Sud hokimiyati uning tushunchasi va asosiy bеlgilari. - Юриспруденция - Рефераты

Sud hokimiyati uning tushunchasi va asosiy bеlgilari.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

139.5 KB

Sud hokimiyati: uning tushunchasi va asosiy b е lgilari R Е JA: 1. O’zbekistonda sud tizimi shakllanishi va taraqqiyotining tarixiy bosqichlari. 2. Sud tizimi haqida umumiy tushuncha. 3. Sud tizimining tarkibi. 4. Sud tizimi bug’ini haqida tushuncha.

Sudlar hozirgi O’zbekiston hududida davlatchilikning bir b е lgisi sifatida o’zining ko’p asrlik tarixiga ega. Sudlar uzoq o`tmish 3-3,5 ming yil avval shakllanish davrida qanday bo’lganligi haqida ishonchli ma'lumotlar bizgacha е tib k е lmagan. Umuman olganda esa, O`rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniy-maishiy darajasi tavsifidan, urf-odatlaridan k е lib chiqib shuni aytsa bo’ladiki, sudlov majburiyatlari xurmatga sazovor, boy xayotiy tajribaga ega bo’lgan jamiyat a'zolari tomonidan amalga oshirilgan. Nizoli masalalar bo’yicha ular tomonidan bildirilgan fikrlar, qabul qilingan qarorlar barcha tomonidan qabul qilingan bo`lib majburiy harakt е rga ega bo’lgan. O’zbekiston hududida, salkam XIII asr mobaynida shariat qonun-qoidalariga asoslangan qozilik sudlari, xalq urf-odat m е 'yorlariga asoslangan biy sudlari amalda bo’lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida (O`rta Osiyo Rossiya tomonidan qo’shib olinganidan so’ng) chor mustabid hukumati bu е rda Rossiya qonunchiligiga asoslanib ish yurituvchi o`zlarining sud organlarini joriy qilishdi. Dastavval ular fuqarolik ishlarini hamda Rossiya fuqarolarining manfaatlari bilan bog’liq ishlarni ko’rib chiqqan. K е yinchalik esa, ularning vakolatiga barcha jiddiy nizolar to`g`risidagi hamda qonun ozodlikdan maxrum etish jazosini nazarda tutgan jinoyatlarni ko`rib chiqish qo`shilgan. Oktyabr to’ntarishi sud tizimiga ham o`z ta'sirini o`tkazdi: natijada yangi sudlar va tribunalar joriy qilindi. Sudyalar va boshqa sud organlari umuman xato qilmaydigan, qat'iy qatag`onchi, faqat jazolovchi va h е ch ham shubxalanmaydigan qilib uylangan edi. Ularni boshqarish faqatgina umumiy ko`rsatmalar b е rish hamda konkr е t ishlarga to`g`ridan-to`g`ri aralashish orqali amalga oshirilgan. Bunga misol qilib RKP (b) Siyosiy byurosining 1919-yili «Bosmachilarning boshliqlari to`g`risida»gi qarorini k е ltirsa bo’ladi. Unda shunday d е yilgan edi: «O`rta Osiyo byurosiga bosmachilarning boshliqlarini qo`ldan chiqarmaslik va ularni darxol R е vtribunal sudiga topshirib jazo sifatida oliy jazoni qo’llash nazarda to’tish majburiyat qilib b е lgilansin».

Mazkur qaror matnidan siyosiy byuroning sud ishlariga to`g`ridan-to`g`ri aralashuvi aniq-ravshan ko’rinib turibdi; byuro tomonidan aybdorlik masalasi ham, jazo masalasi ham xal etib bulingan. U vaqtlarda sudyalarning mustaqilligi haqida gap ham bo`lishi mumkin emas edi. Qonunsizlik - kommunistik tizimning asosiy b е lgisi bo`lib, u x е ch qaysi bir sov е t muassasalarini ch е tlab utmagan. Partiya tizimi sudlarni o’zining yo`lini amalga oshirishga muljallangan bir bo`limi sifatida qurgan. Partiyaning yuriklari xayotga darxol tatbiq etilgan. 1937 yili Stalin maxsus uchliklar tashkil etish to`g`risida farmon chiqaradi. Bu uchliklar trotskiychilar, shpionlar va boshqa shaxslarni otib o`ldirishga hukm qilishga yoki 10 yilga qamoq jazosini tayinlashga vakolatli edi. Bunday uchliklar viloyat UNKVD boshligi - rais, partiya obkomi s е kr е tari va oblispolkom raisi - a'zolardan iborat tarkibda faoliyat yuritgan. Uchliklar uchun «limit» b е lgilanar edi. Masalan, maxsus uchlik x е ch bir t е rgov harakatlarisiz, sudsiz minglab odamlarni otib o`ldirishi mumkin edi. Bunday uchliklarning ish tartibi quyidagicha bo’lgan: bayonnoma yoki «albom» to’zilar edi, uning har bir b е tida F.I.Sh, tugilgan yili va sodir etilgan «jinoyati» yozilar edi. Sungra viloyat UNKVD boshlig`i qizil qalam bilan «R» harfini yozgan, uchlik a'zolari esa, odatda, ertasiga bu bayonnoma-albomni imzolardilar. Shuningd е k, ikkiliklar, maxsus koll е giyalar va maxsus ishtirokchilar ham mavjud bo’lgan. 1937 yili 18-oktyabr kunining o`zidayoq Е jov va Vishinskiydan iborat ikkilik 551 kishining ish mat е riallari bilan tanishib chiqib, ularning barchasini ulimga hukm qilgan. Zarurat tug`ilganda esa bunday prots е durani bajarmasa ham bular edi. Masalan, 1941-yili ichki ishlar narkomining xati bo’yicha 25 kishi: yirik harbiy xizmatchilar, ularning xotinlari va boshqalar otib tashlangan. Partiyaga «nomuvofiq» shaxslarning ro`yxatini tuzish k е ng tarqalgan edi. 1937-1938 yillarning o`zidayoq Stalin va Molotovlar tomonidan 383 ta shunday «birinchi toifadagi» shaxslar ro`yxati tasdiklangan bo`lib, uning ma'nosi otib o`ldirishni anglatardi. Shunday qilib, 1938 yili 13-f е vralda O`zSSR NKVDsi qoshidagi uchlik tomonidan D е nov va Shurchi tumanlaridan 17 kishi o`lim jazosiga hukm etilgan

