Sud statistikasining umumiy tushunchasi va tarixi - Юриспруденция - Рефераты

Sud statistikasining umumiy tushunchasi va tarixi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

98 KB

Sud statistikasining umumiy tushunchasi va tarixi Reja: 1. Statistika atamasi, tushunchasi, statistika fanining predmeti, o‘rganish ob’ektlari; 2. Statistika fanining asosiy tarmoqlari, umumiy nazariy statistika, ijtimoiy statistika, statistikaning paydo bo‘lish va rivojlanish tarixi, statistikaning predmeti; 3. O‘zbekistonda statistikaning vujudga kelishi va rivojlanishi; 4. Sud statistikasining umumiy va tarmoqlararo rivojlanishi. Jahon kriminalistik statistikasining vujudga kelishi, statistik ma’lumotlarni taqqoslashda BMT ning roli; 5. Sud statistikasining fan sifatida rivojlanishi;

Statistika atamasi, tushunchasi, statistika fanining predmeti, o‘rganish ob’ektlari. Statistika – birinchidan, jamiyatdagi ijtimoiy ishlab chiqarishni miqdor ko‘rsatgichlarini, ularni o‘zgarishi va rivojlanishini o‘rganuvchi, qayta ishlovchi – fandir. Ikkinchidan, ommaviy ko‘rinish-hodisotlarning miqdor hisobidir. Uchinchidan, m a t e m a t i k statistika – ilmiy-amaliy xulosalar qilish va tegishlicha foydalanish uchun matematik uslub bilan tizimlashtirishga bag‘ishlangan matematikaning bir bo‘limidir. To‘rtinchidan, demografik statistika – aholi joylashishining, harakatining (bir yashash joyidan ikkinchi joyga ko‘chib yurishi), tarkibining (qanday millat, qanday irq, qancha erkak, qancha ayol, qancha voyaga yetgan, qancha voyaga yetmagan, qanchasi nafaqa yoshida va hokazo), miqdorining (aholini son jihatdan o‘sishi, tug‘ilishi va o‘lish dinamikasi) darajasiga oid ma’lumotlarni statistik uslub bilan tahlil qilish bilan shug‘ullanuvchi statistika sohasi hisoblanadi. Statistik kuzatuv – orqali jamiyatdagi ommaviy ko‘rinishlar, holatlar haqida aniq ma’lumotlar to‘planadi. Masalan, aholini ro‘yxatdan o‘tkazish orqali, insonlarning ko‘payishi, tug‘ilishi va o‘limi dinamikasi, jamiyatda qaysi yoshdagi shaxslar qancha foizni tashkil etayotganligi, ularni qaysi manzillarda qancha miqdorda yashayotganligi aniqlanadi. Albatta bu ma’lumotlardan aholini kerakli bo‘lgan iste’mol mollari, oziq-ovqat bilan ta’minlash, transport vositalarini qatnovini yo‘lga qo‘yish, ish joyi hamda yashash joyi bilan ta’minlash va kerakli madaniy va maishiy xizmatlar ko‘rsatish masalalarini o‘z vaqtida to‘g‘ri hal qilish uchun, jinoyatchilik haqidagi ma’lumotlardan esa, jinoyatchilikka qarshi kurash borasida keng foydalaniladi.

