linadi: 1-guruhga qadimdan ma’lum sо‘zlarni takrorlash orqali og‘zaki kelishib tuzilgan shartnomalar kiradi. Shunday odatlar bilan bog‘liq og‘zaki tuzilgan shartnomalar “stipulyatsiya” deyilgan. Ular oldin qarz sohasida paydo bо‘lib, keyinchalik boshqa sohalarga ham о‘tgan. Imperiya vaqtida stipulyatsiya о‘zining rasmiy qimmatini yо‘qotgan. Stipulyatsiya peregrinlarning hayotida ham qо‘llangan. Nihoyat har qanday og‘zaki shartlashish ham huquqiy himoyalanadigan bо‘lgan va u Rimda bitim shakli deb hisoblangan. Og‘zaki sо‘zlarning shartnoma asosini tashkil qilishi haqida Rim yuristlari о‘rtasida kо‘p tortishuvlar va munozaralar bо‘lgan. Rim shartnomalarining ikkinchi guruhi yozma ( literal) shartnoma deb atalgan. Ular ilgarigi og‘zaki shartnomalardan sо‘ng paydo bо‘lgan, ammo ularning ham dastlabki va keyingi shakllarini farqlash kerak.

Dastlab kreditorlarda uy hisob daftarlari paydo bо‘lgan, unga kim va qancha qarz ekanligi yozilgan. Qarzdor ham о‘zi uchun qandaydir yozma hisob olib borgan. Ammo ushbu yozuvlar bir tomonlama bо‘lgani uchun о‘rtada ba’zan kelishmovchiliklar kelib chiqqan va о‘zlarining haq ekanliklarini ularni isbotlash qiyin bо‘lgan. Shu bois Yunonistondan kirib kelgan va yunoncha atalgan yangi usul tarqalgan. Bular qarz hujjatlari bо‘lib, barcha hozirgi xalqlarda ham qо‘llanilmoqda. Yustinian digestlari qarz kitoblarini hayotdan siqib chiqargan. Ammo bu verbal (og‘zaki) shartlashuvlar butunlay yо‘qolib ketdi degan gap emas, ular to hozirgacha qо‘llanilmoqda. Chunki og‘zaki kelishuvda taraflarning qay biri sо‘zidan tonsa, uning obrо‘-e’tibori uch pul bо‘ladi va keyinchalik hech u kim bilan ish yuritmay qо‘yadi. Bitim (shartnoma ) ning og‘zaki shakli haqidagi tushuncha va ta’rif О‘zbekiston Fuqarolik kodeksining 106- moddasida beril gan . Yozma majburiyatda vekselda esa barcha majburiyatlar kо‘rsatilgan bо‘ladi va bajarilishi shart hisoblanadi. Xalqaro veksel muomalasi 1837 yil qabul qilingan Jeneva konvensiyasi bilan tartibga solinadi. Bundan tashqari, 1882 yilda Angliyada qabul qilingan veksel qonuni ham bor. Ularning ba’zi normalari Rim huquqi bilan bog‘liq. Bozor munosabatlari tizimida veksellarni keng qо‘llash imkoniyatlari mavjud. Undan oldingi yozma hujjatlarda majburiyatni guvohlantirish vositasi sifatida tilxat ham ishlatilgan. Uchinchi guruh shartnomalar real va konsensual shartnomalardan iborat. Ashyo yoki pulni ikkinchi shaxsga bergan paytdan kuchga kiradigan shartnomalar real (haqiqiy) shartnoma deyilgan (qarz berish kabi). Taraflarning kelishuvidan shartnoma talablari haqidagi о‘zaro kelishuvdan keyin kuchga kiradigan shartnomalar konsensual shartnoma deyilgan (olish-sotish, ishga yollanish va h.k.) .