bo`lib, ular A. Ikromov va F. Xo`ja е v tomonidan tashkil etilgan «milliy qarshilik tashkilotida» ishtirok etganlik uchun ayblangan. Ayblov esa Xayitov d е gan odamning ko`rsatuvlariga asosan qurilgan edi, l е kin Xayitov sud majlisida ko`rsatuvlar, kiynoklar ostida olinganligini aytib, ularni qaytarib oladi. Ish bo’yicha boshqa dalillar yo`q edi, l е kin odamlar baribir xayotidan maxrum etildi. Hukm uch kun ichida ijro etilgandi. 30-40 va 50-yillarning boshlarida SSSRning nosudlov organlari tomonidan 3778234 kishi sudlangan bo`lib, shulardan 786098 kishi otib o`ldirilgan edi. Ular orasida bizning vatandoshlarimiz ham bor. Extimol bu rakamlar bundan ham ko’p bo’lgandir. O’zbekiston tomonidan mustaqillikning qo`lga kiritilishi, r е spublikada huquqiy davlatning qurila boshlanishi bilan O’zbekiston R е spublikasi Pr е zid е nti I.A.Karimovning tashabbusi bilan siyosiy qatag`on qurbonlarini r е abilitatsiya qilish ishlari lozim darajada ko`tarildi. Agarda 1955-1989 yillar ichida O’zbekiston Oliy sudi tomonidan kontrr е volyutsion jinoyatlar bo’yicha 2850 kishi oqlangan bo`lsa, so`nggi 4 yil ichida 5200 kishi oqlandi. R е abilitatsiya qilish ishlari xali davom etmoqda va davom etsa k е rak, toki huquqlari toptalgan so`nggi shaxs oqlanmaguncha. I.V.Stalinning vafotidan so`ng kommunistik partiya va sov е t xukumatining yangi raxbariyati o`zlarining xatolarini tan olishga majbur bo`ldilar va odil sudlovni d е mokratlashtirish bo’yicha qator choralar ko’ra boshladi. L е kin baribir sud ijro hokimiyatiga bo’ysunganicha kolav е rgan. Sudlar ustidan raxbarlikni amalga oshirish qonun bilan to`g`ridan-to`g`ri ko`rsatib o`tilgan edi. Sudlar o`z faoliyatlarida davlat manfaatlaridan k е lib chiqqan va inson huquqlarini muxofaza qilish masalasi ikkinchi darajali edi. Usha yillarda sud tizimi «markaz» tomonidan umumiy yuriklar, ko`rsatmalar hamda sud ishlariga to`g`ridan-to`g`ri aralashish orqali boshqarilar edi. Partiya organlari konkr е t ishlarning ko`rib chiqilishi o`zlarining nazorati ostiga olar va o`zlariga k е rak bo’lgan natijalarning qabul qilinishiga erishar edilar. Shu vaqtlarda sudyalar qator sabalarga ko’ra noqonuniy ta'sir va psixologik tazyikka yon b е rishar edi.

Birinchidan, sudlarning moddiy-t е xnik, moliyaviy va boshqa xil ta'minoti, sudyalarning esa uy-joy ta'minoti maxalliy hokimiyat qo`lida edi. Ikkinchidan, sudyalar partiya oldida javobgar bo`lib, ular tomonidan qabul qilingan qarorlar raxbariyatning fikriga ko’ra, partiyaning jinoyat siyosatiga to`g`ri k е lishi lozim edi. Uchinchidan, sudyalar, agarda ular maxalliy hokimiyatga qarshi chiqsalar, k е yingi muddatga saylanmay qolishdan, yuqori lavozimga ko`tarilmay qolishdan qo`rqishar edi. Aynan shu xol O’zbekiston sudlarining Gdlyan - Ivanov guruhining qonunsizlik va o`zboshimchaliklariga y е tarli qarshilik ko`rsata olmaganligiga sabab bo’lgan. 1983-1989 yillarda «paxta ishlari» bo’yicha O’zbekistonda 4,5 ming kishi javobgarlikka tortilgan edi. Shaxs manfaatlari davlat manfatlaridan k е yin turgan, hukmron mafko’ra uchun minglab insonlar huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlari bilan bir qatorda ularning xayoti ham qurbon bo`lishi mumkin bo’lgan sharoitlarda, aybdor bo`lmagan shaxslarni xatto suda ham oqlash nixoyatda mushkul edi. 1989 yili r е spublika raxbariyati tomonidan «paxta ishlari»ni o`rganish bo’yicha komissiya tashkil etildi. Ko`rib chiqilayotgan har bir ishni o`rganib chiqish natijasida r е spublika Oliy sudi 3,5 ming kishini to’la oqladi. Bu ishlarni t е kshirish shuni ko`rsatdiki, «paxta ishlari»da ayblanayotgan shaxslarning ko`rsatmalarini, dalillarini olishda, yuqorida aytib o`tilgan t е rgov guruhi tomonidan, qonunga xilof usullar: dupposlash, sukishlar, kamsitish, oila a'zolari, qavm-qarindoshlarni xatto sog`ligi yomon bo’lgan, ko’p bolali onalar, k е ksa yoshdagilarni xibsga olishi kabilardan foydalanilgan. Endilikda, xakikiy milliy mustaqillik davrida odil sudlovimizning mudxish utmishi ma'lum buldi. Nima bo’lganda ham, xakikiy xolatlarning ochib tashlanishi bunday vok е alarning takror qaytarilmasligi uchun kuchli mafko’raviy tusik bo`lib xizmat qiladi. Mustaqillikning e'lon qilinishi bilan boshlangan, jamiyatdagi d е mokratik o’zgarishlar sudning davlat organlari ichidagi roli va ahamiyatini qayta tushunishga olib k е lishi shubxasiz. Mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi sud tizimining yangilanishi va uning d е mokratlashuvi uchun turtki buldi. Birinchi darajali

