Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

101.5 KB

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari Reja: 1. Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy asoslari. 2. Soliq tushunchasi, uning turlari va ular to`g`risidagi qonun hujjatlari. 3. Soliq to`lovchilarning huquq va burchlari. 4. Soliq to`lashni tekshirish natijalari bo`yicha tuziladigan akt. 5. Soliq qonunlarini buzganlik uchun javobgarlik. 6. Soliq organlari qarorlari ustidan shikoyat qilish tartibi.

1. Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy asoslari. Tadbirkorlik faoliyatida soliq va soliqqa tortish eng muhim masalalardan hisoblanadi. Ta`kidlash kerakki, bozor iqtisodiyotiga o`tish sharoitida davlatning iqtisodiy vositalardan, xususan, soliqlardan davlat va tadbirkorlik subyektlari manfaatini ko`zlab samarali foydalanishini taqozo etadi. Soliqlar qadimiy moliyaviy vositalardan bo`lib, davlat bilan birga vujudga kelgan va davlat idoralari faoliyatini ta`minlash, davlat oldida turgan vazifalarni bajarish uchun zarur bo`lgan moliyaviy resurslar manbai bo`lib xizmat qilib kelgan. Soliqlardan iqtisodiyotda bozor munosabatlarini qaror toptirishda eng muqim moliyaviy vosita sifatida keng foydalaniladi. Binobarin, tadbirkorlikning ustuvor yo`nalishlarini rag`batlantirish, muhim ijtimoiy muammolarni yechish uchun mablag`lar zarur. Shuning uchun soliqlar, roli va ahamiyati tobora oshmoqda. Davlat soliqlar orqali tadbirkorlik faoliyatini rag`batlantiradi, ishlab chiqarishning samaradorligini oshirishga yordam beradi, mahsulotlar, ishlar xizmatlarning hajmi ko`payishiga sharoit yaratadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida aholining turmush darajasini yaxshilash, iste`mol bozorini barqarorlashtirish, O`zbekistonning iqtisodiy jihatdan jahon hamjamiyatiga qo`shilishi yuzasidan muhim qadamlar qo`yildi. Bu borada davlatning soliq siyosati, soliqlarning roli katta ahamiyatga ega bo`ldi. Iqtisodiy munosabatlar davrida soliqlar, yig`imlar va bojxona to`lovlarini o`z vaqtida hamda to`la amalga oshirish respublika budjetini vujudga keltirishda muhim rol o`ynaydi. Jahon hamjamiyati bizning mamlakatimizda olib borilayetgan iqtisodiy islohotlarni e`tibor bilan kuzatmoqda. Ushbu islohotlarning olib borilishi soliq

siyosatini olib borilishiga, davlat soliq xizmati organlarini tashkillantirilishi va faoliyat ko`rsatishiga ham chambarchas bog`liqdir. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidlaganidek, «Respublikada shakllanayotgan soliq tizimi o`ziga juda katta e`tibor jalb qilmoqda. Barchamizga ayonki, soliqlar davlat va mahaliy budjetlarni to`ldirishda asosiy manba hisoblanadi. Soliqlar xo`jalik faoliyatining barcha yo`nalishlarini o`ziga jalb qilish bilan birga, ular har bir sohaga va korxonaga alohida munosabatni ta`minlashi kerak. Men o`ylaymanki, soliqlarning oshirilishi na davlatga, na jamiyatga foyda keltirmasligini biz to`liq anglab olishimiz lozim. Soliqlar daromadning bir qismini qamrab olishidan tashqari, ular har tomonlama xalq xo`jaligi va aholiga kerakli bo`lgan mahsulot va tovarlarni ko`proq va yaxshiroq ishlab chiqaraman, degan tashkilotlar va fuqarolarni rag`batlantirishi lozim». Kezi kelganda shuni ta`kidlash lozimki, bu sohadagi islohotlarning asosiy maqsadi, soliqlarni ixchamlashtirish, ularni osonlashtirish va rag`batlantirish kuchini oshirishdan iborat. Birinchi tamoyil – korxonalardan soliqlar yukini kamaytirib borish, ularga ishlab chiqarishni rivojlantirish, investitsiyalarga ega bo`lish, yangi texnologiyalar o`rnatish, korxonalarni texnik jihatdan qayta jihozlash, kadrlar malakasini oshirish imkoniyatlariga ega bo`lishlari uchun real shart-sharoit yaratish. Ikkinchi tamoyil – soliqlarni korxonalar va tashkilotlarning daromadlaridan emas, balki ularning foydalaridan olishga to`la o`tish. Islohotlarning birinchi bosqichida (1996 yilgacha) bunday soliq joriy etish uchun huquqiy va ijtimoiy sharoitlar yetishmas edi, ular hozir tayyorlangan. Shuningdek, hozir foydani soliqlardan yashirib qolish kabi illatga qarshi alohida ma`muriy

choralar ishlab chiqilganligi ham bunday tamoyilni qo`llashga sharoit tug`dirmoqda. Uchinchi tamoyil – davlat va mahalliy soliqlar o`rtasida optimal (maqsadga muvofiq) mutanosiblik o`rnatish, mahalliy soliqlar ahamiyatini oshirish, davlat budjetidan mahalliy soliqlar tomon burilish qilish. Gap shundaki, Prezidentimizning ko`rsatishicha, islohotlar davomida mikroiqtisodiyotni rivojlantirishga, korxonalar, hududiy tarmoqlar iqtisodiyotini ko`tarishga ustuvorlik baxsh etish ko`zda tutilmoqda. Bunday sharoitda mahalliy soliqlar ahamiyatining ortishi o`z-o`zidan ma`lum. To`rtinchi tamoyil – korxonalarni iqtisodiy kuchaytirish orqali ularning daromadlaridan hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolarni yechishda hissasini oshirib borish. Bunday tamoyil korxonalar, tadbirkorlar, ishbilarmonlar, barcha sohibkorlarning o`z qishlog`i, shahari, tumani, viloyati, sohasini rivojlantirishlari uchun keng imkoniyatlar ochadi. Soliqlarning vujudga kelish tarixi insoniyat tarixining tarkibiy qismi bo`lib, ming yillar avval paydo bo`lgan. Qadimgi Bobil davlatida amal qilgan Xamurapi qonunlari yoki Qadimgi Hindistonning Manu qonunlarimi, Xitoy, Yunoniston yoki Turon, Rim imperiyasi qonunlarimi, baribir ularning barchasida boj-xiroj, soliqlar to`plash, davlat xazinasi hisob-kitobi kabi masalalar o`z aksini topgan. Ularda jamiyat hayotida mustahkam o`rin topgan pul hisob-kitobi bilan bog`liq moliyaviy monosabatlarga katta ahamiyat berilgan. Chunki moliya sohasida, soliq-boj sohasida to`g`ri siyosat yuritilishi jamiyat taraqqiyotining muhim sharti bo`lgan. O`zbekiston hududida soliq munosabatlarini vujudga kelishi tarixiga nazar tashlasak, soliqlarning u yoki bu shakllarining tushunchasi miloddan oldingi birinchi mingyillikka olib boradi. O`sha vaqtda Urta Osiyo xududida