3. Shartnomalarning haqiqiyligi shartlari Majburiyat predmeti. Majburiyat predmeti (mavzui) haqida ikki xil fikr mavjud. Ulardan biriga kо‘ra, majburiyat predmeti faqat ashyolardan iborat bо‘lib, ularga narsalar, pul yoki shartnoma asosida kо‘rsatiladigan xizmatlar kiradi. Bu fikrga kо‘ra, majburiyat predmeti bо‘lgan barcha narsalar ikki guruhga bо‘linadi: 1) xususiy alomatlari bilan belgilanmaydigan ashyolar – bunda ularning hajmi, og‘irligi, miqdori kо‘rsatiladi (masalan, pul, vino, don va h.); 2) xususiy alomatlari bilan belgilanadigan ashyolar (masalan, haykalchalar, guldonlar, uy-joy va h. k.), bunda ularning aniq belgilari, sifat xususiyatlari haqida shartnomada kо‘rsatmalar mavjud bо‘lish lozim. Ikkinchi fikrga kо‘ra, shartnoma majburiyati biror ashyoni berish (dare), nimadir ijro etish (fatsare), biror narsani taqdim etish (prestare)dan iborat. Ya’ni bunda shartnomadagi ashyolar emas, uni bajarish harakatlari nazarda tutiladi. Har ikki fikrning ham mantiqiy asosi bor. Majburiyatlarda kauza. “Kauza” sо‘zini lotinchadan “sabab” , “maqsad” deb tarjima qilish mumkin. “Kauza” sub’yektiv tushuncha bо‘lib, shartnoma tuzish va majburiyatlar olish sababini bildiradi (moddiy va boshqacha manfaat va h.). Ammo bu maqsad qonuniy bо‘lishi va odobdan tashqari bо‘lmasligi lozim. Majburiyat olish sabablari: 1) biror narsasini berib yuborish, 2) qarz berish, 3) sep tayinlash, 4) xizmat kо‘rsatish; 5) novatsiya – ilgarigi majburiyatlarini yangilash bо‘lishi mumkin. Shartnoma shartlari bajarilmaganida yoki qisman bajarilganida har ikki tarafga ham shikoyat qilish huquqi berilgan. Taraflar kelishuvi. Shartnomaning deliktdan ajratib turadigan birinchi belgisi tomonlarning kelishuvidir. Ammo kelishuvni yuridik hujjat darajasiga kо‘tarish kerak bо‘ladi. Buning usullari xilma-xil: qadimgi shumerliklar qasamlar bilan kuchaytirilgan yozma shartnomalarni ixtiro qilganlar, slavyanlar kо‘p asrlargacha qо‘l berish bilan qanoatlanganlar, rimliklar stipulyatsiya davomida bosh irg‘ash bilan cheklanganlar. Rozilikning kо‘p turlarini (hatto indamaslik,

sukut saqlashni ham) e’tirof etgan rimliklar shartnoma uchun rozilikning eng kerakli, zarur shart ekanligini tushunib, uni izhor etishning turli usullarini qо‘llaganliklarini yuqorida kо‘rdik (verbal, konsensual, literal kabi). Ammo shartnoma (kelishuv) uchun taklif (oferta) hamda uni qabul qilish (aksept) zarur bо‘lgan. Buning natijasida kreditor va qarzdor maydonga kelgan. Ushbu kelishuvdan har ikki tomon manfaatdor bо‘lishi kerak bо‘lgan. Hech qaysi taraf shartnoma tuzishga majbur qilinmasligi shart bо‘lgan. Taraflarning irodasi. Unga kо‘ra, ikki ma’noli shartlar shartnoma tuzuvchilarning istak-irodasini quvvatlashi, unga zid bо‘lmasligi lozim. Yuridik amaliyotda meros qoldiruvchining vasiyatnomasi xususida ushbu vasiyatnoma vasiyat qiluvchining о‘z erki bilan yozilganmi, uning haqiqiy irodasini aks ettiradimi kabi masalalarda juda kо‘p tortishuvlar bо‘lib turadi. Rim amaliyotida ham kо‘p tortishuvlardan keyin pretor amaliyotida ham, obrо‘li yuristlarning asarlarida ham vasiyatchining о‘z xohishi, irodasini aniqlash va e’tiborga olish lozim, degan muhim qoida qabul qilingan. Shartnoma nuqsonlari . Shartnoma nuqsonlari asosan ikki turga bо‘linadi. Ular-ning birinchisi – yanglishuv, adashish. Bunda taraflarning haqiqiy irodasi shartnomada tо‘g‘ri ta’riflanmaydi (shartnoma matnida kerakli sо‘zlar topib ishlatilmagan yoki muhim masala tushib qolgan va h. k.). Ikkinchisi – kelishuvning yuridik nuqtai nazardan notо‘g‘ri yoki qisman notо‘g‘ri tuzilganligi. Rim huquqida kechirish mumkin bо‘lgan va tuzatish lozim bо‘lgan nuqsonlarga quyidagilar kiritilgan: 1) bitim ma’nosini, mohiyatini yaxshi tushunmay xatoga yо‘l qо‘yish; 2) bitim predmeti xususida yanglishish (masalan, bir qul о‘rniga boshqasini berib yuborish). Agar nuqson va xatolar jiddiy bо‘lsa, u holda shartnoma bekor qilingan. Agar xato tuzatilsa, shartnoma kuchda qolishi mumkin bо‘lgan. Bular kelishuv xatolari deb atalgan. Masalan, oltin deb mis ashyo berib yuborilgan bо‘lsa, shartnoma mis ashyo oldi-sotdisiga о‘tkazilgan (erkak yoki ayol qullar haqida ham shunday). Ammo Rim yuristlari kelishuv xatolari haqida aniq bir fikrga kelolmaganlar. Mashhur Selz : “Huquq “insof” va “adolat” tushunchalaridan mohirona foydalanishdir”, deb bejiz aytmagan.