Statistika fanining asosiy tarmoqlari, umumiy nazariy statistika, ijtimoiy statistika, statistikaning paydo bo‘lish va rivojlanish tarixi, statistikaning predmeti. Har qanday fanni, shu jumladan, sud statistikasini ham o‘rganishga kirishishdan avval, uning predmeti nima va usullari qandayligini aniqlashtirish, ya’ni u qanday voqea-hodisalarni o‘rganadi va buning uchun qanday usullarni qo‘llaydi, degan savollarga javob berish lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, sud statistikasi mamlakatimiz iqtisodiy, siyosiy, madaniy va huquqiy hayotining barcha tarmoqlarini o‘z ko‘rsatkichlarida aks ettirgan statistikaning ko‘psonli tarmoqlaridan biridir. Statistika, boshqa ijtimoiy fanlar singari turli-tuman ijtimoiy hodisalarni o‘rganadi. Bugungi kunda statistika - ijtimoiy-ommaviy hodisotlarning va jarayonlarning o‘ziga xos bo‘lgan uslub va shakllar yordamida miqdoriy tomonini o‘rganuvchi va ularning rivojlanish qonuniyatlarini hamda an’analarini miqdoriy ko‘rsatgichda o‘zida aks ettiruvchi fanning tarmog‘idir. Statistikani ikki variant da ya’ni, keng va tor ma’nodagi statistika ga bo‘lishimiz mumkin. Keng ma’nodagi statistika deganda – qaysi sohaga taalluqli bo‘lishidan qat’iy nazar, barcha ommaviy hodisotlarning yig‘indisini o‘rganadigan fanni tushunamiz. Tor ma’nodagi statistika deganda – bir muncha ixtisoslashgan, ijtimoiy- ommaviy hodisotlarning faqatgina miqdoriy tomoninigina o‘rganuvchi fanni tushunamiz. O‘zbekistonda statistikaning vujudga kelishi va rivojlanishi. O‘zbekistonda statistikani rivojlantirishda Toshkent xalq xo‘jaligi institutida 1932 yildan boshlab o‘z faoliyatini boshlagan “Statistika” kafedrasining olimlari o‘zlarining munosib hissalarini qo‘shishgan. Respublikamizda birinchilar qatorida doktorlik dissertatsiyasini yoqlagan, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi unvoniga sazovor bo‘lgan N.M.Soatov va E.A.Akramovlar shular jumlasidandir. 1979 yilda ushbu olimlarning muharrirligi ostida birinchi marta o‘zbek tilida “Statistika asoslari” nomli o‘quv qo‘llanma “O‘qituvchi” nashriyoti tomonidan

chop etilgan. Shuningdek, statistika fanini rivojlantirishga o‘z hissasini qo‘shgan professorlar I.N.Ermatov, H.N.Nabiyev, S.Sirojiddinov. R.Alimov, Yo.Abdullayevlarni alohida e’tirof etishimiz mumkin. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgan davrdan boshlab statistika faoliyatini tashkil etish masalasida jiddiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Dastavval, statistika va bashorat qilish ishlarini uyg‘unlashtirish hamda metodologik-uslubiy masalalarni bozor iqtisodiyoti sharoitlariga moslashtirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 6 avgustdagi UP- 949 sonli so n l i F a r m o n i va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992 yil 7 avgustdagi 367-sonli qaroriga ko‘ra Davlat statistika qo‘mitasi Taraqqiyot istiqbolini belgilash qo‘mitasi bilan birlashtirilib, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining Istiqbolni belgilash va statistika (“ O‘zistiqbolstat”) Davlat qo‘mitasi tashkil qilindi. Sud statistikasining umumiy va tarmoqlararo rivojlanishi. Jahon kriminalistik statistikasining vujudga kelishi, statistik ma’lumotlarni taqqoslashda BMT ning roli. Statistik ma’lumotlarni yig‘ish faqat bir davlatning o‘zi doirasidan tashqariga chiqqanligiga juda ko‘p bo‘ldi. Bir qancha xalqaro tashkilotlar bu ma’lumotlardan o‘z oldilariga qo‘yilgan maqsadlariga erishish va ularni muvaffaqiyatli hal etish uchun foydalanadilar. Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) ham deyarli tashkil etilganidan buyon dunyodagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar haqidagi, jinoyatchilikka qarshi kurashish uchun dunyo jinoyatchiligi haqidagi statistik ma’lumotlarni yig‘ish yuzasidan juda ham ulkan ishni amalga oshirib kelmoqda. Jinoyatchilikning ahvoli haqidagi ma’lumotlarni o‘zini to‘plash uchun ham o‘zining keng qamrovli faoliyatini amalga oshirib, statistik ma’lumotlarni chuqur tahlilini yaratib kelmoqda. Masalan, 4 ta besh yillikni o‘z ichi g a olgan statistik tahliliy natijalar to‘plamini yaratdi: 1970-1975, 1976-1980, 1980-1985, 1985-1990 yy. BMT tashkiloti tomonidan to‘planayotgan bu ma’lumotlarni yanada boyitish uchun barcha davlatlar o‘zlaridagi ma’lumotlarni ta q dim qilishlari zarur. Lekin,

ba’zi davlatlar o‘z mamlakatlaridagi jinoyatchilik haqida ma’lumot berishmaydi. Bundan tashqari, ba’zi bir davlatlar tomonidan beriladigan statistik ma’lumotlar haqiqatdan uzoqroq bo‘lishi ham mumkin. Bu borada “latent” jinoyatchilik (yashirin, ko‘zga ko‘rinmas jinoyatchilik) dunyodagi jinoyatchilik haqidagi statistikani juda ham aniq bo‘lishiga real halaqit beradi. Jinoyatchilik haqidagi ma’lumotlar ma’lum bir hududdagi kriminogen holatni aniq tasvirini berishi mumkin. Sud statistikasi, o‘zining spetsifik usullarini qo‘llab, davlat va jamiyat qurilish, xo‘jalikning tizimi va mulkka, siyosiy, mehnat, uy-joy va boshqa shaxsiy va mulkiy huquqlar va O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari manfaatlariga, qonun tomonidan himoyalanayotgan davlat va jamiyatning manfaatlari va huquqlarini har qanday tajovuzlardan himoyalash uchun davlat organlarining faoliyatini matematik tarzda raqam ko‘rsatgichlari ila tuzadi va shu tadbirlarni miqdoran aks ettirishi kerak. Sud statistikasini o‘rgana turib, biz birinchidan, hisobga oluvchi turli xarakterdagi huquqiy buzilishlardan, ikkinchisidan esa amaliyotda sud statistikasi bilan shug‘ullanayotgan turli xarakterdagi muassasalardan kelib chiqishimiz kerak. Ushbu bo‘linishlarga asoslanib, sud statistikasi ikkita mustaqil sohalarga bo‘linadi: Jinoyatni oldini olish bo‘yicha chora tadbirlar va jinoyatning miqdoriy tomoni bevosita ob’ektga ega bo‘lgan jinoiy-huquqiy statistikasiga; Fuqarolik-huquqiy statistikasiga, bevosita ob’ekti bo‘lib, sud, arbitraj va notariat tomonidan ko‘rib chiqiladigan fuqarolik-huquqiy bahslashuvning miqdoriy ta’rifi hisoblanadi. Sud statistikasining fan sifatida rivojlanishi . Statistika raqamlarni o‘zida aks ettiribgina qolmay, jamiyatning umuman olganda insoniyatning ijtimoiy hayotiga rahna soluvchi “kasalliklarga” qarshi kurashuvchi samarali qurol ham hisoblanadi. Har qanday fanni, shu jumladan, sud statistikasini ham o‘rganishga kirishishdan avval, uning predmeti nima va usullari qandayligini aniqlashtirish,

ya’ni u qanday voqea-hodisalarni o‘rganadi va buning uchun qanday usullarni qo‘llaydi, degan savollarga javob berish lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, sud statistikasi mamlakatimiz iqtisodiy, siyosiy, madaniy va huquqiy hayotining barcha tarmoqlarini o‘z ko‘rsatkichlarida aks ettirgan statistikaning ko‘psonli tarmoqlaridan biri dir. Modomiki, bu kabi sohalar predmetining o‘ziga xos xususiyatiga nazar tashlamaylik, umumiy nazariy statistikaning yaxlit prinsiplariga asoslanadi, avvalo ushbu prinsiplar haqida, umuman statistikaning xarakterli xususiyatlari haqida aniq tasavvurni olish lozim. Shunday ekan, statistika o‘zi nima? Bu fan nimani o‘rgatadi degan savolga javob berish kerak. Statistika yordamida to‘planadigan ma’lumotlar jinoyatchilikning aniq tavsifini, ya’ni uning ahamiyatli, sifatli xususiyatlarini ochib beradi. K o‘ rib turganimizdek, narsalarning miqdoriy tomoni ularning sifatli tomoni bilan ajratilmagan. Ularni o‘rtasida yaqin bog‘liqlik va o‘zarolik amal qiladi. Statistika ijtimoiy hodisalarning miqdoriy tomonini o‘rganadi, uning sohalariga (iqtisodiy, tibbiy, jinoiy va h .k) muvofiq aniqlashtiriladigan predmeti o‘zida nimani ifodalaydi. Ta’kidlash joizki, statistika vaqt va makonning aniq sharoitida ijtimoiy voqea-hodisalarni o‘rganadi va buning uchun qanday usullarni qo‘llaydi, degan savollarga javob berish lozim. Shuni nazarda tutish kerakki, sud statistikasi mamlakatimiz iqtisodiy, siyosiy, madaniy va huquqiy hayotining barcha tarmoqlarini o‘z ko‘rsatkichlarida aks ettirgan statistikaning ko‘psonli tarmoqlaridan biridir. Statistika, boshqa ijtimoiy fanlar singari turli-tuman ijtimoiy hodisalarni o‘rganadi. Biroq, boshqa fanlardan farqli o‘laroq, statistika ijtimoiy hodisalarning miqdoriy tomonini o‘zining qayta ishlangan fan usullarini qo‘llagan holda o‘rganadi. Sud statistikasining yuridik fan va amaliyot uchun ahamiyati. Sud statistikasi tarmoqlari. O‘zining ko‘rsatkichlari bilan davlat qurilishi va jamiyatni, mulkchilikning qanday qo‘riqlanayotgani, Fuqarolarning O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlari bilan kafolatlangan huquq va manfaatlarining qanday himoya

qilinishini aks ettiruvchi sud statistikasi hisoblanadi. Sud statistikasining asosiy maqsadi, jamoa tashkilotlari va sudlar, prokuratura, Ichki ishlar vazirligi organlari tomonidan ko‘rib chiqiladigan, shuningdek, ushbu qonun buzilishlarga qarshi kurash bo‘yicha tadbirlarda, qonunchilikning buzilishini hisobga olish hisoblanadi. Ko‘rsatib o‘tilgan organ faoliyatini yaxshilanishida sud statistikasining roli juda katta, chunki aynan u boshqa manbalar bilan bir qatorda, sud, tergov va jazoni ijro etuvchi muassasalarining qanday ishlayotgani, ular tomonidan odil sud qanday amalga oshirilayotganini aniqlashga imkon beradi. Sud statistikasi qanday holatlarni o‘rganadi, ya’ni, uning predmeti bo‘lib nima hisoblanadi? Avvalambor, shuni nazarda tutish kerakki, sud statistikasi faqatgina sudlarning ishini hisobga olmaydi, biroq uning nomidan kelib chiqqan holda, bu noto‘g‘ri tushunilgan bo‘lishi mumkin . Demak, sud statistikasi, prokuratura, militsiya, sud va boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlar, jazoni ijro etuvchi muassasalar faoliyatidagi ijtimoiy huquqiy o‘zgarishlar, shu idoralar tomonidan qabul qilingan qarorlar ko‘rsatgichlarini, jinoyatchilik va qonuniylikning miqdoriy va sifatiy tomonlarini hisobga oladi. Bu esa, uning predmeti hisoblanib, bir tomondan, jinoyatning va unga qarshi kurash bo‘yicha tadbirlar va ayrim jinoyatlar, jinoyatchilar va jazolarni hisobga olishni talab qiladi. Sud statistikasi, o‘zining spetsifik usullarini qo‘llab, davlat va jamiyat qurilish, xo‘jalikning tizimi va mulkka, siyosiy, mehnat, uy-joy va boshqa shaxsiy va mulkiy huquqlar va O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari manfaatlariga, qonun tomonidan himoyalanayotgan davlat va jamiyatning manfaatlari va huquqlarini har qanday tajovuzlardan himoyalash uchun davlat organlarining faoliyatini matematik tarzda raqam ko‘rsatgichlari ila tuzadi va shu tadbirlarni miqdoran aks ettirishi kerak. Amaliy va ilmiy ishlarda statistikaning ahamiyati. Sud statistikasi materiallaridan foydalanish usullari, uning IIV organlari, sud va prokuratura faoliyatini yaxshilashdagi, kriminalogiya, jinoyat va fuqarolik huquqi, hamda protsessining kelajak rivojidagi amaliy ahamiyati haqida aniq tasavvurga ega bo‘lishi muhim ahamiyatga ega.

Statistik materiallaridan birinchi navbatda, yuqorida ta’kidlangan organlar ishini operativ boshqarish maqsadida foydalaniladi. Sud statistikasi ko‘rsatkichlari q immatli manba hisoblanadi. Bular yordamida sudlar, prokuratura, militsiya, arbitraj va boshqa tashkilotlar ishi ustidan boshqaruvni amalga oshiruvchi organlar, mazkur tashkilotlarni nazorat qiladilar, ular ishining ijobiy va salbiy tomonlarini aniqlaydilar. Shuni esda tutish kerakki, odil sudlovni amalga oshirish sohasidagi hisob bir va q tning o‘zida sud amaliyoti ustidan nazoratdir. Yaxshi tashkil qilingan hisob va statistika orqaligina sud, prokuratura, militsiya va h ukmni ijro q iluvchi organlarning qanday ishlayotganliklarini aniqlash mumkin. Masalan, prokuratura statistikasi ko‘rsatkichlari dastlabki tergov organlari faoliyatining q anchalik muvaffa q iyatli ekanligi, har xil turdagi jinoyat ishlarining ochilishi, prokuratura organlarining umumiy va sud nazorati sohasidagi, tergovni boshqarish va boshqa sohalardagi faoliyatini b ah olash imkoniyatini beradi. Sud organlari statistikasi materiallari sud ishlari h ajmi va sifatini, sud ishlarini yurgizish davomiyligi, ishlarni h al q ilish natijalari, sud jazosi tavsifi va boshqalarni aniqlash imkoniyatini beradi. Barcha mazkur ma’lumotlar sud ishlarini baholashda, mazkur ishni boshqarishda muhim rol o‘ ynaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Luneev V.V. Yuridicheskaya statistika. - M.: Yurist, 1999. – 428 s. 2. Madaliyev O.M. Sud statistikasi. O ‘ quv q o‘ llanma. - T.: TDY U I, 2006. 3. Madaliyev O.M. Sud statistikasi: O‘quv qo`llanma. - T.: TDYUI nashriyoti, 2009. – 289 b. 4. Ernazarov Yu.K., Achilov S.M., Ton L.G. Sudebnaya statistika. Uchebnoe posobie. – T.: Izdatelstvo TGYUI, 2009. 5. Ernazarov Yu.K. Ton L.G. Sudebnaya statistika (uchebno-metodicheskiy kompleks). – TGYUI. 2008 g

Похожие

Sud ballistikasining tarixi va rivojlanishi

Sud hokimiyati uning tushunchasi va asosiy bеlgilari.

Sud xarajatlari va jarimalari

Fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlari sohasidagi sud hokimiyati organlari

Sud ballistikasining obyektlari va vazifalari