joylashgan qadimgi Baxtriya, Sugdiyona davlatlarida ham soliqlar mavjud bo`lgan. Keyinchalik ham Axmoniylar hukmronligida, O`rta Osiyoni Aleksandr Makedonskiy, keyin arablar tomonidan bosib olinganda, Somoniylar, Qoraxoniylar shajaralari hukmronligida, Movarounnahrning mo`g`ullar tomonidan ishg`ol qilinganida ham davlatni moddiy ta`minlash uchun mablag`lar kerak bo`lgan, ular aholidan natura shaklidagi soliqlar va yig`imlar shaklida undirilgan. Amur Temur O`rta Osiyoni mo`g`ullar hukmronligidan ozod qilib, o`zining moliya va soliq tizimini yaratdi. Respublikamizning tarixchilari fikricha, Adam Smit ko`rsatib o`tgan to`rt tamoyilni Amir Temur to`rt asr avval e`tirof etgan. Jumladan, amalda hosil yig`ib olinganidan so`ng soliq solinishi zarurligi, bunda sug`oriladigan yerlardan xazinaga hosilning uchdan bir qismi, sug`orilmaydigan maydonlardan esa to`rtdan bir qismi undirish kerakligini ta`kidlaydi. Shuningdek, daromadlarni haddan ortiq soliqlar bilan qamrab olmaslik to`g`risida bildirilgan fikrlarning bugungi kundagi ahamiyati beqiyosdir. Soliq siyosatining tamoyillari uning Tuzuklarida bayon etilgan. Xususan, unda: «Amr etdimki, raiyatdan mol- xiroj yig`ishda og`ir ahvolga solishdan yoki mamlakatni qashshoqlikka tushirib qo`yishdan saqlanish kerak. Negaki, raiyatni xonavayron qilish davlat xazinasining kambag`allashishiga olib keladi», deya soliqlarning davlat va jamiyat hayotida muhim ahamiyatga egaligini ta`kidlab o`tgan. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, samarali soliq siyosati yuritish har bir davlat uchun muhim ahamiyat kasb etdi. O`zbekistonning yagona soliq tizimining huquqiy asoslari yaratilgan. Soliqlar bozor iqtisodiyoti tizimida alohida o`rin tutadi. Zero, ular iqtisodiyotni me`yorlashtirish, boshqarish va rag`batlantiruvchi vosita vazifasini o`taydi. Soliqlar davlat va mahalliy budjetlar daromadining asosiy moliyaviy manbai, davlat boshqarish, uning mudofaasini, xavfsizligtini ta`minlashning, halqni ijtimoiy himoya qilishning (nafaqalar, bepul ta`lim berish, malakasini

oshirish, kasbga yo`naltirish, sog`liqni saqlash, jismoniy tarbiyalash, sport ishlarini moliyalash, axolining turli toifalariga har xil darajada imtiyozlar berish va h.k.) pul manbaidir. Boshqacha aytganda, soliqlar bozor munosabatlarining asosiy bo`g`ini yoki yetakchi unsuridir. Davlat o`zining iqtisodiy siyosatini asosan soliqlar yordamida olib boradi va soliqlar to`g`risidagi qonunlar orkali yurgizadi. Soliqlar tadbirkorlik faoliyatida muhim ahamiyat kasb etadi. O`zbekistonda mustaqillik yillarida soliqlar ikkilamchi iqtisodiy institutdan davlatning korxona, tashkilot, muassasa va fuqarolarning xo`jalik faolityaiga tasir qilishning iqtisodiy vositasiga aylandi. Soliq tartibiga rioya qilish, soliq savotligi, davlat va fuqaro o`rtalaridagi munosabatlarning soliq madaniyati, bu munosabatlarning garmonizatsiyalashi yangi mentalitetni tashkillantirilishida muhim ahamiyatga ega bo`lib, davlat xazinasini so`zsiz to`ldirilishi kafolatidir. 2. Soliq tushunchasi, uning turlari va ular to`g`risidagi qonun hujjatlari. Soliqlar o`zining iqtisodiy mohiyati jihatidan bir qator vazifalarni bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida ular, davlat tomonidan jamoada ro`y berayotgan ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlarni tartibga soluvchi vositalardan biridir. Soliqlar bu - majburiy yakka tartibda bepul (tekinga) budjetga va davlatning nobudjet fondlariga soliq to`lovchilardan qonunda belgilangan tartibda va miqdorda undiriladigan to`lovlar hisoblanadi. Yoki, soliq bu - qonunchilikda belgilangan va soliq to`lovchi tomonidan aniq miqdorda va aniq muddatda amalga oshiriladigan majburiy bepul (tekinga) to`lov. Yoki soliqlar bu - davlat hokimiyati idoralari tomonidan belgilangan miqdor va muddatlarda budjet tizimlariga o`tkazish

lozimligi belgilangan majburiy va yuridik shakliga ko`ra yakka tartibdagi, lekin yuridik hamda jismoniy shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan to`lovlardir. Demak, soliqlar miqdori va to`lash muddati qonun bilan belgilangan majburiy tusga ega pul munosabatini bildiradi va bu munosabatlar soliq to`lovchilar bilan davlat o`rtasida vujudga keladi. YA`ni, davlat soliqlarni nafaqat undiradi, u ularni belgilaydi ham. Shunday qilib, soliqlar, qonun tartibida belgilangan stavka bo`yicha xo`jalik yurituvchi subyektlar va fuqarolardan davlat tomonidan undiriladigan majburiy yig`imlar, desa bo`ladi. Soliqlarning o`ziga xos belgilari mavjud bo`lib, ular majburiylik, xazinaga tushish, qat`iylik va doimiylik, aniq soliq to`lovchi uchun ekvivalentsizlik belgisidir. Bu yerda aytib o`tish kerakki, soliq tushunchasi va boshqa majburiy to`lovlar tushunchasini ajratish lozim. Har ikkalasi ham majburiy va yakka tartibda bepul amalga oshiriladigan to`lov bo`lsa-da, ular biri davlat budjetiga tushadi, ikkinchisi shu to`lovlarni olayotgan fondlarning yoki boshqa uyushmalarning Nizomlari bilan belgilangan maqsadlarga ishlatiladi. YA`ni, soliq va boshqa majburiy to`lovlar (yig`im, boj) bir xil ma`noni anglatadi. Birinchi bo`lib soliq tizimining tamoyillarini XVIII asrning oxirida Adam Smit ishlab chiqqan, ular quyidagicha: 1. Soliqlar haddan tashqari og`ir bo`lishlari kerak emas. YA`ni, soliqqa tortishning tengligi – soliq to`lovchilar soliqlarni o`z imkoniyatlariga, ya`ni ularning davalt panohida oladigan daromadlariga bog`liq holda to`lashi lozim. Boshqacha qilib aytganda, ko`p daromaddan ko`p soliq, kam daromaddan kam soliq to`laydi;

2. Ular soliq to`lovchilar uchun tushunarli bo`lishi kerak. YA`ni, soliqka tortishning maqbulligi – to`lovning muddatlari, turi va summalari har bir soliq to`lovchilarga tushunarli bo`lishi lozim; 3. Har bir soliq to`lovchi qanday summani, qanday muddatda va nega to`lashi lozimligini bilishi kerak; 4. Soliqlar adolatli bo`lishi kerak va o`xshash holatlarda har xil soliq to`lovchilar bir xilroq soliq to`lashlari lozim; 5. Davlat katta mablag` ishlatmasdan, soliqlarni yig`ishni bilishi kerak – soliqka tortishning arzonligi, ya`ni soliqlarni undirishga doir xarajatlarning eng kam miqdorda bo`lishi kerakligini anglatadi. Hozirgi kunda ham ushbu tamoyillar bevosita Soliq kodeksida ko`rsatilmagan bo`lmasa ham, ular soliq qonunchiligining ustuvor yo`nalishlariga mos keladi, desak mubolag`a bo`lmaydi. Soliqlarni turli xil belgilariga ko`ra turkumlash mumkin. Qonun hujjatlari soliqlarni umumdavlat soliqlari va mahalliy soliqlar va yig`imlarga bo`ladi. Soliq to`lovchilariga (subyektlariga) ko`ra: yuridik shaxslardan va jismoniy shaxslardan olinadigan soliqlarga. Foydalanish maqsadiga ko`ra: umumiy yoki maqsadli soliqlar (yer solig`i, ekologiya va h.k.). Yuklatilish shakliga ko`ra: to`g`ri va egri soliqlar (aksiz, qo`shimcha qiymat). O`zbekiston Resepublikasining Soliq kodeksida umumdavlat soliqlari qatoriga: 1. Yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig`i;

2. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig`i; 3. Qo`shilgan qiymat solig`i; 4. Aksiz solig`i; 5. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq; 6. Ekologiya solig`i; 7. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kiritilgan. Umumdavlat soliqlari har yili qonuniy tartibda belgilanadigan normativlar bo`yicha tegishli budjetlar o`rtasida taqsimlanadi. Mahalliy soliqlar va yig`imlar qatoriga: 1. Mol-mulk solig`i; 2. Yer solig`i; 3. Reklama solig`i; 4. Avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq; 5. Savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig`im, shu jumladan, ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig`imlari;

6. Yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro`yxatga olganlik uchun yig`im; 7. Avtotransport to`xtash joyidan foydalanganlik uchun yig`im; 8. Obodonchilik ishlari uchun yig`im kiradi. Ushbu nazarda tutilgan mahalliy soliqlar va yig`imlarning 1 va 2-bandlari O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari bilan joriy etiladi va respublikaning butun hududida undiriladi. Bu soliqlar va yig`imlar stavkalarining miqdorlari (stavkasi ushbu Kodeks bilan belgilanadigan yuridik shaxslarning mol-mulkiga solinadigan soliq bundan mustasno) O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 3-8-bandlarida nazarda tutilgan mahalliy soliqlar va yig`imlar Qoraqalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat hokimiyati organlari tomonidan joriy etiladi. Bu mahalliy soliqlar va yig`imlar stavkalarining eng yuqori miqdorlari O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Yangi mahalliy soliqlar va yig`imlarni joriy etish O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qarori bilan muvofiqlashtirilishi lozim. Mahalliy soliqlar va yig`imlar mahalliy budjetga o`tkaziladi. Bundan tashqari, bir qator majburiy to`lovlar ham respublika budjetiga tushishi belgilangan. Ular: davlat boji, bojxona yig`imlari, tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to`lovlar va h.k.

O`zbekistonning soliq tizimi o`zida soliqlarning qator turlarini jamlagan. Masalan, yuridik shaxslar tomonidan to`lanadigan asosiy soliqlar: qo`shilgan qiymat solig`i, aksizlar, daromad uchun soliq, korxonaning mol-mulki solig`i va boshqalar. Jismoniy shaxslar esa quyidagi asosiy soliqlarni to`laydilar: daromad solig`i, meroslik yoki hadya tartibida olingan mol-mulk solig`i, jismoniy shaxslarning mol-mulki solig`i va boshqalar. Soliq miqdori, stavkasi va soliq imtiyozlari haqidagi qonun hujjatlaridagi qoidalar muhim ahamiyatga ega. Soliq miqdorini aniqlash uchun qonunda soliq predmetining o`lchov birligini, ya`ni soliq predmetining mezonlari, parametrlari belgilanadi. Soliqka tortish birligining soliq miqdori soliq stavkasi deb ataladi. Shu bilan birga stavkalar qat`iy va foizli (kvotalar) bo`ladi. Stavkalar odatda bevosita soliq haqidagi qonunlarda ko`rsatiladi. Soliq to`lovchining soliq majburiyati miqdorini qisqartirish maqsadida soliq imtiyozlari belgilanadi. Ular o`z navbatida uchta guruhga bo`linadi: Soliq solishning ayrim predmetlarini soliqka tortishdan chiqarish (ozod qilish); Soliq bazasini qisqartirish; Soliq kreditlari – soliq stavkasi yoki oklad summasini kamaytirishga qaratilgan imtiyozlar. Soliqlar to`g`risidagi qonun hujjatlariga kelsak, O`zbekistonning mustaqil soliq tizimini yaratish harakati asosan 1992 yil 15 fevraldagi «Korxonalar, birlashmalar va tashkilotlar soliqlari to`g`risida»gi Qonun va 1993 yil may oyida Oliy Kengash tomonidan «Mahalliy soliqlar to`g`risida»gi Qonunning qabul qilinishidan boshlandi. Bu Qonunlar bo`yicha chiqarilgan soliqlar yilma-yil takomillashtirilib borildi. Nihoyat, 1997 yil 24 aprelda O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi qabul qilindi. Bu Kodeks soliq va yig`imlar haqidagi qoidalarni yagona huquqiy hujjat sifatida o`z ichiga qamrab oldi.

Soliq huquqining asosiy manbai bo`lib, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi hisoblanadi. Konstitutsiyada soliqlar haqidagi asosiy qoidalar mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 51-moddasiga muvofiq, fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig`imlarni to`lashga majburdirlar. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 2-moddasiga muvofiq soliq haqidagi qonun hujjatlari ushbu Kodeksdan, soliqlar hamda yig`imlar sohasidagi munosabatlarni tartibga soladigan boshqa qonunlar va qonun hujjatlaridan iboratdir. Soliqlar va yig`imlar sohasidagi munosabatlarni tartibga soladigan boshqa qonunlar va qonun hujjatlari turli xil qonunlar, yo`riqnomalar, nizomlardan iboratdir. Masalan, 1999 yil 7 yanvardagi O`zbekiston Respublikasida tamaki mahsulotlari va alkogolli ichimliklarga aksiz markalarini qo`llash tartibi to`g`risida Yo`riqnoma, 1999 yil 9 yanvardagi Gazeta va jurnallar tahririyatlari, nashriyotlar, matbaa korxonalari asosiy faoliyatini soliqqa tortishning ba`zi masalalari haqida, 1999 yil 15 yanvardagi Erkin almashtiriladigan valyutani xarid qilish uchun yig`im to`lash tartibi, 1997 yil 29 avgustdagi «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonun, 1998 yil 13 iyuldagi O`zbekiston Respublikasida chet ellik yuridik shaxslarning daromadlarini soliqqa tortish tartibi haqidagi Yo`riqnoma va boshqalar. Bundan tashqari, bir qator qonunlar soliqqa tortishdagi imtiyozlar haqidagi qoidalarni o`zida ifoda etgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasining «Chet el investitsiyalari va chet el investorlarining huquqlari kafolatlari to`g`risida»gi Qonunida chet el investorlari uchun soliq bo`yicha imtiyozlar nazarda tutilgan. Soliq haqidagi qonunlar, soliq kodeksi quyidagi asosiy usullarni ko`zda tutadi:

soliq to`lovchilar doirasini belgilaydi; soliq solish obyektlarini aniqlaydi; soliq solish birligini belgilab beradi; soliq solish obyekti yoki birligidan olinadigan soliq stavkasini o`rnatadi; soliqni to`lash muddatlarini belgilaydi; imtiyoz asoslari, hajmi, doirasini aniqlaydi; javobgarlik choralarini ko`zda tutadi. Umuman, soliq va boshqa majburiy to`lovlarni belgilash, undirishda vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlar moliya huquqi normalari bilan tartibga solinadi. Ammo ko`rsatilgan normalar o`ziga xos belgilariga ega bo`lgani uchun, ularni mustaqil guruhga jamlash mumkin. Soliq munosabatlarini tartibga soluvchi moliya normalarining jamlamasini moliya huquqining «soliq huquqi» tarmog`i deb ataladi. Yuqorida aytganimizdek, soliq huquqining normalari bir qator normativ hujjatlarda mustahkamlangan. 3. Soliq to`lovchilarning huquq va burchlari. Soliq sohasidagi huquqiy munosabatlar yuridik va jismoniy shaxslar, boshqa toifadagi soliq to`lovchilardan soliq olish yuzasidan vujudga keluvchi soliq huquqi me`yorlari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy-moliyaviy munosabatlardan iboratdir. Soliq huquqiy munosabatlarining asosiy mazmuni soliq to`lovchi tomonidan qonunda belgilangan soliqlar va soliqdan tashqari to`lovlarni belgilangan muddatlarda to`liq to`lab borishdan, soliq idoralari esa ularning to`lanishini ta`minlashdan iboratdir. Soliq munosabatlarida soliq to`lovchi, davlat soliq inspeksiyasi, kredit tashkilotlari qatnashadilar. O`zbekiston Respublikasining soliq qonunlarida soliq munosabati ishtirokchilarining huquqlari, majburiyatlari va javobgarliklari belgilab qo`yilgan. Soliq huquqiy munosabati – moliya huquqiy munosabatining turi, ya`ni, soliq huquqi normalri bilan tartibga solinadigan ijtimoiy moliya munosabat, va uning subyektlari soliqka tortishda vujudga keladigan huquq va burchlariga ega