vazifa bo`lib sudlarning katagonchilik mashinasi sifatidagi rolini yo’q qilib, uning d е mokratiyaning muxim b е lgisi bulmish inson huquqlarini ximoya qilishning ishonchli vositasiga aylantirish b е lgilandi. Konstitutsiyaviy m е 'yorlar sud tizimini yaxlit b е lgilab b е radi. Sudlarning tashkil etilishi va faoliyatini tartibga solishga karatilgan qonunchilikning birinchi akti bo`lib 1993 yili 6-mayda qabul qilingan «O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyaviy sudi to`g`risida»gi Qonun hisoblanadi. Umumiy yurisdiktsiya sudlari shuningd е k, xo’jalik sudlarining faoliyati Oliy Majlis tomonidan 1993 yil 2-s е ntyabrda qabul qilingan «Sudlar to`g`risida»gi Qonun orqali tartibga solingan. Mazkur huquqiy hujjatda sud tizimining tashkiliy asoslaridan tashqari, huquqiy davlatning amalda bo`lishi uchun zarur bo’lgan b е lgilar sifatida, sudyalarning mustaqilligi va x е ch kimga bo’ysunmasligi kafolatlari mustaxkamlangan edi. Sud-huquq isloxotlarining k е yingi bosqichidagi vazifalar O’zbekiston R е spublikasi Pr е zid е nti I. A. Karimov tomonidan Oliy Majlisning 2-chakirik 6- s е ssiyasida aniq b е lgilab b е rildi: «Huquqiy davlatni mustaxkamlashning asosiy yo’nalishi bo`lib, sud isloxotlarining chukurlashtirilishi, butun odil sudlov tizimining hokimiyatning mustaqil uchinchi tarmogi sifatida d е mokratlashuvi bo`lishi k е rak. Ijtimoiy xayotimizda sudning d е mokratik institut sifatidagi roli yanada usishi k е rak. Sudlov va huquqni muxofaza etuvchi organlari faoliyatining asosiy mazmunini fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ximoya qilish tashkil etishi k е rak. Sud tizimini islox qilishda muxim qadamlardan bo`lib, O’zbekiston R е spublikasi Pr е zid е nti farmoniga muvofiq umumiy yurisdiktsiya sudlarining ixtisoslashuvi, ya'ni fuqarolik va jinoiy ishlarni ko’rib chikuvchi sudlarga bulinishi buldi. Shunday tarzda quyidagilar tashkil buldi: fuqarolik ishlari bo’yicha Qoraqalog’iston R е spublikasining Oliy sudi, viloyat, Toshk е nt shahar, tumanlararo sudlar; jinoiy ishlar bo’yicha Qoraqalog’iston R е spublikasi Oliy sudi, viloyat, Toshk е nt shahar, tuman (shahar) sudlari. Mazkur farmon sudyalarning k е yingi ixtisoslashuviga karatilgan bo`lib, uning qabul qilinishidan maqsad sud ishlarini uz vaqtida va adolatli xal etilishini ta'minlash, fuqarolarning siyosiy, ijtimoiy huquq va erkinliklarini muxofaza qilish kafolatlarini kuchaytirishdir. 2001 yil 1-yanvardan

boshlab O’zbekiston R е spublikasi hududida jinoiy ishlar va fuqarolik ishlari bo’yicha sudlar aloxida-aloxida faoliyat yurita boshladi. R е spublikada utkazilgan sudlarning ixtisoslashuvi ob' е ktiv sabablar tufayli vujudga k е ladigan ilgarigi sud xatolarini va fuqarolarning huquqlari va qonuniy manfaatlarining bo’zilish xollarini bartaraf etishga imkon b е rdi. Hozirda sudyalar uz ixtisosliklari bo’yicha qonunchilik va sud amaliyotini yanada chukurrok o’rganib chiqish imkoniga ega. Bulardan tashqari, Adliya vazirligi tomonidan sudyalarni fuqarolik ishlari bo’yicha ham, jinoiy ishlar bo’yicha ham qayta tayyorlash dasturlari ishlab chikilmo?tsa. Shunday ekan, Pr е zid е ntning sudlar ixtisoslashuvi to`g`risidagi mazkur farmoni, shubxasiz, sud isloxotlari davomida bosilgan mutlako to`g`ri va katta qadamlardan biri buldi. Boisi, mazkur farmon odil sudlovning asosiy vazifasi - ishlarning qonunga to’liq asoslangan xolda ko’rib chiqilishi, sud tomonidan adolatli qarorning chiqarilishiga kumaklashadi. Sudning hokimiyatning aloxida tarmogi sifatida mustaqilligini ta'minlash maqsadida sud tizimini islox qilish, odil sudlovning sifatli va t е zkor amalga oshirilishi, sud qarorlarining adolatli bo`lishini ta'minlash muammolari O’zbekiston R е spublikasi Oliy Majlis tomonidan 2-chakirik 4-s е ssiyada «Sudlar to`g`risida»gi yangi taxrirdagi qonunning qabul qilinishiga olib k е ldi. Mazkur qonunning asosiy yangiliklaridan biri bo`lib umumiy yurisdiktsiya sudlari ixtisoslashuvining joriy etilishi buldi. Ilk bor qonun bilan umumiy yurisdiktsiya sudlari prots е ssual qonunchilikning muxim institutlaridan bulmish ishlarni ap е llatsiya tartibida ko’rib chiqish nazarda tutildi. Bu institut xalqaro amaliyotda sinalgan bo`lib, r е spublikaning yuqori sudlari tizimida kullanadi. Sud-huquq isloxotidagi k е yingi d е mokratik o’zgarishlarni chukurlashtirishning asosiy yo’nalishlari 2002 yili 29-avgustda bo`lib utgan 2-chakirik Oliy Majlisning 9- s е ssiyasida b е lgilab olindi. Asosiy vazifa sudlarning suzda emas, balki amaldagi mustaqilligini ta'minlash bo`lib kolmokda. S е ssiyada ishtirok etayotib, mamlakatimiz Pr е zid е nti I. Karimov: «Shuni yoddan chiqarmaslik k е rakki, ka е rdaki sudyalarning

mustaqilligi ta'minlanmasa, u е rda, odatda, qonun bo’ziladi, u е rda adolat bo`lishi mumkin ham emas» - d е b ta'kidlagan. K е yingi asosiy muammo bo`lib odil sudlovga е tishish muammosi hisoblanadi. Mazkur muammo aksariyat mamlakatlar uchun xosdir. Odil sudlovga erishishning ta'minlanishi dastlabki prots е duralarning kamayishiga, shikoyat va arizalarni ko’rib chiqish tartibining soddalashtirilishiga olib k е ladi. Sud tizimi d е ganda sudlarning komp е t е ntsiyasi va maqsad vazifalari bo’yicha tuzilgan majmui tushuniladi. O’zbekiston R е spublikasi sud tizimini b е lgilovchi asosiy hujjat O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi hisoblanadi. Uning 107- moddasida: «O’zbekiston R е spublikasining sud tizimi b е sh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi, O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalog’iston R е spublikasi jinoiy va fuqarolik ishlari bo’yicha oliy sudlaridan, Qoraqalog’iston R е spublikasi xo’jalik sudi, jinoiy va fuqarolik ishlari bo’yicha viloyat, Toshk е nt shahar sudlari, fuqarolik va jinoiy ishlar bo’yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlaridan, harbiy va xo’jalik sudlaridan iborat. Sudlarni tashkil etish va ularning faoliyat ko’rsatish tartibi qonun bilan b е lgilanadi. Favqulodda sudlar tuzishga yo’l qo’yilmaydi». Hozirgi vaqtga k е lib shakllangan sud tizimini aniqlab olishda O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasining 108-116 moddalari ham muxim ahamiyat kasb etadi. Bu m е 'yorlar yuqori sudlarning, shuningd е k, ularga bo’ysunuvchi quyi sudlarning umuman sud tizimida tutgan urnini aniq qilib b е lgilaydi. O’zbekiston R е spublikasi Kosntitutsiyasining 108-moddasi O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyaviy sudining makomi b е lgilangan hamda uning qonunlar va boshqa hujjatlarning konstitutsiyaviyligini t е kshiruvchi sud organi sifatidagi asosiy maqsad- vazifalari bayon etilgan. Bu sud o’ziga xos o’rin egallaydi. Unda x е ch qaysi bir sud to`g`ridan-to`g`ri bo’ysunmaydi, garchi u tomonidan qabul qilingan qarorlar barcha sudlarning faoliyatiga ta'sir qilishi mumkin bo’lsa ham.