Dolyus. Shartnomaning bekor bо‘lishiga dolyus deb atalgan harakat asos bо‘lgan. Unda kimdir о‘z manfaatini kо‘zlab, foydali, ammo noqonuniy kelishuvga kirishgan. Pretor huquqi rivoj-lanishi bilan qonunga muvofiq, ammo insofga zid bо‘lgan adolatsiz harakatlar ham dolyusga kiritilgan. Sitseron ning xabar berishicha, dolyus shartnomani bekor qiluvchi asos sifatida pretor Akviliy tomonidan mil. av. 44 yilda kiritilgan. Pretor dolyusni “zohiran bir, mazmunan boshqa harakat” deb ta’riflangan. Yuz yillarcha vaqt о‘tgach, boshqa pretor yolg‘onchilik va qalbaki aldov bilan shartnoma tuzishni ayb hisoblab, dolyusga kiritgan va aybdorlarga katta jarima belgilagan, yolg‘onchi esa xalq ichida sharmanda qilingan. Bundan tashqari, pretor aldov uchun javobgarlikni yо‘q qiladigan “kelishuv va bitimlarini” bekor qilgan. Bunday bitimlarning kо‘pchiligi sotib olinganligi yoki zо‘rlik bilan majburan tuzilganligi uchun hech qanday kuchga ega bо‘lmagan shartnoma deb hisoblangan va bekor qilingan. Zо‘ravonlik. Mil. av. I asrlardayoq, Rim huquqshunosligi kuch ishlatib, jismoniy yoki ruhiy zо‘ravonlik bilan tuzilgan barcha shartnomalarni haqiqiy emas, deb hisoblaganlar. Rim ma’muriyati orasida sarkashlarni qiynash, qamash shu bilan birga, tamagirlik, poraxо‘rlik keng tarqalgan. Chet viloyatlariga borib ishlab kelganlar haqida “qashshoq ketib, boy bо‘lib keldi” degan gaplar yurgan. Ammo ruhiy tazyiqni aniqlash qiyin bо‘lgan. Qaysidir holda qaydadir dо‘q- pо‘pisa rol о‘ynagan bо‘lsa, ba’zan shaxsning о‘zi kelib chiqishi mumkin bо‘lgan salbiy oqibatlardan qо‘rqib yon berishi mumkin bо‘lgan. Bunday hollarda pretor sudyaga: “Agar da’vo isbotlansa, unda yetkazilgan zararning 4 hissasiga teng jarima tayinla va kelishuvni bekor qil”, degan kо‘rsatma bergan. Bu masalaning birinchi qismi pretor edikti bilan, ikkinchi qismi esa sivil huquqi bilan hal etilgan. Korreol majburiyat. Stipulyatsiya jarayonida kreditor “reus” deb atalgan, bu sо‘zning kо‘pligidan “korreal” sо‘zi kelib chiqqan. Agar birgina majburiyat bо‘yicha bir necha kishi kreditor hisoblansa, shunday deyilgan. Birgalikdagi majburiyat real birgalikdagi talab bilangina emas, ishonchliroq bо‘lish uchun ham korreol joriy qilingan. Kreditorlardan birining tо‘liq qoniqishi boshqalarining da’vosini ham bajarilgan deb hisoblash uchun asos bо‘lgan. Birgalikdagi