bo`ladilar. Soliq huquqiy munosabatlarida turli xil subyektlar ishtirok etadi: soliq to`lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar), Davlat soliq xizmati organlari, kreditlash tashkilotlari shular jumlasiga kiradi. Ayrim bir holatlarda soliq munosabatlarida boshqa subyektlar ham ishtirok etadi, masalan, ish beruvchi (yuridik shaxs va yuridik shaxs va yuridik shaxs tashkil qilmay tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan jismoniy shaxslar) o`zining xizmatchilarining ish haqidan olinadigan soliqni to`lashida. Soliq munosabatlarida banklar muhim rol o`ynaydilar, chunki ular orqali barcha moliyaviy oqimlar, shu bilan birga soliqlarni o`tkazish ham olib boriladi. Bunday alohida o`rin oqibatida banklarga soliq nazorati, samarali soliq majburiyligi va budjetlarga soliqlarni o`z vaqtida tushirish bo`yicha qo`shimcha vazifalar yuklatiladi. Banklar soliq to`lovchilarning soliqlarni tegishli budjet yoki fondlarga utkazib berish haqidagi topshiriklarini, hamda soliq organining soliq to`lovchining pul mablag`lari hisobiga soliq undirish haqidagi qarorlarini birinchi navbatda bajarishga majburdirlar. Soliq huquqida soliq huquqiy munosabatlarning subyektlari uchun huquq va burchlar nazarda tutilgan. Soliq kodeksiga muvofiq soliq to`lovchilar uchun quyidagi majburiyatlar mustahkamlangan: 1) belgilangan tartibda va mulddatlarda soliq organlarida ro`yxatdan o`tish, yuridik manzili o`zgargan taqdirda esa, bu haqda soliq organiga o`n kunlik muddat ichida xabar berish; 2) soliqlar va yig`imlarning tegishli summasini o`z vaqtida va to`liq hajmda to`lash; 3) buxgalteriya hisobini va hisob hujjatlarini qonun hujjatlariga muvofiq yuritish; 4) moliyaviy hisobotni, soliqlar bo`yicha hisob-kitoblarni yoki daromadlar to`g`risidagi deklaratsiyalarni qonun hujjatlarida belgilangan tartibda soliq organlariga taqdim etish;

5) soliqlar va yig`imlarni hisoblab chiqarish, to`lash bilan bog`liq hujjatlar va ma`lumotlarni, shuningdek soliqlar va yig`imlar yuzasidan imtiyozlar huquqini tasdiqlovchi hujjatlarni soliq organlariga taqdim etish; 6) soliqlar va yig`imlarni hisoblab chiqarish, to`lash masalalarini tekshirish uchun soliq organlarining mansabdor shaxslarini daromad olish yoki soliq solish obyektlarining saqlanishi bilan bog`liq binolar va joylarga kirishiga ruxsat berish; 7) soliq organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish hollarini bartaraf etish to`g`risidagi talablarini bajarish. Soliq to`lovchilar ushbu Kodeksda va boshqa qonun hujjatlarida o`z zimmalariga yuklatilgan boshqa majburiyatlarni ham bajaradilar. Soliq to`lovchining majburiyatlari soliqqa tortish obyekti va qonun hujjatlarida mustahkamlangan asoslar mavjudligidagina vujudga keladi. Qonun soliq to`lovchi huquqiy munosabatlarni bekor bo`lishi faktlarni ham nazarda tutadi. Yuridik shaxs tomonidan soliqni to`lash imkoniyati bo`lmaganligi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi ushbu yuridik shaxsni o`rnatilgan tartibda bankrot deb e`tirof etishga asos bo`ladi. Yuridik shaxsni sud tartibida yoki egasining qarori bo`yicha tugatilganida, soliq bo`yicha boqimandalarni to`lash tugatish komissiyasi zimmasiga yuklatiladi. Soliq to`lovchilar nafaqat majburiyatlar, balki huquqlarga ham egadirlar: 1) soliq organlaridan soliq haqidagi qonun hujjatlari masalalari bo`yicha axborot va maslahatlar olish; 2) soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan tartibda va asoslarda soliq imtiyozlaridan foydalanish; 3) budjetga ortiqcha miqdorda tushgan soliqlar va yig`imlar summasini qaytarish to`g`risida yozma ariza bilan murojaat qilish;

4) soliqlar va yig`imlar bo`yicha budjet oldidagi o`z majburiyatlarini bajarish yuzasidan soliq organlaridagi mavjud ma`lumotlar bilan tanishish; 5) soliq organlari o`tkazgan tekshiruv materiallari bilan tanishish va tekshiruv dalolatnomalarini olish, tekshiruvlarning natijalaridan norozi bo`lgan taqdirda soliq organiga o`zining yozma e`tirozlarini o`n kunlik muddat ichida taqdim etish; 6) soliq organlarining qarorlari va ular mansabdor shaxslarining xatti- harakatlari ustidan yuqori soliq organlariga yoki sudga shikoyat qilish; 7) soliq solish obyektini hisobga olishda, soliqlar va yig`imlarni hisoblab chiqarish va to`lashda o`zlari yo`l qo`ygan xatolarni mustaqil ravishda tuzatish. Soliq to`lovchilar ushbu kodeksda va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o`zga huquqlarga ham egadir. Soliq majburiyati deganda soliq to`lovchining soliq to`lash majburiyati tushuniladi. Ushbu majburiyat soliq to`lashni nazarda tutuvchi soliq qonunchiligida mustahkamlangan holatlar vujudga kelgan zahotidan soliq to`lovchi zimmasiga yuklatiladi. Soliq majburiyatlari nosoliq majburiyatlariga nisbatan birinchi navbatda turadi. To`lashga tegishli bo`lgan soliq (yig`im) summasini soliq to`lovchi soliq bazasi, soliq stavkasi va soliq imtiyozlaridan kelib chiqqan holda mustaqil hisoblaydi (agarda soliq qonunchiligida boshqa tartib o`rnatilmagan bo`lsa). Soliq to`lovchininng asosiy vazifalaridan biri bu kerakli soliq summalarini o`rnatilgan muddatda to`lash yo`li bilan soliq majburiyatini bajarish bo`lib hisoblanadi. Soliq to`lovchi soliq majburiyatini bajarish uchun unga tegishli barcha mulk bilan javob beradi, agar Soliq kodeksida boshqa tartib ko`zda tutilmagan bo`lsa. Soliq majburiyatini bajarish quyidagi choralar bilan ta`minlanadi: mulk garovi, hisoblangan penyalarni to`lash, shuningdek soliq undirish, soliq to`lovchining yoki boshqa majbur bo`lgan shaxsning mulki evaziga ham.

Soliq majburiyatini bajarmaslik yoki lozim darajada bajarmaslik soliq organi tomonidan soliq to`lovchiga (yoki boshqa majbur shaxsga) soliq to`lash uchun talabnoma qo`yilishiga asos bo`ladi. Mazkur talabnoma 10 kun muddat ichida bajarilishi lozim. Talabnomani bajarilishi hisoblangan penyalarni to`lash yoki (va) soliqni soliq to`lovchi yoki boshqa majbur shaxsning pul mablag`lari yoki boshqa mulki hisobidan undirish yo`li bilan ta`minlanadi. O`rnatilgan muddatda soliq majburiyatlarini bajarmaslikda vujudga keladigan soliq huquqbuzarlik alomatlari soliq jinoyati yoki huquqbuzarligi haqida ish qo`zg`atish uchun asos bo`ladi. Soliq to`lash haqidagi talabnomani soliq undirish, penya hisoblash yo`llari bilan bajarilishini ta`minlash imkoni bo`lmaganida, soliq organi xo`jalik sudiga soliq to`lovchini bankrot deb e`tirof etish haqida ariza bilan murojaat qilishga haqli. Soliq organlari huquq va majburiyatlari esa O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avugstdagi «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonunida belgilangan. 4. Soliq to`lashni tekshirish natijalari bo`yicha tuziladigan akt. O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustdagi «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonuniga muvofiq davlat soliq xizmati organlari soliqlar, yig`imlar va boshqa to`lovlarning to`liq va o`z vaqtida budjetga tushishini ta`minlash maqsadlarida tuziladi. Soliq nazorati soliqqa tortiladigan subyektlar va obyektlarni hisobga olishning, shuningdek soliq to`g`risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilishning yagona tizimidan iborat. Soliq nazorati davlat soliq xizmati organlari tomonidan soliqqa tortilishi lozim bo`lgan subyektlar va obyektlarni hisobga olish, soliqlarga doir tekshiruvlar o`tkazish, soliq to`lovchilar, boshqa shaxslarni so`rab-surishtirish vositasida hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa shakllarda amalga oshiriladi.