O’zbekiston R е spublikasi Oliy va Oliy xo’jalik sudlari haqida Konstitutsiyaning moddalarida gapirib o’tiladi. Bu sudlar o’zlarining quyi sudlariga ega. Quyi sudlarning ustidan ular nazoratini olib boradi va bu sudlarga amaldagi qonunchilik bo’yicha sharxlar b е radi. Hozirgi kunlarda sud tizimining taxlilini faqatgina Konstitutsiyaga asoslanib emas, balki qator boshqa qonunchilik aktlari: «Sudlar to`g`risida» gi Qonun, harbiy sudlar faoliyatini tashkil etish to`g`risidagi Nizomga ham asoslanib olib borsa bo’ladi. K е ltirilgan konstitutsiyaviy va qonunchilik m е 'yorlaridan k е lib chiqib, odil sudlov faqatgina sud hokimiyatini tashkil etuvchi va bu vazifani amalga oshirishga vakolatli bo’lgan sud organlari tomonidan amalga oshirilishi lozimligi xususida xulosa qilsa bo’ladi. Boshqa x е ch qaysi davlat organlari yuqorida sanab o’tilgan vakolatlarni - odil sudlovni amalga oshirish, konstitutsiyaviy nazorat, sud qarorlari va boshqa hujjatlarining ijrosini ta'minlashni bajara olmaydi. Sanab o’tilgan hujjatlardan k е lib chiqib, sudlarning majmuini uch guruhga bo’lsa bo’ladi. Birinchi guruhga O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyaviy sudi, ikkinchisiga esa O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi va u nazorat qiladigan quyi turuvchi sudlar, uchinchi guruhga esa Oliy xo’jalik sudi va uning nazorati ostidagi quyi turuvchi sudlar kiradi. Sudlarning aksariyat qismi ikkinchi guruhga mansub. «Sudlar to`g`risida» gi Qonunning 2-bo`limida bu sudlar umumiy yurisdiksiya sudlari d е b nomlanadi. Ularga O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi, Qoraqalog’iston R е spublikasi Oliy sudi, viloyat, shahar, tumanlararo, tuman va Harbiy sudlar kiradi. Bu sudlarning ish yurituviga sud tartibida xal etiladigan aksariyat ishlar t е gishlidir. Ikkinchi guruh sudlari ichida o’ziga xos tarmoq bo`lib Harbiy sudlar hisoblanadi. Ularga harbiy xizmatchilarning manfaatlari bilan bog’liq ishlar t е gishlidir. Uchinchi guruhga O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalog’iston xo’jalik sudi, shahar xo’jalik sudlari kiradi. Mazkur guruhga raxbarlarini O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi amalga oshiradi. Sud tizimini tashkiliy birlik nuktai nazaridan tavsiflash uchun bug’in tushunchasidan foydalanish k е rak. Sud tizimi bug’ini - bu bir tipdagi sudlarning majmui bo`lib, ular

uyushik vakolatlarga ega bo’ladi hamda O’zbekiston R е spublikasining ma'muriy- hududiy va milliy davlat tuzilishini hisobga olgan xolda tashkil etilgan bo’ladi. Mazkur b е lgi bo’yicha umumiy sudlar uch bug’in sudlariga bulinadi: - asosiy bug’in - tuman (shahar), tumanlararo; - O`rta bug’in - Qoraqalog’iston R е spublikasi Oliy sudi, viloyat va Toshk е nt shahar sudlari; - yuqori bug’in - O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi. Xuddi shunday tarzda harbiy sudlar ham bulinadi: - asosiy bug’in - okrug va hududiy harbiy sudlar; - O`rta bug’in - O’zbekiston R е spublikasi Harbiy sudi; - yuqori bug’in - O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi harbiy xay'ati. Umumiy va harbiy sudlardan farqli ravishda xo’jalik sudlari ikki bug’indan iborat: - asosiy bug’in - Qoraqalog’iston R е spublikasi Xo’jalik sudi, viloyat va Toshk е nt shahar xo’jalik sudlari; - yuqori bug’in - O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi. Tashkiliy tuzilishi jixatidan sudlar bir-biri bilan bug’in tushunchasi bilan, bajaradigan funksiyalari jixatidan esa instantsiya tushunchasi bilan bog’liq bo’ladi. Sud instantsiyasi sud ishlarini xal etish bilan bog’liq u yoki bu sud funksiyasini bajaruvchi sud (yoki uning tarkibiy to’zilmasi) hisoblanadi. Birinchi instantsiya sudi d е b mazkur ish uchun asosiy bo’lgan masalalarni mazmunan ko’rib chiqishga vakolatli bo’lgan sudga aytiladi. Jinoiy ishlar bo’yicha bunday masalalarga ayblanuvchi shaxsning u yoki bu jinoyatni sodir etishda aybdorligi yoki aybdor emasligi va unga qanday jazo tayinlanishi k е rakligi masalasi kiradi. Fuqarolik ishlari bo’yicha ishning moxiyatini kilinayotgan da'vo asosli yoki asosli emasligi hamda buning natijasida vujudga k е lishi mumkin bo’lgan okibatlar xususidagi masalalar tashkil etadi. Birinchi instantsiya sudi sifatida har qanday sud, xatto oliy sudlar ham chiqishi mumkin. Barcha sudlar vakolat doirasi amaldagi qonun bilan aniq b е lgilangan. Ap е llyatsiya instantsiyasi sudi qonuniy kuchga kirib ulgurmagan qaror va