majburiyat har bir kreditorga yakka о‘zi da’vo qо‘zg‘atish huquqini bersa ham, lekin kreditorlardan birining da’vosi bilan qarz batamom tо‘lansa, barchasining da’vosi bekor bо‘lgan. Novatsiya. Majburiyatning yangilanishi. Bu masala, avvalo taraflarning biri vafot etganda yuzaga kelgan. Bunda vorislar huquqidan boshqa majburiyatlar bekor qilingan, chunki vorislik butun oilaga taalluqli bо‘lgan. Hayotda esa qarzdorning о‘limi bilan ish ancha qiyinlashgan. Ammo novatsiya yо‘li bilan bu ahvoldan chiqish yо‘lini topganlar, ya’ni shartnoma yangidan tuzilgan. Buning uchun taraflarning roziligi kerak bо‘lgan. Bunda bir turdagi shartnoma ikkinchi tur shartnoma bilan almashtirilgan yoki shartnomaning ba’zi shartlari ham о‘zgarishi mumkin bо‘lgan. Masalan, oldi-sotdi shartnomasi bо‘yicha sotib oluvchi tovar haqini о‘z vaqtida tо‘lamasa, tarafdorlarning kelishuvi bilan tovar haqining tо‘lanmagan qismi bо‘yicha q a rz shartnomasini tuzishga yо‘l qо‘yilgan (majburiyatni ng yangila nishi haqida О‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 347-moddasida tegishli qoidalar nazarda tutilgan). Qarzni tо‘lash muddatini chо‘zish yoki shartnomani biroz о‘zgartirish kerak bо‘lib qolganda ham novatsiya qо‘llanilgan. Klassik davrlarda har qanday novatsiya stipulyatsiyani talab qilgan. Keyingi davrlarda esa litteral shartnomaning о‘zi kifoya qilgan. Avvallari novatsiya kreditorni almashtirish uchun tuzilgan bо‘lsa, keyinchalik murakkabliklardan qochish uchun sessiya usuliga о‘tilgan. Sessiya. Majburiyatni bajarishni talab qilish huquqining bir kreditordan boshqasiga о‘tishi va qisman yon berish sessiya deb atala boshlagan. Bunda kreditor о‘rniga uning vakili qatnashgan. Vakildan uch narsa talab qilingan: 1) da’voni himoya qilish uchun butun kuchini sarflash; 2) yolg‘ondan saqlanish; 3) ishonch bildirgan, vakolat bergan shaxsga tegishli barcha haqni tо‘lash. Shunday qilib, kognitsiya odati paydo bо‘lgan. Kognitor talab qilib undiradigan narsani tо‘lashga (masalan, yeb qо‘ygan taqdirda) yetadigan ashyo bо‘lishi kerak bо‘lgan. Antoniya Piy davrida ( VIII - XI asr lar) sessiya imkoniyatlarini toraytiradigan kо‘p jihatlar bekor qilingan va bora-bora u mustaqil odatga aylangan. Bizning davrimizda ham shunday bо‘lib

qolmoqda. Kreditor о‘z huquqlarini boshqa kishiga (vakiliga) о‘tkazib, vakolat beradi (unga sessionar deyiladi), ammo unga о‘zining huquqidan ortiq huquq berolmaydi. О‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 313-moddasiga binoan , sessiya “Kreditor huquqlarining boshqa shaxsga о‘tish asoslari va tartibi” , degan sо‘zlar bilan ifodalanadi. Ushbu moddaning 1-qismida kreditorga tegishli bо‘lgan huquqning majburiyat asosida boshqa shaxsga о‘tkazilishi haqida gap yuritiladi. Lekin ba’zan qonunlarda maxsus nazarda tutilgan hollarda intellektual mulkka asoslangan huquq ham boshqa shaxslarga о‘tkazilishi mumkin. Masalan, patent oluvchi shaxs unga bо‘lgan huquqni x ohlagan shaxsga о‘tkazishi mumkin (FK 1088-m.). Tovarlar, ishlar va xizmatlarning barcha guruhlariga yoki bir qismiga nisbatan tovar belgisiga bо‘lgan huquqni uning egasi shartnoma asosida boshqa shaxsga berishi mumkin (FK 1105-m.). Shartlar va muddatlar. Shartnoma – о‘z nomi bilan shartnoma, ya’ni u turli shartlarga asoslangan bо‘ladi. Ammo Rim huquqidagi shartnomalarda, masalan, “agar falonchi konsul bо‘lsa, sen menga falon narsani berasan” deganga о‘xshash shartlar ham bо‘lgan. Yoki vasiyatnomadagi “agar о‘g‘il tug‘ilsa, falon-falon bо‘lsin” kabi shartlar qо‘shimcha (ikkinchi darajali) shartlar hisoblangan. Ammo ma’lum sharoitlarda ular ham e’tirof etilgan. Ular ijobiy yoki salbiy xususiyatga ega bо‘lishi mumkin bо‘lgan. Agar shartnomaning asosiy, muhim shartlari noqonuniy yoki aslida bajarib bо‘lmaydigan bо‘lsa, qо‘shimcha shartlari ham shartnoma bilan birga bekor qi-lingan. Shartnoma muddatlari ham turlicha bо‘lgan. Masalan, “falon qulimni tо‘lov puli 100 seste-ringga yetganda qо‘yib yuboraman” yoki “agar ijarachi falon vaqtgacha narsalarini olib kirmasa, shartnoma bekor bо‘ladi” singari tarzda tuzilgan shartnomalar bо‘lgan. 4. Shartnomaning ijrosini ta’minlash va uning buzilganligi uchun javobgarlik

Shartnomaning ijrosini ta’minlash vositalari. Har qanday kreditor, ayniqsa bu ishda mutaxassis bо‘lgan bankchi yoki sudxо‘r birovga bergan qarzini undirib olishni о‘ylaydi. Uning uchun ushbu qarzning ma’lum bir tartibda va vaqtda qaytarilishi ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun esa zakalat berish , kafillik ( kafolat ) berish , garov , burdsizlik t о‘ l ovi ( aybona , neustoyka ) kabi vositalar q о‘ llaniladi . Zakalat ( bay puli ) berish rimchasiga “ arra ” yoki “ arxa ” deyilib , qimmatli bir narsani garovga qoldirishdan iborat b о‘ lgan . qarz shartnomasi b о‘ yicha uningqi ymati ashyo qiymatidan kam b о‘ lar edi . Keyinchalik zakalat oldi - sotdi ishlarida ha m q о‘ llanila boshlagan , ammo shartnoma bekor qilinganda u ham qaytarib berilgan . Faqat Yustinian davridan boshlab bay puli jarima vazifasini о‘ tay boshlagan . Aslida Sharqdan kelgan bu odatni Yustinian 628 yilda qonunlashtirgan. Kafolat. Kafolat masalasini Gay ta’riflab bergan. Kafillikka о‘tgan kishi shartnoma shartlarini qabul qiladi va qarzdor о‘z qarzlarini tо‘lamagan taqdirda ularni tо‘laydi. Ammo shundan keyin u ham qarzdorga nisbatan regress da’vo huquqiga ega bо‘ladi. Agar qarzdor majburiyatini bajarmasa yoki о‘z vaqtida qarzini tо‘lamasa, boshqa bir shaxs ushbu majburiyatning ijrosini о‘z zimmasiga olishi mumkin bо‘lgan. U qarzdor uchun kafolat bergan yoki kafillikka о‘tgan. Bu narsa ham stipulyatsiyada keng qо‘llanilgan. Bunday kafillikni Rimning badavlat fuqarolari bajarganlar. Ular uchun bu kambag‘al fuqarolarga ta’sir о‘tkazish, hatto ularni о‘zlariga tobe qilish shakllaridan biri bо‘lgan. Majburiyat muddati о‘tgach, uning ijro etilmagani uchun kreditor nafaqat qarzdorga, balki kafilga nisbatan ham chora kо‘rishga haqli bо‘lgan (о‘zbeklarda “kafil turma – kafansiz ketasan” degan maqol bor). Demak, qarzdor ham, kafil ham bir xilda javobgar hisoblangan. Agar qarzdor о‘rniga kafil qarzni tо‘lab yuborsa, qarzdor unga ikki barobar qilib qarzini qaytarishi lozim bо‘lgan.

Garov. Digestlarda aytilishicha, garovga narsa qо‘ygan kishi bu bilan о‘zini majburiyatlar bilan bog‘lab beradi. Shuning uchun ham garov rimchasiga pignus , ya’ni “kishan” deb ataladi. Garovni shartnomaga qо‘shimcha majburiyat deydilar. Iqtisodiy rivojlanish davrlariga kelib kreditorga garovni sotish huquqi berilgan. Ba’zan garovga qо‘yilgan narsa bir necha kreditorga tegishli bо‘lgan. Unda pretor, avvalo, birinchi kreditorning huquqini himoya qilgan. Garov predmetini ba’zan birovga yoki о‘z egasiga vaqtincha foydalanish uchun berib turish ham mumkin bо‘lgan. Kо‘p hollarda kreditor shartnoma asosiy majburiyatining bajarilish muddati о‘tishi bilanoq garovdagi buyumning о‘ziga о‘tib ketishini shart qilib qо‘ygan. Faqat 326 yilda garovdagi narsaning barcha hollarda ham sotilishi va ortiqcha puli egasiga berilishi haqida qaror chiqqan. Bu vaqtga kelib bank ishlarida “ipoteka” degan garov shakli vujudga kelgan. Ipoteka. III asrga kelib greklardan kelgan ipoteka usuli keng qо‘llanila boshlagan. Ipotekaning pignusdan asosiy farqi shundaki, garovga qо‘yilgan narsa kreditorda emas, qarzdorning о‘zida saqlangan va qarzdor undan foydalanib yurishi ham mumkin bо‘lgan. Qarzdor u narsani birovga о‘tkazib yuborsagina kreditor uni talab qilib olishi mumkin bо‘lgan. Agar qarzdor о‘z maj-buriyatini bajarmasa, kreditor uning garovdagi narsasini tortib olgan. Vaqt о‘tishi bilan ipoteka kо‘chmas mulkka, birinchi galda, yerga nisbatan qо‘llaniladigan bо‘lgan, undan keyin qarzdorning bor mol-mulkiga nisbatan belgilash udum bо‘lgan. Bu “bosh ipoteka” deb atalgan. Bu odat bizning kunlarda ham davom etmoqda va endilikda ipoteka ommaviy ravishda qayd etiladigan maxsus rо‘yxat kitoblar paydo bо‘ldi. Ipoteka О‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 265-moddasida nazarda tutil gan . Shartnomaning bajarilish joyi. Bajarilish joyi yo shartnomada kо‘rsatilgan, yo о‘z-о‘zidan tushunlari bо‘lgan. Ammo Italiyaning bosib olinishi va Rimning jahon bozoriga qо‘shilishi bilan ish ancha murakkablashgan. Gretsiya, Misr, Finikiya, Karfagen kabi davlatlar bilan aloqalarning о‘rnatilishi narsalarni uzoq joylarga olib borish, buning narx-navoga ta’siri masalalarini keltirib chiqar.

Bundan tashqari, bozor qoidalarning muayyan muammolarni yuzaga keltirgan. Agar kreditor ikki-uch joyning nomini aytsa-yu, bajaruvchi о‘ziga ma’qul joyni kо‘rsatmagan bо‘lsa (masalan, vasiyatnomada), shartnoma bajarish mumkin bо‘lgan joyda bajarilavergan. Ammo javobgar (bajaruvchi) bu haqda ogohlantirilishi kerak bо‘lgan. Aks holda shartnoma bajarilmagan deb hisoblangan. Agar oldi-sotdida narsaning bahosi kо‘rsatilmagan bо‘lsa, unda shartnoma bajariladigan joydagi narx-navo mezon qilib olingan. Shartnomaning bajarilish muddati. Shartnomada uning bajarilish muddati kо‘rsatilgan bо‘lsa, hech qanday muammo bо‘lmagan. Agar u kо‘rsatilmagan bо‘lsa, unda kreditor talabiga qarab bajarilishi kerak bо‘lgan. Ammo bajarilish joyi uzoqda bо‘lsa, uni hisobga olishga tо‘g‘ri kelgan. Masalan, Rimda kelishilgan yukni Karfagenda topshirish kerak bо‘lsa, yо‘lga ketadigan vaqtni hisobga olishga tо‘g‘ri kelgan. Agar kreditor “mendan olayotgan qarzingni boshqa shahardagi о‘g‘limga tо‘laysan”, desa u shunga yarasha vaqt berishi kerak bо‘lgan. Agar muddat haqida tortishuv chiqsa, uni sud hal qilishi kerak bо‘lgan. Muddat belgilanadigan barcha hollarda kreditorning emas, qarzdorning ahvolini hisobga olish kerak bо‘lgan. Agar tо‘lash vaqti о‘tib ketsa, da’vo muddati boshlangan. Ikki tomon kelishgan bо‘lsa, muddat о‘tmagan hisoblangan. Basharti shartnomada aniq muddat kо‘rsatilmagan bо‘lsa, qarzdorga imkoniyat bо‘lishi uchun talab oldindan bildirilishi haqida ogohlantiruvchi pisanda bо‘lishi talab etilgan. Kreditor о‘z vaqtida kelmasa, narsa yoki pul deponentga (saqlashga) berilgan; mazkur buyum yо‘qolsa yoki nobud bо‘lsa, kreditor aybdor hisoblangan. Aybona ( burdsizlik tо‘lovi ) . Bunda taraflardan biri qо‘yilgan shartni bajarmagan taqdirda, jarima tо‘lashni zimmasiga oladi. Kreditor uchun buning ikki taraflama foydasi bо‘lgan: birinchidan, bu bilan shartnomaning bajarilishi ta’minlangan; ikkinchidan, unga yetkazilgan zarar qoplangan. Digestlarda bu jarimani tо‘lashga majbur qilish mumkin emasligi haqida kо‘rsatma berilgan, ammo bu odat davom etavergan.

Aybdorlik va zararni qoplash. Yuqorida Rim yuristlarining “dolyus” degan atamalari, uning “yozuv niyat” ma’nosini anglatishi haqida sо‘z yuritilgan edi. Har bir shartnoma tomonlaridan shartnoma predmetini ehtiyot qilish talab etilgan. Masalan, ijarachining ijara mulkiga о‘z mulkidek qarashi talab qilinsa-yu, u mazkur talabni bajarmasa, demak, uning aksi, ya’ni beparvolik, aybdorlik paydo bо‘ladi. Ammo ijarachi hamma lozim ehtiyot choralarini kо‘rishga qaramay, masalan, tabiiy ofat natijasida ijara mulki shikastlansa yoki nobud bо‘lsa, aybsiz hisoblanadi. Binobarin aybdan aybdorning farqi bor. Ayb shakllari har xil bо‘lgan, avvalo, qо‘pol xato (lata kulpa)ni о‘ta ketgan mas’uliyatsizlik deb hisoblaganlar. Yuristlar bunday aybni “yovuz niyatga” qо‘shish tarafdori bо‘lganlar. Ammo Selz buni xato hisoblagan va tarixan haq bо‘lib chiqqan. Yengil mas’uliyatsizlikni “kulpa” deganlar. Zararni qoplash masalasiga kelganda esa, barchalari “ayb yо‘q joyda, zarar ham yо‘q” degan fikrda bо‘lganlar. Ammo “lata kulpa” qasd bilan tenglashtirilgan va javobgarlikni keltirib chiqaruvchi asos hisoblangan. U javobgarlikdan ozod etish uchun bо‘ladi, degan kelishuv haqiqiy hisoblanmagan. Kustodia. Kustodia – saqlash, muhofaza qilish degani bо‘lib, Rim huquqi ashyo haqida g‘amxо‘rlik qilishdan uni asrab, avaylashni yuqori qо‘ygan. Masalan, tikuvchi bir kiyimni tuzatib berishga olsa, uning saqlanishini ham bо‘yniga oladi. Qulni yoki molni sotib berishni bо‘yniga olgan dallol uni boqishni ham о‘z zimmasiga olgan. Bunda gap ashyolarning о‘g‘irlanishi, yо‘qolishi, yonib ketishi kabi hodisalar uchun javobgarlik xususida bormoqda. Yengib bо‘lmas kuch. Yengib bо‘lmas kuch, tabiiy ofatlar, masalan, zilzila, bо‘ron kabilarni hisobga olmay bо‘lmaydi. Agar birovning tomidagi cherepitsalarni, shiferlarni uchirgan shamol ularni birovnikiga tushirib, sigirini bosib о‘ldirib qо‘ysa, tomning yopilishini tekshirish kerak bо‘ladi. Agar tom lozim darajada mustahkamlanmagan bо‘lsa, javobgarlik, ayb masa-lasi vujudga keladi. Manfaatdorlik. Rim yuristlari shartnomani bajarmaslik yoki javobgarning delikti natijasida kreditorga yetkazilgan ashyoviy zararni shunday deb ataganlar. Kreditorning zarari ikki xil hisoblangan: 1) u shartnomaning

bajarilmagani uchun mol-mulkni xarajatlari, kirishilmasdanoq bir qator xarajatlar shikastlanishi va nobud bо‘lishi – real zarar; va 2) shartnoma bajarilmagani uchun u ololmay qolgan foyda – boy berilgan daromad. Manfaatni tarafning alohida talablari bilan chalkashtirmaslik kerak. Masalan, о‘ldirilgan qul uchun xо‘jayin: u mening nikohsiz tug‘ilgan о‘g‘lim edi, shuning uchun unga mehrim alohida edi, deb juda yuqori baho talab qilsa, bu hisobga olinmagan. Digestlarda: “har bir keltirilgan zarar uchun о‘sha bilan bog‘liq xarajatlargina tо‘lanadi”, deyilgan. 5. Delikt (huquqbuzarlik)dan kelib chiqadigan majburiyatlar Ushbu darslik Rim xususiy huquqiga bag‘ishlangani uchun uning bu qismida ham “Ulpian formulasi” ga binoan “Ayrim shaxslarning huquq va manfaatlari”ga taalluqli huquqbuzarlik haqida sо‘z yuritamiz. Bunga shaxsni haqoratlash, shikastlantirish, kaltaklashlargina emas, hozirgi davrda jinoyat “kriminal” hisoblangan boshqa (masalan, о‘g‘rilik, talonchilik, birovning mulkiga zarar yetkazish kabi) xatti-harakatlar ham kiradi. Tarixiy kelib chiqishiga kо‘ra, deliktlar XII jadval qonunlariga borib taqaladi. Unda qonga qon talab qilish, hatto о‘lim jazosi ham bо‘lgan. Katta jinoyat yoki yengil ayblar uchun jarima solingan. Jadvallarda “davlatga qarshi jinoyat” tushunchasi ham bо‘lgan. Ularda Rimga hujum qilish uchun gij-gijlash, sudyalarning poraxо‘rligi kabi ba’zi jinoyatlar uchun о‘lim jazosi berilishi haqida yozilgan. Inyura. Bu atama, keng ma’noda, har qanday huquqbuzarlikka, ammo keyinchalik kо‘proq jismoniy shikast yetkazishga nisbatan ishlatilgan. Pretorlar kishini tahqirlash, haqoratlashlarni ham, oilaga nifoq solishni ham inyura doirasiga kiritganlar. XII jadvalda belgilab qо‘yilgan jarimalar rо‘yxatini pretorlar jabrlanuvchi talab qilgan jarimalar bilan tо‘ldirganlar. Faqat jabrlanuvchiga (u о‘lganda esa, vorisiga) da’vo qilish huquqi berilgan. Furtum (о‘g‘rilik). О‘g‘rilik boshqalar buyumini, ashyosini yashirin tarzda olib ketish hisoblangan. XII jadvalda tungi va kunduzgi о‘g‘rilik alohida-alohida

qaralgan. Tungisiga nisbatan qattiqroq jazo qо‘llanilgan. О‘g‘irlangan narsa yonidan topilgan kishi о‘g‘ri deb hisoblangan. Pretorlik huquqida saqlashga berilgan yoki garovga qо‘yilgan ashyolardan foydalanish ham О‘g‘rilik hisoblangan. Bosqinchilik. О‘g‘rilikdan farqli о‘laroq, bosqinchilik yashirin emas, balki ochiqdan-ochiq sodir etiladi. U tungi О‘g‘rilik bilan barobar jazoga loyiq hisoblangan. Italiyada sullanslar va marianslar orasidagi fuqarolar urushi natijasida bosqinchi banditlar kо‘payib ketgan davrda bosqinchilikka qarshi alohida qonun chiqarilgan va uning muallifi nomi bilan “Lukulla edikti” deb atalgan. Akviliy qonuni. Notiq Akviliy nomi bilan atalgan bu qonun (mil. av. 286 y.) о‘zigacha bо‘lgan barcha jazolarni bekor qildi va yangi jazolar joriy etdiki, bundan keyingi sudlar faqat shu qonunni qо‘llashlari lozim bо‘lgan. qonunda huquqbuzarlikning hamma turlariga nisbatan turli jarimalar va boshqa jazo choralari belgilab chiqilgan. Masalan, quyidagi huquqbuzarliklarga: 1) birovning qulini yoki hayvonini о‘ldirish; 2) birovning ashyosini shikastlantirish yoki boshqacha zarar yetkazish; 3) qо‘shimcha kreditor (adistipulyator) tomonidan yetkazilgan zarar; 4) birovning quliga yoki hayvoniga zarar yetkazish. Akviliy qonuniga asosan, qulning yoki hayvonning о‘limi yoki jarohatlanishiga olib keluvchi atayin qilingan jismoniy harakat “zarar” hisoblangan. Ammo bu harakatning qasddan yoki bilmasdan qilinganligi haqida bahslar kо‘p bо‘lgan. Qonun aybdorga nobud bо‘lgan ashyoning eng yuqori bahosini tо‘lash majburiyatini yuklagan. Agar aybdor buni asossiz rad qilsa, jarima ikki barobar oshirilgan.

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Fuqarolik huquqining umumiy tushunchalari

Majburiyat huquqi tushunchasi, tizimi,vujudga kelish asoslari

Sud statistikasining umumiy tushunchasi va tarixi

Shartnoma to`g`risida umumiy tushunchalar