O`zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo`mitasi tarkibida hududiy tuzilmalarga ega bo`lgan maxsus nazorat-taftish bo`linmasi tuzilib, Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 5 maydagi 180-sonli qarorining 4-ilovasiga muvofiq Bosh nazorat-taftish boshqarmasining quyidagi asosiy vazifalari belgilangan: xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo`jalik faoliyatini soliqqa oid qonun hujjatlariga rioya qilinishi yuzasidan hujjatlar asosida tekshirish (taftish)larni hamda Hukumat qarorlari bilan nazorat soliq organlariga yuklangan masalalar bo`yicha nazorat tartibidagi tekshirishlarni belgilangan tartibda tashkil etish va o`tkazish; xo`jalik yurituvchi subyektlardan undiriladigan soliqlar va yig`imlarni hisoblab chiqarishda, undirishda qonuniylikka rioya qilinishi, to`lovlarning to`g`ri hisoblab chiqarilishi va budjetga o`z vaqtida to`lanishi ustidan nazoratni amalga oshirish; soliqqa doir huquq buzishlarni aniqlash, ularning oldini olish, ularga barham berish; soliq majburiyatlarini bajarishda xo`jalik yurituvchi subyektlarga yordam ko`rsatish; Davlat soliq qo`mitasining boshqa bo`linmalari bilan birgalikda xo`jalik yurituvchi subyektlarni kompleks teshirishlarning istiqbolli rejalarini tayyorlash, tekshirishlar o`tkaziladigan obyektlarni aniqlash va ularni amalga oshirish; hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlarni o`tkazish jarayoni hamda tartibi ustidan nazorat o`rnatish, shuningdek, ularni o`tkazishda (barcha darajadagi soliq organlariga) amaliy va uslubiy yordam ko`rsatish; Davlat soliq xizmati organlari tomonidan tekshirish materiallari bo`yicha qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qarorlar qabul qilinishi va moliyaviy sanksiyalar qo`llanilishi ustidan nazorat o`rnatish; xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar yakunlari bo`yicha budjet oldidagi majburiyatlarning bajarilishi (qo`shimcha hisoblangan summalar, moliyaviy

sanksiyalar, ma`muriy jarimalar va shu kabilarning undirilishi) ustidan nazorat o`rnatish; hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijasida aniqlangan soliq qonunchiligi buzilishlari va boshqa faktlar to`g`risidagi axborotlarni umumlashtirish va taxlil qilish; fuqarolarning soliq qonunchiligi buzilishlari faktlari to`g`risidagi xatlari, shikoyatlari va arizalarini ko`rib chiqish. Shuningdek, ushbu boshqarma o`ziga yuklangan vazifalarga muvofiq quyidagi funksiyalarni bajaradi: soliq qonunchiligiga rioya qilinishi, soliqlarning to`g`ri hisoblab chiqilishi, to`liqligi va o`z vaqtida to`lanishi ustidan nazoratni O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi va soliq qonunchiligi sohasidagi boshqa huquqiy hujjatlar talablariga rioya qilgan holda amalga oshiradi; Bosh boshqarmaning xududiy nazorat-taftish bo`linmalarining, soliq boshqarmalari va soliq inspeksiyalarining hujjatlari asosida hamda nazorat tartibidagi tekshirishlarni tashkil etish va o`tkazishga doir faoliyatini muvofiqlashtiradi va nazorat qiladi, ishlarni ular bilan hamkorlikda olib boradi; belgilangan tartibda, Davlat soliq qo`mitasi ish rejasiga muvofiq, Davlat soliq qo`mitasining boshqa bo`linmalari bilan birgalikda vazirliklar, idoralar, konsernlar, korporatsiyalar, kompaniyalar, uyushmalar, banklar bo`linmalarining, shuningdek, mulkchilik shakli va faoliyat turidan qat`i nazar, boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo`jalik faoliyatini hujjatlar asosida kompleks va nazorat tartibidagi tekshirishlarni tashkil etadi hamda o`tkazadi, ularning natijalari bo`yicha tegishli axborotlar va ma`lumotnomalar tayyorlaydi; mulkchilik shakli va faoliyat turidan qat`iy nazar, soliq qonunchiligini qo`pol ravishda buzayotgan va soliq organlarida hisobda turishdan va soliqlarni to`lashdan bo`yin tovlayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo`jalik faoliyatini belgilangan tartibda hujjatlar asosida tekshiradi;

hujjatlar asosida tekshirishlar davomida sodir etilgan operatsiyalarning qonuniyligini va to`g`riligini, hujjatlarni asliligini, ulardagi hisob-kitoblarning arifmetik jihatdan to`g`riligini, hujjatlarning hisobot va buxgalteriya hujjatlarining belgilangan shakllariga mosligini aniqlash uchun nazoratni amalga oshiradi; hujjatlar asosida tekshirishlar davomida amalga oshirilgan operatsiyalarning amalda sodir etilganligini, hujjatlarda ko`rsatib o`tilgan pul mablag`lari va moddiy boyliklarning amalda olinganligini yoki berilganligini, ishlar, xizmatlarning amalda bajarilganligini yoki ko`rsatilganligini tekshiradi; xo`jalik yurituvchi subyektlarda pul mablag`lari va moddiy boyliklarni buxgalteriyada hisobga olishning belgilangan tartibiga rioya qilinishini, korxonalarda moddiy boyliklarni korxonalar xududiga keltirish va uning xududidan olib ketishda ruxsatnoma tizimi ishini tashkil etishning ahvolini tekshiradi; hujjatlar asosida tekshirishlar davomida hisobot ma`lumotlarining ishonchliligini, soliq organlariga taqdim etilgan hisob-kitoblarni buzib ko`rsatuvchi qo`shib yozishlar va har xil xatolarni aniqlash va ularni bartaraf etish uchun buxgalteriya hisobotlari va balanslarini schetlar bo`yicha tekshiradi; taftish qilinayotgan tashkilotlarda mavjud bo`lgan yozuvlarni, hujjatlar va ma`lumotlarni pul mablag`lari, moddiy boyliklar va hujjatlar olingan yoki berilgan tashkilotlardagi tegishli yozuvlar, hujjatlar va ma`lumotlar bilan solishtirib chiqqan holda belgilangan tartibda muqobil tekshirishlar o`tkazadi; hujjatlar asosida tekshirishlar davomida taftish qilinayotgan xo`jalik yurituvchi subyektda mavjud bo`lgan to`lov hujjatlari nusxalarini mazkur topshiriqni bajargan bank muassasasida saqlanayotgan asil to`lov hujjatlari bilan solishitirib chiqadi;