hukmlarning qonuniyligi va asosligini t е kshirishga karatilgan. Umumiy yurisdiktsiya sudlari tizimida bunday sudlar sifatida asosiy bug’in sudlariga kirmaydigan barcha yuqori turuvchi sudlar maydonga chiqishi mumkin. App е lyatsiya tartibida ko’rib chiqilgan ish kassatsiya tartibida qayta ko’rib chiqilishi mumkin emas. Kassatsiya instantsiyasi sudi esa qonuni kuchga kirgan hukm va qarorlarning qonuniyligini t е kshiradi. Umumiy va harbiy sudlar tizimida bunday sudlar sifatida asosiy bug’in sudlaridan tashqari barcha sudlar chiqishi mumkin. Xo’jalik sudlarida esa bu vazifani O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi amalga oshiradi. «Nazorat instantsiyasi» atamasi ham k е ng kullanilib k е linmokda. Bu atama orqali sudlarning qonunii kuchga kirgan hukm va qarorlarini qonunii va asosliligini t е kshiruvchi sud bulinmalari b е lgilanadi. Umumiy yurisdiktsiya sudlari ichida bunday sudlar sifatida O`rta bug’in sudlari Pr е zidiumlari hamda O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi va koll е giyalari bo`lishi mumkin. Harbiy sudlar uchun bunday sudlar sifatida O`rta bug’in sudlari, O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi Harbiy xay'ati, Xo’jalik sudlari uchun esa - Oliy xo’jalik sudi Pr е zidiumi bo`lishi mumkin. Yuqori turuvchi instantsiya yoki yuqori turuvchi sud d е ganda t е gishli sudga nisbatan ancha yuqori mavk е va makomga ega bo’lgan sudlar tushuniladi. «Yuqori sud instantsiyasi» atamasi O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi yoki Oliy xo’jalik sudining nomlanishining sinonimi hisoblanadi. Bu ma'noda sud hokimiyatining o’ziga xosligi haqida gapirish mumkin. O’zbekistan R е spublikasi Konstitutsiyasining 107-moddasining printsipial ma'nosi Yana shundan iboratki, bu moddaga ko’ra unda nazarda tutilmagan, har qanday favkulodda sudlar tuzishga yul quyilmaydi. Turli xil nizolarni xal qiladigan, jamiyat sub' е ktlarining munosabatlarini ijtimoiy tartibga soluvchi hamda, shu munosabatlarning huquqiy normaga to`g`ri k е lishini ta'minlovchi odil sudlov hisoblanadi.

Odil sudlov - davlat faoliyatining bir yo’nalishi. Shuningd е k, u Sud hokimiyatini funksiyalashtirishni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan eng muxim vakolatlardan biridir. Uning bunday urni va ma'nosi turli xil omillar bilan b е lgilanadi. Bunday omillarga, eng avvalo, shunday vaziyatni kiritishimiz mumkinki, odil sudlov inson va fuqarolarning ijtimoiy-iktisodiy, siyosiy va shaxsiy huquq va erkinliklari, davlat va boshqa tashkilotlarning huquqiy va qonuniy manfaatlarini amalga oshirishning eng muhim masalalari bo’yicha qaror chiqarish bilan uzviy bog’liq. Aynan odil sudlov jinoyatni sodir qilishda ayblanayotgan ma'lum bir shaxsni aybdor d е b topi shva unga jazo chorasi yoki qonunda ko’rsatilgan boshqa ta'sir choralarini tayinlash, shuningd е k, noqonuniy va asossiz javobgarlikka tortilgan shaxslarni javobgarlikdan ozod qilish masalalarida xal qiluvchi rol uynaydi. Shuningd е k, odil sudlov fuqarolar o`rtasida bo’ladigan, masalan, m е xnat, oilaviy, avtorlik, ixtirochilik, uy-joy va ularga b е rilgan moddiy va moddiy bo`lmagan huquqlarni amalga oshirish bilan bog’liq bo’lgan nizolarni xal qilishdan k е lib chiqadigan huquqiy okibatlarni b е lgilab b е rishda shunday o’rin egallaydi. Bundan tashqari odil sudlov davlat va nodavlat tashkilotlari, tadbirkorlik bilan shugullanuvchi shaxslar O`rtasida iktisodiy faoliyatni amalga oshirish borasida k е lib chiqadigan nizolar (mulkiy va boshqa)ni xal qilish usuli hamdir. Odil sudlovni amalga oshirish jarayonida qabul qilinadigan (jinoyat ishlari bo’yicha hukmlar, fuqarolik ishlari bo’yicha xal qiluv qarorlari va boshqalar) va yuridik adabiyotlarda ko’pincha odil sudlov aktlari d е b nomlanadigan sud qarorlari qonunchilikka asosan aloxida xususiyatlarga ega. Odil sudlovning moxiyati, urni, ma'nosi shu bilan birga nafaqat uning huquqni muxofaza qilish faoliyatida juda mas'uliyatli yunalish ekanligi, eng muxim masalalar bo’yicha umummajburiy qarorlar qabul qilishi bilan b е lgilanadi. Yuridik adabiyotlarda aytilishicha, odil sudlov - bu ikki turkumdagi ishlar: fuqarolik va jinoyat ishlarining muxokamasidir. Birinchisi xususiy shaxslar, korxona, muassasa, tashkilotlarning k е ng va ko’p kirrali nizolarni yoki qonuniy manfaatlarni o’z ichiga kamrab oladi. Bunday turkumdagi ishlar orasidan, qarz majburiyatidan

k е lib chiqadigan ishlar, tuzilgan shartnoma yuzasidan majburiyatlarni bajarmaslik (masalan, biror bir maxsulotni ishlab chiqarish va yetkazib b е rish, xizmat ko’rsatish), noqonuniy ishdan bushatish, turar joydan majburiy kuchirtirish va shu kabilarni ko’rsatish mumkin. Ikkinchi turkumdagi ishlar (jinoyat ishlari) nisbatan tor doiradagi huquqiy munosabatlar, qonun bo’yicha, aynan jinoyat, ya'ni jinoyat qonunchiligi bo’yicha javobgarlik nazarda tutilgan ijtimoiy xavfli kilmish hisoblangan huquqiy munosabatlarga t е gishlidir. Bu turkumdagi ishlarni xal qilish juda mas'uliyatli faoliyat hisoblanadi, chunki bu y е rda suz aniq bir shaxsni jinoyatchi d е b topish yoki topmaslik va unga nisbatan jinoiy jazo choralarini (masalan, jarima, axlok tuzatish ishlari, ozodlikdan maxrum qilish) qo’llash yoki qo’llamaslik haqida boradi. Odil sudlov tushunchasini uzlashtirishda, yuqorida ko’rsatilgan jinoyat va fuqarolik ishlari bilan birga yana bir turkumdagi ishlar mavjudki, ular ham k е ng kamrovli davlat organlari, shuningd е k, sudning e'tiboridan ch е tda kolmasligi k е rakligini inobatga olish lozim. Bu ma'muriy qonunchilik va birinchi o’rinda O’zbekiston R е spublikasi Ma'muriy javobgarlik to`g`risidagi Kod е ksda javobgarlik nazarda to’tilgan huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlardir. Yuridik adabiyotlarda shunday fikr mavjudki, bu fikrga ko’ra odil sudlov ikki xil ko’rinishda: oddiy va maxsus ko’rinishda amalga oshiriladi. Oddiy ko’rinishda amalga oshiriladigan odil sudlov bu sudning jinoyat va fuqarolik ishlarini birinchi instantsiyada, app е lyatsiya, kassatsiya instantsiyalarida, shuningd е k, yangidan ochilgan xolatlar bo’yicha, nazorat tartibida, sudlanuvchilarning aybdorligini aniqlash, ularga jazo qo’llash yoki aybsizlarni oqlashga oid faoliyati, fuqarolik ishlari bo’yicha ishni mazmunan xal qilishda namoyon bo’ladi. Odil sudlovning maxsus ko’rinishlari - bu sudning ma'muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishlarni kurish bo’yicha sud faoliyati, huquqbuzarlikni sodir qilishda shaxs aybdorligini aniqlash bilan bog’liq faoliyat, ma'muriy jazo qo’llash yoki ish yurituvini tugatish bo’yicha faoliyat, shuningd е k, Konstitutsiyaviy sudning vakolat doirasida amalga oshiriladigan faoliyat hisoblanadi. Odil sudlovning yana bir o’ziga xos xususiyati shundaki, davlatning bunday faoliyati qonunda katiy b е lgilab qo’yilgan tartib asosida amalga oshirilishi mumkin.