hujjatlar asosida tekshirishlar davomida xom ashyo, materiallar yarim fabrikatlar va tayyor buyumlarni o`lchaydi, ishlab chiqarilgan mahsulotning haqiqiy tannarxini va taqdim etilgan soliq hisob-kitoblarining to`g`riligini aniqlash uchun xom ashyo va materiallar sarfi normalari, ularning mahsulot ishlab chiqarish uchun to`g`ri hisobdan chiqarilishini, tayyor mahsulot to`liq kirim qilinishini, mahsulot chiqishi normalari hamda moddiy boyliklarni saqlash va tashishdan tabiiy yo`qotish normalari to`g`ri belgilanishini aniqlash uchun xom ashyo va materiallarni ishlab chiqarishda nazorat tariqasida ishlatib ko`radi, xom ashyo, materiallar va tayyor mahsulotlarni nazorat tariqasida tekshiradi; tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan va davlatga soliq to`lashdan, savdo va xizmatlar ko`rsatish, aksiz solig`i solinadigan alkogolli hamda tamaki mahsulotlarini sotish va markalash qoidalariga rioya qilishdan buyin tovlayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlarni aniqlash yuzasidan nazorat tariqasida tekshirishlarni amalga oshiradi; aholi bilan pul hisob-kitoblarni amalga oshirishda nazorat kassa apparatlarini qo`llashga doir qonun hujjatlariga rioya kilinishi, nazorat kassa apparatlaridan foydalangan holda olingan naqd pul mablag`larini to`liq kirim qilinishi ustidan doimiy va amaliy nazoratni amalga oshiradi; ishlab chiqarish va tegishlicha daromad hajmlarini yashirish, sotilgan mahsulot, ko`rsatilgan xizmatlar hajmlarini kamaytirib ko`rsatish, moddiy hujjatlarni asossiz ravishda hisobdan chiqarish yoki sun`iy ravishda ko`paytirish yoxud moddiy, yoqilg`i-energetika resurslari sarfini normativlari (limitlari) va amartizatsiya hisobini noto`g`ri qo`llash mexanizmlarini o`rganadi va aniqlaydi; yuridik shaxslar tomonidan hisobga olinmagan (ya`ni, tasdiqlovchi hujjatlari bo`lmagan) mahsulotlar (tovarlar)ni sotish mexanizmlarini o`rganadi va aniqlaydi;

tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiruvchi yuridik va jismoniy shaxslarning soliq inspeksiyalarida hisobga turishdan bo`yin tovlayotgan mexanizmlarini aniqlaydi; xo`jalik yurituvchi subyektlar (soliq to`lovchilar)ga hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar olib borilayotganda ularning huquq va majburiyatlarini tushuntiradi; xo`jalik yurituvchi subyektlar (soliq to`lovchilar)ni hujjatlar asosida va nazorat tartibidagi tekshirishlar natijalari bilan tanishtiradi va hokozo. Xullas, xo`jalik yurituvchi subyektlarning tadbirkorlik faoliyatini Davlat soliq inspeksiyasining Bosh nazorat-taftish boshqarmasi va uning hududiy bo`linmalari tekshiradi. Yuqorida keltirilgan Nizomda tekshirish obyektlari keng yoritilgan bo`lib, ularning tafsiloti to`liq berilgan. Shuningdek, soliqqa tortiladigan subyektlar va obyektlarni tekshirish jarayonidagi davlat soliq xizmati organlarining huquq va majburiyatlari O`zbekiston Respublikasining 1997 yil 29 avgustdagi «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonunida belgilangan. Xususan, ularga soliq to`lovchilarning (shu jumladan, soliq to`lovchi bilan bog`liq bo`lgan subyektlarning) moliyaviy hujjatlari, shartnomalari (kontraktlari), rejalari, smetalari, daromadlar haqidagi deklaratsiyalari, soliqlar va O`zbekiston Respublikasi budjetdan tashqari Pensiya jamg`armasiga majburiy to`lovlarni hisoblab chiqarish hamda to`lash bilan bog`liq hujjatlarini, shuningdek eksport- import operatsiyalari bilan bog`liq hujjatlarini tekshirish huquqi berilgan. Shu bilan birga, soliqlar bo`yicha tekshiruvlar o`tkazilayetgan vaqtda soliq to`lovchilarga ularning huquqlari va vazifalarini tushuntirishlari, o`tkazilgan tekshiruvlar natijalarini ma`lum qilishga majburdirlar. Tekshirish natijalari bo`yicha tekshiruvchi soliq organi dalolatnoma tuzadi va u bilan soliq to`lovchilarni tanishtiradi.

Tekshirish natijasida soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish holatlari aniqlangan bo`lsa soliq organi dastlabki surishtiruv organi sifatida o`z vakolati doirasida soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzilishi ish yurituvini Soliq kodeksi, yoki Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksga muvofiq olib boradilar. Ish yurituvi ma`muriy javobgarlikka tortish haqidagi bayonnomani tuzish paytidan boshlanadi va huquqbuzarlik aniqlangan joyda olib boriladi. Ish yurituvi u qo`zg`atilgan paytdan boshlab ma`muriy javobgarlikka tortish haqidagi ishlar bo`yicha bir oy, jinoiy ish qo`zg`atish haqidagi ishlar bo`yicha 10 kun muddat ichida tugatilishi lozim. Ish hujjatlarini ko`rib chiqish natijasi bo`yicha moliyaviy sanksiya qo`llash, ma`muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortish haqida qaror chiqariladi. Shuningdek, aniqlangan huquqbuzarlik holatlari bo`yicha Davlat soliq xizmatining mansabdor shaxslari Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksning 280, 291-moddalaridagi umumiy qoidalarga muvofiq bayonnoma tuzadilar. 5 Soliq qonunlarini buzganlik uchun javobgarlik. Soliq qonunchiligini buzganlik uchun nafaqat soliq to`lovchilar, balki soliq organlari va ularning mansabdor shaxslari ham yuridik javobgarlikka tortilishi mumkin. Bu O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksida, O`zbekiston Respublikasining «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonunida, O`zbekiston Respublikasining soliqlarning alohida turlari haqidagi tegishli qonunlarida, DSQ haqidagi Nizomda belgilangan. Ma`muriy va jinoiy javobgarlik masalalari ma`muriy javobgarlikka tortish va jinoyat kodekslarining tegishli moddalariga muvofiq ko`rib chiqiladi. Soliq organlari va ularning mansabdor shaxslari soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzilishi bilan kurashishda nazorat funksiyalarini amalga oshirishda soliq to`lovchilarga nisbatan huquqiy majburlash usullarini, moliyaviy

sanksiyalarini qo`llaydilar. Soliq qonunchiligini buzilishini oldini olish va bartaraf etish maqsadida jismoniy shaxslar va yuridik shaxslarning mansabdor shaxslari ma`muriy, fuqarolik-huquqiy, jinoiy javobgarlikka tortilishlari mumkin. Shu bilan birga soliq to`lovchini javobgarlikka tortish, uni belgilangan soliq va yig`imlarni to`lash majbriyatidan ozod qilmaydi. Soliq kodeksiga muvofiq soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun soliq to`lovchilarga ushbu kodeksda nazarda tutilgan moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi, jismoniy shaxslar hamda yuridik shaxslarning mansabdor shaxslari esa, shuningdek ma`muriy, fuqarolik-huquqiy va jinoiy javobgarlikka ham tortiladilar (132-modda). Shu bilan birga Soliq kodeksi soliqlar va yig`imlar bo`yicha boqimandalarni undirish tartibini ham belgilaydi. Kodeksning 134-moddasiga muvofiq jismoniy shaxslardan soliqlar va yig`imlar bo`yicha boqimandalarni hamda to`lanmagan jarimalarni undirish sudning qarori asosida amalga oshiriladi. Yuridik shaxslardan soliqlar va yig`imlar bo`yicha boqimandalarni, shuningdek moliyaviy jazo choralarinining summalari va penya summalarini undirish soliq organlari tomonidan bahssiz ravishda amalga oshiradi. Ushbu summalarni undirish bahssiz ravishda amalga oshirilishi yuridik shaxslarning konstitutsiyaviy huquqlarini buzilishiga olib kelishi mumkin degan nuqtai nazar ham mavjud, Konstitutsiyada shaxsiy mulkning daxlsizligi belgilanib qo`yilganligi sababli soliq qonunchiligini takomillashtirish zaruriyati borligidan dalolat beradi. Soliq kodeksining 135-moddasida soliq qonunchiligini buzganlik uchun soliq to`lovchilarga quyidagi miqdorda moliyaviy choralar belgilangan: 1) yuridik shaxslarning (shu jumladan norezidentlarning) soliq organida ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlashi quyidagi miqdorda jarima solishga olib keladi:

agar faoliyat o`ttiz kungacha amalga oshirilgan bo`lsa – eng kam ish haqining ellik baravari miqdorida, lekin bunday faoliyat natijasida olingan daromadning (foydaning) o`n foizidan kam bo`lmagan miqdorda; agar faoliyat o`ttiz kundan ortiq muddatda amalga oshirilgan bo`lsa – eng kam ish haqining yuz baravari miqdorida, lekin bunday faoliyat natijasida olingan daromadning (foydaning) ellik foizidan kam bo`lmagan miqdorda; 2) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan jismoniy shaxslarning soliq organida ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlashi eng kam ish haqining besh baravari miqdorida jarima solishga olib keladi; 3) daromad (foyda) yashirilgan takdirda soliq to`lovchidan yashirilgan daromadning (foydaning) butun summasi va yana shuncha summa miqdorida jarima undiriladi. Soliq solinadigan boshqa obyektlar yashirilgan taqdirda soliq to`lovchidan yashirilgan soliq solish obyekti uchun olinadigan soliq summasi va yana shuncha summa miqdorida jarima undiriladi. Soliq to`lovchi yukoridagi xatti- harakatlarni moliyaviy jazo chorasi qo`llanilgandan keyin bir yil ichida takroran sodir etgan taqdirda undan tegishli summa va yana shu summaning ikki baravari miqdorida jarima undiriladi; 4) soliqlar va yig`imlarni hisoblab chiqarish va to`lash uchun zarur bo`lgan deklaratsiyalar, hisob-kitoblar va hisobotlarni taqdim etmaganlik, o`z vaqtida taqdim etmaganlik yoki belgilanmagan shaklda taqdim etganlik uchun soliq to`lovchidan to`lov muddati o`tkazib yuborilgan har bir kun uchun tegishli summaning bir foizi miqdorida, biroq tegishli hisobot davri uchun ilgari hisoblab chiqarilgan to`lovlar chegirib tashlangan holda belgilangan to`lov muddatiga tegishli to`lov summasining o`n foizidan ko`p bo`lmagan miqdorda jarima undiriladi; 5) buxgalteriya hisobining yo`qligi yoki uni belgilangan tartibni soliqlar va yig`imlar bo`yicha hisob-kitoblarning buzilishiga olib keladigan tarzda buzgan holda yuritganlik uchun soliq to`lovchidan qo`shimcha hisoblab chiqarilgan summaning o`n foizi miqdorida jarima undiriladi;

6) faoliyat turlari bilan litsenziyasiz shug`ullanganlik uchun shu faoliyatdan olingan butun daromad (foyda) va yana shuncha miqdorda jarima undiriladi; 7) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan jismoniy shaxslar hisob- kitobda aks ettirmagan holda tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilish operatsiyalarini o`tkazganligi uchun ulardan ana shu tovarlar (ishlar, xizmatlar) qiymati miqdorida jarima undiriladi; 8) soliqlar va yig`imlar bo`yicha to`lov muddati o`tkazib yuborilgan har bir kun uchun 0,15 foiz miqdorida penya undiriladi, to`lov kuni ham shunga kiradi. Penya undirish soliq majburiyatlarini bajarishdan ozod qilmaydi. Soliq to`lovchi soliq haqidagi qonun hujjatlarini bir necha marta buzgan taqdirda har bir qonunbuzarlikka nisbatan alohida moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi. Agar soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzganligi uchun moliyaviy jazoga tortilgan shaxs jazoni ijro etish tugagan kundan e`tiboran bir yil mobaynida soliq bo`yicha takroran qoidabuzarlik sodir etmagan bo`lsa, u jazoga tortilmagan hisoblanadi. Soliq organlari va ularning mansabdor shaxslari soliq to`lovchilarga nisbatan mana shunday moliyaviy choralar qo`llashga haqli. Soliq kodeksining 133-moddasida soliq to`lovchini javobgarlikdan ozod qilish ham belgilangan. Mazkur moddaga muvofiq, agar soliqlar va yig`imlarning bir turi bo`yicha ortiqcha tulangan summalar boshqa tur bo`yicha boqimandaning o`rnini qoplasa, soliq to`lovchi soliqlar va yig`imlarni to`lamaganlik yoxud to`liq to`lamaganlik uchun javobgarlikdan ozod qilinadi. Soliq to`lovchi soliq organi hujjatlar (hisobvaraqlar) asosida tekshiruv o`tkazguniga qadar mustaqil ravishda o`z xatolarini tuzatsa, u javobgarlikdan ozod qilinadi, penya to`lash bundan mustasno. Shuni nazarda tutish kerakki, qonunbuzuvchilardan penyani undirish, ularni soliq majburiyatlaridan ozod qilmaydi, chunki penya tiklash chorasi hisoblanadi. Moliyaviy choralarning xususiyati bu ular odatda nosud tartibida ma`muriy jazo bilan birga yuridik shaxslarga nisbatan qo`llaniladi.

Soliq to`lovchilar ma`muriy javobgarlik bilan bir qatorda, ularning harakatlarida (harakatsizliklarida) jinoyat alomatlari mavjud bo`lsa jinoiy javobgarlikka ham tortilishlari mumkin. Davlat soliq xizmati organlarining soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzgan soliq to`lovchilarga nisbatan bo`lgan xizmat harakatlari O`zbekiston Respublikasining ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksida va jinoyat kodekslarida ular uchun belgilangan vakolatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi. Soliq to`lovchi xo`jalik faoliyati bilan shug`ullanayotganida soliqqa tortilishiga tayyorlanishi lozim. U o`zining harakatlarining soliq natijalarini bilishi kerak. Ushbu huquqiy qoidalarga rioya qilishlik, soliq to`lovchiga nafaqat soliq organi, balki, o`zining konstitutsiyaviy majburiyatini bajarishida davlat bilan to`g`ri munosabat tuzishiga olib keladi. Ma`muriy va jinoiy qilmish turlari tegishli kodekslarda aniq ko`rsatilgan. Davlat soliq organlari shuningdek dastlab surishtiruv organi ham hisoblanadi. Soliq kodeksida belgilanganidek soliq to`lovchilar bilan soliq organlari o`rtasidagi nizolar yuqori turuvchi soliq organlari va sud tomonidan ko`rib chiqiladi (131-modda). Shuni aytish mumkinki, odil sudlov o`ziga xos ko`pgina, soliq organlarining vakolatida yo`q atributlarga egadir. Masalan, odil sudlovni amalga oshirish protsessual qonunlar bilan rasmiylashtirilgan, odil sudlovni amalga oshirishda xo`jalik sudining sudyalari mustaqildirlar va faqat qonunga bo`ysunadilar, ularning faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo`l qo`yilmaydi va bunday aralashuv qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi, sudlarning nizolarni ko`rib chiqish yuzasidan vakolatlari soliq organining vakolatidan ancha kengroq ham. YA`ni soliq to`lovchilar bilan soliq organlari o`rtasidagi nizolar yuqori turuvchi soliq organlari tomonidan ko`rib chiqilgandan keyin ham soliq to`lovchi sudga murojaat qilishi mumkin.

Ma`muriy javobgarlik bu – soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzilishida olib boriladigan soliq ish yurituvida eng keng darajada qo`llaniladigan javobgarlikning turidir. Soliq organlari shuningdek dastlabki surishtiruv organi bo`lgani uchun O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi Kodeksining 264-moddasiga muvofiq, davlat soliq organlariga ushbu Kodeksning 164-moddasining birinchi va uchinchi qismlarida, 165, 168-moddalari, 171- moddasining ikkinchi, uchinchi va to`rtinchi qismlarida, 172, 174-moddalari, 175- moddasining birinchi, ikkinchi, uchinchi va turtinchi qismida, 176-moddasining birinchi qismida nazarda tutilgan ma`muriy huquqbuzarlik to`g`risidagi ishlar taalluqlidir. Davlat soliq organlarining boshliqlari va ularning o`rinbosarlari davlat soliq organlari nomidan ma`muriy huquqbuzarliklar to`g`risidagi ishlarni ko`rib chiqish va ma`muriy jazo chorasini qo`llanishga haqlidirlar. Amaldagi qonunchilikka muvofiq davlat soliq organlari huquqbuzarlik sodir etish vaqtida amalda bo`lgan ish haqining eng kam miqdoridan kelib chiqqan holda, faqat jarima solishlari mumkin. Ma`muriy huquqbuzarlik odatda sudlanganlikka va ishdan bo`shatishga olib kelmaydi. Shu bilan birga ma`muriy javobgarlikka tortishdan keyin bir yil ichida yana ma`muriy huquqbuzarlik sodir etilgan bo`lsa, u jinoyat hisoblanib, Jinoyat kodeksi normalari bo`yicha hal qilinadi. Huquqbuzarliklar va soliq haqidagi qonun hujjatlarining buzilishi oqibatida qo`llanadigan choralarning turlari O`zbekiston Respublikasining Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksida ko`rsatilgan. Soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik huquqiy asoslari yaratilgan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida soliq va boshqa to`lovlarni to`lashdan bo`yin tovlash haqidagi 184-modda mavjud bo`lib, unda soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzish oqibatida belgilanadigan javobgarlik nazarda tutilgan. Mazkur moddaning dispozitsiyasiga ko`ra, foyda (daromad) yoki soliq to`lanadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko`rsatish, shuningdek, davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig`imlarni, boj yoki boshqa