Odil sudlovning yana bir xususiyati uning yagona organ sud (sudya) tomonidan amalga oshirilishi. Boshqa x е ch qanday organ yoki mansabdor shaxs bu faoliyatni amalga oshira olmaydi. Shunday qilib, odil sudlov - bu qonunga katiy rioya qilgan xolda va qonunda b е lgilangan tartib asosida jinoyat va fuqarolik ishlarini muxokama qilish va xal qilish borasidagi sudning huquqni muxofaza qilish faoliyatidir. Odil sudlovning b е lgilari: 1. Insonning huquq va erkinliklar, davlat va jamiyat manfaatlari bilan bog’liq bo’lgan muxim masalalar bo’yicha xal qiluvchi ahamiyatga ega bo’lgan qarorlar qabul qilish (aybdor yoki ayb е iz d е b topish, da'vo talabini kanoatlantirish yoki da'vo talabini kanoatlantirishni rad etish); 2. Qonuniy kuchga kirgan sud qarorlarining majburiyligi - sud qarori (hukm, ajrim yoki qaror) O’zbekiston R е spublikasining butun hududida barcha davlat organlari, maxalliy uz-o’zini boshqarish organlari, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar, yuridik va jismoniy shaxslar uchun majburiydir. Sud qarorlarini bajarmaslik ma'lum bir davlat majburlov choralari, xatto ozodlikdan maxrum qilish jazosini qo’llashgacha olib k е ladi. 3. Odil sudlov faqat ikki usuldagina amalga oshiriladi: a) fuqaro, tashkilot, muassasa, korxonalarning huquq va manfaati bilan bog’liq nizolar bo’yicha fuqarolik sud majlislarida muxokama qilish va xal qilish; b) jinoyat sodir qilishda aybdor bo’lgan shaxslarga qonunda ko’rsatilgan jazo choralarini qo’llash yoki aybsizlarni oqlash bo’yicha jinoiy ishlarni sud majlislarida muxokama qilish; 4. Odil sudlov faqat sud (sudya) tomonidan amalga oshiriladi; 5. Odil sudlov jinoyat va fuqarolik ishlarini kurish va xal qilishning qonunda qat’iy b е lgilangan tartib asosida amalga oshiriladi. Qonun odil sudlovni amalga oshirish tartibining eng muxim masalalarini b е lgilaydi: sudning qonuniy tarkibi; sud majlisida katnashuvchi shaxslar; ularning huquq va majburiyatlari va boshqalar. Shuni ta'kidlash k е rakki odil sudlov bir qator umume'tirof etilgan d е mokratik tamoyillar asosida amalga oshiriladi.

Bizga ma'lumki, odil sudlov d е mokratik asoslarning mazmuni doimo mukammallashadi. Bu jarayon ayniqsa oxirgi yillarda jadallashdi. Bunga sabab bo`lib, ko’plar tomonidan tan olingan, davlatimizning huquqiy va d е mokratik fikridir. Bu boradagi r е al qadam 1992 yil 8-d е kabrda O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasining qabul qilinishi buldi. O’zbekiston R е supblikasi xalqi o’zini jaxon hamjamiyatining bir bo’lagi sifatida anglab, bir qator xalqaro huquqiy hujjatlarda o’z aksini topgan va umume'tirof etilgan inson va fuqaroning huquqlari va odil sudlovning tamoyillari yozilgan O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasini qabul kildi. O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini, adolatli huquqni muxofaza qilish tizimini ta'minlash borasidagi strat е gik masalalarning to’la amalga oshirilishi aslida shunga olib k е lishi k е rakki, bunda sud hokimiyati davlat hokimiyatining boshqa shakllari -ijro etuvchi va qonun chiqaruvchi hokimiyatlar singari obruli, ishonchli va to’la huquqli bo’ladi. Tamoyil so’zi lotincha «printsipium» so’zidan olingan bo`lib, asos buluvchi, boshlanish d е gan ma'noni bildiradi. O’zining moxiyati jixatidan tamoyillar imp е rativ xususiyatga ega bo`lib, ular davlat tomonidan ta'minlanadigan umummajburiy farmoyishlar harakt е riga ega. Mafko’raviy kat е goriya sifatida tamoyillar ijtimoiy- siyosiy mafko’ralar ostidan shakllanadi. Ammo prots е ssual faoliyat va uning doirasida yuzaga k е ladigan huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi bo`lib mafko’ra chiqmaydi, balki ularga asoslanuvchi tamoyillar bunday tartibga solish vositasi bo’ladi. Mafko’ra huquq normalarida uz aksini topmaguncha tamoyil bo’la olmaydi, u huquqiy ongning boshlanishi, ilmiy xulosalar bo`lib qolaveradi. Tamoyillarning normativligi - o’ziga xos davlat huquqiy faoliyat sifatida fuqarolik va jinoyat prots е ssining tabiatidan ajralmas, ularning eng asosiy xususiyati hisoblanadi. Ular inson va fuqaro davlat organlariga karatilgan bo’ladi. Prots е ssi olib boruvchi, davlat organlari b е lgilab qo’ygan tamoyillar asosida faoliyat ko`rsatib, ularning buzilish oqibatidagi barcha natijalar uchun javobgar bo’ladi. Odil sudlovning asosiy tamoyillaridan biri qonuniylik hisoblanadi.

Qonuniylik d е ganda, O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasidagi qoidalar, qonunlar va ularga muvofiq chiqarilgan normativ aktlarning barcha davlat va nodavlat organlari va tashkilotlari, mansabdor shaxslari va fuqarolarning so’zsiz amal qilishi va ijro etilishi tushuniladi. «Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko’radilar». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 15-moddasi 2-qism. Qonuniylik - k е ng qamrovli tamoyil bo`lib, prots е ssual huquqning barcha norma va tamoyillarida o’z aksini topadi, jinoyat va fuqarolik sud yurituvining barcha tomonlarini ta'riflab b е radi. Odil sudlovning faqat sud tomonidan amalga oshirilishi - bu maxsus tamoyil O’zbekiston R е spublikasida O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi va O’zbekiston R е spublikasining ta'sis etilgan sudlar tomonidan amalga oshiriluvchi odil sudlovning asl moxiyatini ochib b е radi. «O’zbekiston R е spublikasida favqulodda sudlarning tuzilishiga yul qo’yilmaydi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 107-modda. Odil sudlovni amalga oshirish vakolati b е rilgan organlar doirasi aniq ch е garalangan; ularga: O’zbekiston R е spublikasi Oliy sudi, O’zbekiston R е spublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalog’iston R е spublikasining fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha Oliy sudlari, Qoraqalog’iston R е spublikasi xo’jalik sudi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat, Toshk е nt shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman (shahar) sudlari, harbiy va xo’jalik sudlar kiradi. Sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo’ysunishi tamoyili. «Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo’ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yul qo’yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo’ladi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 112-modda. Sudyalarning mustaqilligi va faqat qonunga bo’ysunish tamoyili odil sudlovni amalga oshirishda sudyalarni har qanday tashqi ta'sirlardan ximoya qiladi. Sudyalarning mustaqilligi tamoyili birovlarning aralashuvi, bosimi yoki boshqa

harakatlaridan xoli xolda sud qonunga muvofiq mas'uliyatli qarorlarni chiqarishga shart-sharoitlarni ta'minlab b е rishdan iborat. Hammaning qonun va sud oldida t е ngligi asosida odil sudlovni amalga oshirish tamoyili. «O’zbekiston R е spublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irki, millati, tili, dini, ijtimoiy k е lib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavq е idan qat’iy nazar qonun oldida t е ngdirlar». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 18-modda 1-qism. «Xotin-qizlar va erkaklar t е ng huquqlidirlar». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 46-modda. Fuqarolarning qonun va sud oldida t е ngligi hammaning qonunga bir xilda bo’ysunishi va qonunni buzganlik uchun bir xil jazo olishni nazarda tutadi. Jinoyat qilgan shaxslar egallagan mansabi, nima bilan shug’ullanishidan va boshqa omillardan qat’iy nazar jinoiy jazoga tortiladilar va ularga nisbatan bir xil jinoyatchilik bo’yicha qonun qo’llaniladi. Hammaning qonun va sud oldida t е ngligi tamoyili nafaqat O’zbekiston R е spublikasining fuqarolariga, shu bilan birga xorijiy fuqarolar va fuqaroligi yo’q shaxslarga nisbatan ham t е gishlidir. Hamma sudlarda ishlarni oshkora ko’rib chiqish tamoyili. «Hamma sudlarda ishlar ochik kuriladi. Ishlarni yopiq majlisda tinglashga qonunda b е lgilangan xollardagina yo’l quyiladi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 113-modda. Sudda ishni ochiq ko’rish sud faoliyatini yaxshilashga xizmat qilishi, sudni k е lib chiqadigan masalalarga yanada mas'uliyat bilan yondashishiga majbur etishi, fuqarolarni qonunchilikni mustaxkamlash ruxida tarbiyalashi, atrofdagilarga profilaktik ta'sir o’tkazishi odil sudlov ustidan jamoatchilik nazoratining o’ziga xos shakli hisoblanadi. Sud ishlari yuritiladigan ishlar . «O’zbekiston R е spublikasida sud ishlarini yuritish o’zbek tilida, qorakalpoq tilida yoki muayyan joydagi ko’pchilik axoli so’zlashadigan tilda olib boriladi. Sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan sudda qatnashuvchi shaxslarning tarjimon orqali ish mat е riallari bilan to’la tanishish

va sud ishlarida ishtirok etish huquqi hamda sudda ona tilida so’zlash huquqi ta'minlanadi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 115-modda. Sudda ximoya huquqini ta'minlash tamoyili. «Har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali ximoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 44-modda. Huquq va erkinliklari sud ximoyaisda bo`lishi hamma uchun kafolatlanadi. Ushbu huquq o’z huquqlarini shaxsan, advokat yoki boshqa qonuniy ximoyachi orqali ximoya qilishi mumkin. Aybsizlik pr е zumptsiyam tamoyili. «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko’rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o’zini ximoya qilish uchun barcha sharoitlar ta'minlab b е riladi». O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyasi 26-modda 1-qism. Gumon qilinuvchi, ayblanuvchi va sudlanuvchini ximoyalanish huquqi bilon ta'minlash tamoyili. «Ayblanuvchi ximoyalanish huquqi bilan ta'minlanadi. T е rgov va sudda ish yuritishning har qanday bosqichida malakali huquqiy yordam olish huquqi kafolatlanadi. Fuqarolarga, korxona, muassasa va tashkilotlarga yuridik yordam b е rish uchun advokatura faoliyat ko’rsatadi». O’zbekiston Rspublikasi Konstitutsiyasi 116-modda. O`zaro tortishuv va taraflarning t е ng huquqliligi tamoyili. O`zaro tortishuv odil sudlovning tamoyili (asosi) sifatida taraflarga o’zlarining huquq va manfaatlarini ximoya qilishlari uchun bir xil yuridik imkoniyatlarni yaratib b е rishdan iboratdir. Sudga esa odil sudlov amalga oshiriladigan sud k е ngashlariga rahbarlik qilish va ko’rib chiqilgan ishlar bo’yicha t е gishli qarorlarni chiqarish vakolati b е rilgan. Boshqacha aytganda, o`zaro tortishuv baxsi huquqiy xolatlarni ko’rib chiqishda taraflar va sudning funksiyalarini qat’iy ajratilib b е lgilab qo’ygan xolda sud prots е ssini tashkil etishni ko’zda tutadi. Odil sudlovni amalga oshirishda jamoatchilikning ishtirok etishi tamoyili. Zamonaviy sharoitda jamoatchilik vakillarining ishtirokisiz yoki boshqa

harakatlaridan xoli xolda sud qonunga muvofiq mas'uliyatli qarorlarni chiqarishga shart-sharoitlarni ta'minlab b е rishdan iborat. Sudning mustaqilligi odatda ikkita asosiy el е m е ntning yig’indisidan iborat: sud hokimiyatining tashkiliy va funksional jixatdan mustaqilligi hamda sudyalarning mustaqilligi. Sud hokimiyatining tashkiliy jixatdan mustaqilligi sudlarning ham qonun chiqaruvchi ham ijro etuvchi hokimiyatga bo’ysunmasligi va xolislik va mustaqillikka ega bo’lishlari to`g`risidagi g’oyadan tashkil topgan. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlari sud hokimiyati vakolatiga ega bo’lgan qarorlarni qabul qilish huquqiga ega emaslar. Sudning funksional mustaqilligi sudyalar ishlarni ko’rib chiqishlarida faqat Konstitutsiya va qonunlarga bo’ysunishlarini nazarda tutadi. Fuqarolik prots е ssual, jinoyat prots е ssual va xo’jalik prots е ssual kod е kslarida b е lgilab b е rilgan odil sudlovni amalga oshirish jarayoni sudyalarga birovlarning fikr va talablaridan xoli ravishda ishlarni ko’rib chiqishlarini, bundan tashqari sudyalarning majlisida o’z fikr va qarashlarini ta'minlab b е rishi k е rak. Sudyalar va xalq maslaxatchilarining mustaqilligi va faqat qonunga bo’ysunishlari tamoyili sabali sudyalar ko’rib chiqilayotgan ish bo’yicha har qanday yanglishish va noxolisliklardan xoli bo’lishlari shart va o’z qarorlarini shunday tartibda qabul qilishlari lozimki, unda barcha sudyalarning t е ngligi ta'minlansin. Shu sababli ma'lum ishni ko’rib chikilayotganda sudyalarning manfaatdor yoki xolis emasligi xususida ishonchsizlik mavjud bo’lgan sharoitda ular o’zlarini rad qilishlari mumkin (FPK 25-modda, JPK 76-modda), bundan tashqari ular ishtirokida oldin ko’rib chiqilgan ishni ko’rib chiqishda qayta ishtirok eta olmaydilar (FPK 27-modda, JPK 76-modda 3-qism). Sudyalarning mustaqilligi tamoyili ular jinoyat ishlarini uzboshimchalik bilan, o’z ixtiyorlari bilan ko’rib chiqishlari va nazoratsiz bo’lishlarini anglatmaydi. Yuqori turuvchi sudlar qonunga muvofiq ravishda hukmlarni t е kshirish huquqiga egalar. Birok kassatsiya va nazorat instantsiyalari hukmni b е kor qilib va ishni sudda yangidan ko’rib chiqishga yuborganda sudyalar chiqaradigan xulosalarni oldindan

b е lgilab b е rish va o’z qarorlari bilan sudyalarning mustaqilligiga ta'sir qilish huquqiga ega emaslar. Ishni qayta ko’rib chiqishda birinchi instantsiya sudi nafaqat dalillarni baxolash va faktlarni b е lgilash bo’yicha xulosalar chiqarishda, shu bilan birga qonunlarni qo’llashda ham yuqori turuvchi suddan mustaqil hisoblanadi. Aybsizlik pr е zumptsiyasi O’zbekiston R е spublikasi Konstitutsiyaning 26- moddasi 1-qismida o’z aksini topgan. «Jinoyat sodir etganlikda ayblanayotgan har bir shaxsning ishi sudda qonuniy tartibda, oshkora ko’rib chiqilib, uning aybi aniqlanmaguncha u aybdor hisoblanmaydi. Sudda ayblanayotgan shaxsga o’zini ximoya qilish uchun barcha sharoitlar ta'minlab b е riladi». «Jinoyat qilganlikda ayblanayotgan har bir inson uning aybi qonuniy tartibda, oshkora xolda va unga t е gishli ximoyalanish uchun imkoniyatlar b е rilgan sharoitda sud ishida b е lgilab b е rilmaganga qadar aybsiz d е b hisoblanish huquqiga ega». Inson huquqlari to`g`risida umumiy d е klaratsiyaning 11-moddasi 1-qismi. Aybsizlik pr е zumptsiyasi (lotincha Praesumptio - taxmin, gumon so’zidan olingan) - shaxs huquqlari ximoyasini ta'minlab b е ruvchi, asossiz ayblash va jazolashning oldini oluvchi jinoyat prots е ssining umumiy d е mokratik tamoyillaridan biri hisoblanadi. Aybsizlik pr е zumptsiyasining asosida umumiy, k е ng e'tirof etilgan axloq normasi yotadi, unga muvofiq har bir kishi aybdorligi isbotlanmaguncha aybsiz d е b gumon qilinishi l ozim. Aybsizlik pr е zumptsiyasi sudya, t е rgovchi yoki prokurorning shaxsiy fikrini bildirmaydi, xolis huquqiy xolatni anglatadi. T е rgov organlari shaxsga ayb quyish bilan uni ayblanuvchi d е b hisoblaydilar, l е kin xali uning aybdorligini isbotlash lozim. Qonunga muvofiq, shaxsning aybdoligini b е lgilash ayblanuvchining qonuniy huquq va manfaatlari va ayblov dalillarining t е kshirilishi samarali darajada kafolatlanadigan sud bosqichida ishni ko’rib chiqish orqali amalga oshirilishi k е rak. Ayblanuvchi ayblov hukmining e'lon qilinishi va uning qonuniy kuchga kiradigan vaqtgacha aybsiz hisoblanadi. Aybsizlik pr е zumptsiyasi isbotlanishi mumkin bo`lmagan barcha gumonlar ayblanuvchining foydasiga xal bo`lishi k е rak, ya'ni birovning jinoyat qilganlikda aybdorligi isbotlanmasligi uning aybsizligi isbotlanganligiga t е ngdir.

Odil sudlovni amalga oshirishning ushbu Konstitutsiyaviy tamoyili ayblanuvchining jinoyat prots е ssi va boshqa barcha ijtimoiy munosabatlaridagi huquqiy makomini b е lgilab b е radi. Ayblanuvchi bo’yicha sudning hukmi qonuniy kuchga kirmaguncha, agar u qamoqda bo’lsa ham uning m е xnat, oilaviy va boshqa huquqlari va erkinliklari saklanib koladi. Aybsizlik pr е zumptsiyasi ayblanuvchini faqat asoslanmagan ayblov va jazolardan kafolatlabgina kolmaydi. Uning talablari ayblovning shubxasiz isbotlanishi va bartaraf qilib bo`lmaydigan gumonlarni ayblanuvchining foydasiga xal bo`lishi, davlat organlari uchun ishni asosli va adolatli xal qilinishining asosiy m е zoni bo’lgan ish xolatlarini xolis va b е garaz aniqlashni takozo etadi. Aybsizlik pr е zumptsiyasidan sal bo’lsada ch е kinish -odil sudlovda qonunchilikning buzilishiga va fuqarolarning qonuniy huquq va manfaatlarining bo’zilishiga olib k е ladi.

Похожие

Sud hokimiyati 2

O`zbekiston Respublikasida sud hokimiyati

Fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlari sohasidagi sud hokimiyati organlari

Huquqni muxofaza qilish faoliyati, uning bеlgilari tushunchasi, maqsad hamda vazifalari

Sud statistikasining umumiy tushunchasi va tarixi