to`lovlarni to`lashdan qasddan bo`yin tovlash, basharti to`lanmagan summa ancha miqdorni tashkil qilsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha ahloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. O`sha qilmishlar takroran, ko`p miqdorda sodir etilgan bo`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yetmish besh baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud mol-mulk musodara qilinib yoki musodara qilinmay uch yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi. Ushbu moddaning uchinchi qismida xuddi shunday qilmishlar juda ko`p miqdorda sodir etilgan bo`lsa eng kam ish haqining yetmish besh baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki mol-mulk musodara qilinib yoki qilinmay uch yildan besh yilgacha ozodlikdan maxrum qilish bilan jazolanadi. Jinoyat kodeksiga muvofiq jismoniy shaxslar, mas`uliyatli va boshqa mansabdor shaxslar jinoyat subyekti bo`lishi mumkin. Kurib chiqilayotgan jinoyatlar qatoriga iqtisodiy jinoyatlar bilan bog`liq qilmishlar qo`shilgan, bular soxta tadbirkorlik, soxta bankrotlik, faoliyat bilan litsenziyasiz shug`ullanish kabilar kiradi. Bunday huquqbuzarlik yuzasidan tekshiruv olib borish uchun soliq organlariga dastlabki surishtiruvni olib borish huquqi berilgan. Soliq organlarining dastlabki surishtiruv organlari sifatida olib boradigan harakatlari O`zbekiston Respublikasi Jinoyat protsessual kodeksi bilan tartibga solinadi. So`z javobgarlik haqida ketayotganda soliq organlarining soliq bo`yicha qarzlar bilan ishlash tartibi haqida ham aytib o`tish joiz. Soliq organlari soliq bo`yicha mavjud bo`lgan qarzlarga nisbatan talabnomalar taqdim qiladilar. Davlat soliq organlari faoliyatining ushbu yo`nalishi O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xo`jalik yurituvchi subyektlarning budjet bilan hisob-kitob qilishlarida mas`uliyatlarini oshirish choralari haqida»gi Farmoniga muvofiq ishlab chiqilgan maxsus Nizomda belgilangan.

Ko`rsatilgan Nizomga muvofiq, soliq organlari undiruvni soliqlar bo`yicha qarzlari mavjud bo`lgan korxonaning mulkiga qaratishga haqlidirlar. Boqimandalarni undirish davlat soliq organlari tomonidan bahssiz ravishda inkasso topshiriknomasini qo`yish yo`li bilan amalga oshiriladi. Soliq organlariga bunday huquq Soliq kodeksining 134-moddasi qoidalari bilan ham belgilangan. Inkasso topshiriqnomasini olgach bank Nizomda belgilangan muddat ichida uning nusxalarini soliq organi va qarzdor korxonaga yuboradi. Mazkur talabni buzgan bankka nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo`llaniladi. Agarda qarzdorning hisob raqamida mablag` yo`q bo`lsa, undiruv uning mulkiga qaratiladi. Ushbu tartib O`zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan ro`yxatga olingan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 8 noyabrdagi 387- sonli «Budjet oldidagi soliqlar va majburiy to`lovlar bo`yicha boqimandalarni korxonalar va tashkilotlarning mulkiga qaratish haqida”gi Nizomida belgilangan. Olib qo`yilgan moliyaviy mablag`lar o`sha kunidayoq tegishli budjetga o`tkazish uchun bankka topshiriladi. Olib qo`yish akt bilan rasmiylashtiriladi. Olib qo`yishni mulkga karatishda (mablag` yo`qligida) uning ro`yxatlanishi ham akt bilan rasmiylashtiriladi. Uni rasmiylashtirish tartibi tegishli yo`riqnomada ko`rsatilgan. Qarzdor tomonidan tegishli summalarni budjetga to`langanligida, olib qo`yilgan mulk unga qaytariladi. Olib qo`yilgan mulkni saqlash va sotish tartibi ham tegishli normativ hujjatlarda belgilangan. Soliq organlari, ularning mansabdor shaxslari harakatlariga shikoyat qilish, undiruvni mulkga qaratishni to`xtatib turishga asos bo`lmaydi, agar qonunda boshqacha tartib o`rnatilmagan bo`lsa.

Soliq to`lovchilar bilan bir qatorda davlat soliq organlarining mansabdor shaxslari ham soliq haqidagi hujjatlarni buzganliklari uchun javobgarlikka tortiladilar. Soliq haqidagi qonun hujjatlarini buzgan mansabdor shaxslar ma`muriy javobgarlikka, jinoyat alomatlari mavjud bo`lganda jinoiy javobgarlikka tortiladilar. Mansabdor shaxslar Soliq kodeksi, «Davlat soliq xizmati to`g`risida»gi Qonunda belgilangan qoidalarni buzganliklari uchun javobgarlikka tortiladilar. O`zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari bilan mansabdor shaxslarga nisbatan xizmat yoki tijorat sirini oshkor qilish, xizmat vazifasini bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun javobgarlikka tortiladilar. Soliq organlarining aybi bilan soliq to`lovchiga yetkazilgan zarar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qoplanadi. 6 . Soliq organlari qarorlari ustidan shikoyat qilish tartibi. O`zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 131-moddasiga muvofiq soliq to`lovchilar bilan soliq organlari o`rtasidagi nizolar yuqori soliq organlari va sud tomonidan ko`rib chiqiladi. Soliq to`lovchiga nisbatan soliq organining chiqargan ma`muriy javobgarlikka tortish haqidagi qarori ustidan soliq to`lovchi tomonidan yuqori soliq organlariga yoki soliq organi joylashgan joydagi sudga 10 kun muddat ichida shikoyat qilishi mumkin. Soliq organi qabul qilgan qarorga nisbatan prokuratura tomonidan ham protest keltirilishi mumkin. Mazkur protest kelib tushgan kundan boshlab soliq organi tomonidan 10 kun muddat ichida ko`rib chiqilishi kerak. Ko`rib chiqish natijalari haqida prokuraturaga yozma ravishda xabar qilinadi. Shikoyat yoki protest kiritilganda qarorning ijrosi to`xtatib turiladi. Tegishli asoslar muvjud bo`lganda soliq organi tomonidan qaror bekor qilinadi. Ish hujjatlari bo`yicha ish yurituvi

tugatilganda soliq to`lovchiga undirilgan soliq summasi (tovarlar yoki huquqbuzarlik predmetlari) qaytariladi. Soliq organlarining ma`muriy javobgarlikka tortish haqidagi qarorlarining ijrosi amaldagi qonunchilik talablariga asosan amalga oshiriladi. Soliq to`lovchi yuridik shaxs bo`lgan taqdirda, soliq organi qarori ustidan, boshqa davlat organlari qarorlari ustidan shikoyat qilish kabi, umumiy tartibiga ko`ra O`zbekiston Respublikasi Xo`jalik protsessual kodeksida belgilangan qoidalariga rioya qilgan holda da`vo ariza bilan murojaat qilishga haqlidirlar. Soliq organining jinoiy javobgarlikka tortish haqidagi qarorlari yuzasidan qabul qilingan sud aktlari ustidan shikoyat qilish tartibi O`zbekiston Respublikasining tegishli qonun hujjatlarida ko`rsatilgan.

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi