Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

78 KB

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o‘z faoliyatini amalga oshirishda bir qator huquqlarga ega. Ularning huquqlari O‘zbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunning 8-moddasida batafsil ko‘rsatib o‘tilgan. Xususan unda belgilanishicha, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlaridan biri tadbirkorlik faoliyatini boshlash va uni yanada rivojlantirish uchun ishlab chiqarish dasturini mustakdya ravishda shakllantarish, mahsulot yetkazib beruvchilarni va o‘z mahsuloti (ishlari, xizmatlari)ning iste’molchilarini tanlashdir. Buning uchun fuqaro tadbirkorlik faoliyati turlaridan birini tanlab, uni tashkil etish rejasini mustaqil tuzadi. O‘zining imkoniyatini chamalab ko‘radi. Bozorni o‘rganadi. Iste’molchiparning ehgiyojini hisobga oladi. Shutssan so‘ng tadbirkorlik faoliyatini boshlaydi. Fuqaro tadbirkorlik faoliyatini tavakkal qilib boshlaydi. Bu esa tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgavda shu faoliyat natijasidan oladigan foydadan tashqari keladigan salbiy holatdan ham qo‘rqmay boshlaydi, demaqsir. Ma’lumki, avvaldan puxta tuzilgan reja asosida tavakkal qilib ish boshlagan tadbirkor doimo yutib chiqadi, uning tadbirkorligi rivoj topadi. Tadbirkorlik subyektlarining asosiy huquqparidan yana biri mahsulot yetkazib beruvchilarni va o‘z mahsulotini xarid .qiluvchi iste’molchilarni erkin tanlashdir. Tadbirkorlar o‘z faoliyatini amalga oshirish bilan bokliq ishlab chiqarish qurol- vositalarini hamda xomashyolarni xarid qilish, ishlab chiqargan tovarlarni sotish, xizmat ko‘rsatish kabi turli xildagi munosabatlarga shartnomatuzib qatnashadilar. Ular isge’molchilar bilan faqat shartnoma asosida o‘zaro bog‘lanib turadilar. Shartnoma tuzishda hdm, uni ijro etishda ham biri ikkinchisiga bo‘ysunmaydi, itoat etmaydi. Ular faqat o‘zaro tuzilgan shartnoma shartlariga rioya etishga majbur bo‘ladilar, xolos. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari tadbirkorlikdan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish va uni o‘z ixtiyoriga ko‘ra tasarruf etish huquqiga ega. Tadbirkorning daromad (foyda) olish maqsadida olib boradigan faoliyati faqat qonun doirasvda, shu bilan birga yuridik shaxs tashkil etgan hodda tadbirkorlik faoliyati olib boriladigan bo‘lsa, shu yurvdik shaxsning ustavida belgilangan faoliyat turlari doirasida bo‘lishi shart. Ana shu qoidaga rioya qilgan hodda daromad (foyda) olgan bo‘lsagina tadbirkor uni mustaqil tasarruf eta oladi. Agar tadbirkorlik faoliyati tovar (ish, xizmat)lar bozorida monopol mavqeni qonunga zid holda egallab olySH natijasida foyda (daromad) olgan bo‘lsa, tadbirkor bu foydani mustaqil tasarruf etishga haqli bo‘lmaydi. Vaholanki, u bunday g‘ayriqonuniy harakati uchun qonun bo‘yicha javobgar bo‘ladi. Tadbirkorlik faoliyati subyekglaraning asosiy huquklaridan yana biri ularning yakka tartibdagi faoliyat bilan shug‘ullanishidir.

Uzbekiston Respublikasining «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi qonunining 26-moddasida belgilanganidek, jismoniy shaxs o‘zining tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq bitimlarni tuzayotganida, agar buning mohiyati tuzilayotgan bitimning mazmunidan aniq kelib chiqmasa, yakka tartibdagi tadbirkor sifatida harakat qilayotganini ko‘rsatishi lozim. Bunday ko‘rsataning bo‘lmasligi yakka tartibdagi tadbirkorni o‘z majburiyatlari yuzasidan zimmasidagi javobgarlikdan ozod etmaydi. Yakka tartibdagi tadbirkor o‘z faoliyatini amalga oshirishda shaxsiy ish hujjatlari blankalaridan, muhr, bosqilardan foydalanishga haqli, ularning matnlari mazkur shaxs yakka tartibdagi tadbirkor ekanligidan dalolat berishi lozIm. Tadbirkor yollanma mehnatni jalb etib tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga ega. Yollanma mehnatni qo‘llash asosida olib boriladigan tadbirkorlikda xususiy korxona egasi xodimlarni korxonaga yozma shaklda tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt) bo‘yicha yollaydi. Tarafdar o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomasida ishga qabul qdlinayotshl (shaxsning ixtisosligi, malakasi yoki lavozim bo‘yicha ishni bajarish majburiyati, tuzilgan shu kontraktning muddati, mehnat sharoitlari va unga haq to‘lash, ijtimoiy va tibbiy sug‘urta hamda ijtimoiy ta’minot tartibi belgalanadi. Shu bilan birga xodimning ijtimoiy ximoyalanganligi, mehnat shartnomasi shartlarini buzganligi uchun javobgarligi hamda tomonlarning kelishuviga ko‘ra, boshqa ma’lumotlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Xususiy tadbirkorlik albatta xususiy mulk bilan bog‘liq bo‘ladi. Xususiy mulkni ishlab chiqarish va iste’mol tavsifiga .asoslanib quyidagi turlarga bo‘linadi: - fuqarolarning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etishi va qayta taqsimlash asosida vujudga keladigan iste’mol tavsifidagi mulk; - mulkdor o‘ziga tegishli mol-mulklardan foydalangan holda ishlab chiqarishda ishtirok etishi natijasida vujudga keladigan yakka tartibdagi iste’mol va tovar tavsifidagi mayda xususiy mulk hamda mulkdorlarning o‘z ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib, yollanma ishchi kuchini jalb etishi natijasida daromad, foyda olish bilan bog‘liq bo‘lgan tovar sifatidagi xususiy mulk va boshqa ko‘chmas mulklar; - yollanma mehnatdan foydalanayotgan tadbirkorlik subyekgi o‘z mulkining qaysi shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar, yollanib ishlovchi shaxsga amaldagi qonunlarda belgilangan ish haqidan kam bo‘lmagan ish haqi to‘lash, mexdyut qilish uchun zarur shart-shauoitlar yaratib berish va boshqa ijtimoiy-iqtisodiy kafolatlar bilan ta’minlashga majbur. Yollanma mehnatdan foydalanish O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida belgilangan inson huquklariga, mex^at qonunlariga, Mulkchilik, tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari va boshqa qonunlarda belgilangan qoidalarga to‘liq mos bo‘lishi shart; - xususiy korxona egasi bo‘lgan tadbirkorning mutlaq vakolatiga yollanma mehnatni jalb etish asosida yaratilgan tovarni yoki mahsulotni sotishdan tushgan puldan barcha ishlab chiqarish bilan bog‘liq va boshqa majburiy to‘lovlar, ya’ni mehnatga haq to‘lash, ijara haqi, qarzlarni to‘lash, ssudalar bo‘yicha foizlar va

shunga o‘xshash boshqa xarajatlar qoplanganidan so‘ng qolgan daromad mulkdorning, ya’ni xususiy tadbirkorning sof foydasi hisobl*.nadi. Tadbirkor bu daromadni o‘z ixtiyoriga ko‘ra tasarruf ztadi. Tadbirkorlik faoliyatini yollanma mehnat asosida amalga oshirayotgan xususiy tadbirkorning daromadlariga mulk egasining xususiy daromadi sifatida qaraladi va unga amaldagi qonunga muvofiq daromad solig‘i solinadi. Yollanma mehnatdan foydalanayotgan tadbirkorlik subyekti yollanib ishlayotgan shaxsga mexnat qilish uchun shart-sharoitlar yaratib berishi shart. Shu bilan birga yollanib ishlayotgan shaxslar mehnat qonunchiligida belgilangan qoidalarga rioya qilishga majbur. Tadbirkor yollanib mehnat qilayotgan shaxslarni ishdan bo‘shatish huquqiga ega. Lekin ishdan bo‘shatish ham Uzbekiston Respublikasining mehnat qonunchiligi doirasida bo‘lishi kerak. Mehnat shartnomasini bekor qilish asoslari O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 97-modsasida belgilangan. Uvda ko‘rsatilishicha: - mehnat shartnomasi taraflarning kelishuviga ko‘ra; - taraflardan birining tashabbusi bilan; - shartaomamuddatiningtugashibilan; - taraflar ixtiyoriga bokliq bo‘lmagan holatlarga ko‘ra; - mehnat shartnomasida nazarda tutilgan asoslarga qo‘ra bekor qilinishi mumkin. Shuningdek, ish beruvchi mehnat shartnomasini o‘zining tashabbusi bilan bekor qilishi ham mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 100- moddasiga muvofiq nomuayyan muddatga tuzilgan mexnat shartnomasini ham, muddati tugagunga qadar muddatli mehnat shartnomasini ham ish beruvchiningtashabbusi bilan bekor qilish asosli bo‘lishi shart. Tadbirkor tomonidan mehnat shartnomasini tugatish uchun quyidagi sabablardan biri bo‘lishi kerak. Aks holda tadbirkor mehnat shartnomasini o‘z xoxishi bilan bekor qila olmaydi. Agar bekor qilgan bo‘lsa u qonunsiz hisoblanadi. Ish beruvchi qonunda belgilanganidek quyidagi hollarda: 1) texnologiyadaga, ishlab chikerish va mexnatni tashkil etishdaga o‘zgarishlar, xodimlar soni (shtati) yoki ish xusubiyatining o‘zgarishiga olib kelgan ishlar hajmining qiskdrganligi yoxud korxonaning tugatilganligi; 2) xodimning malakasi yetarli bo‘lmaganligi yoki sorliG‘i holatiga ko‘ra bajarayotgan ishiga noloyiq bo‘lib qolishi; 3) xodimning o‘z mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzganligi. Avval mehnat vazifalarini buzganligi uchun intizomiy yoki moddiy javobgarlikka tortilgan yoxud unga nisbatan mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarda nazarda tutilgan ta’sir choralari qo‘llanilgan kundan e’tiboran bir yil mobaynida xodim tomonidan takroran intizomga xilof nojo‘ya harakat sodir qilinishi mehnat vazifalarini muntazam ravishda buzish hisoblanadi; 4) xodimning o‘z mehnat vazifalarini bir marta qo‘pol ravishda buzganligi:

a) xodim bilan tuzilgan mehnat shartnomasini bekor qilishga olib kelishi mumkin bo‘lgan mehnat vazifalarini bir marta qo‘pol ravishda buzgan deb hisoblash asoslari; b) ichki mehnat tartibi qoidalari; v) korxona mulkdori bilan korxona rahbari o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi; g) ayrim toifadagi xodimlarga nisbatan qo‘llaniladigan intizom haqidagi nizom va ustavlar bilan belgilanadi. Xodimning o‘z mehnat vazifalarini buzish qo‘pol tusga egaligi yoki qo‘pol emasligi har bir muayyan holda sodir etilgan nojo‘ya harakatning og‘ir- yengilligiga hamda bunday buzish tufayli kelib chiqqan yoki kelib chiqishi mumkin bo‘lgan oqibatlarga qarab hal etiladi; 5) o‘rindoshlik asosida ishlamaydigan boshqa xodimning ishga qabul qilinishi munosabati bilan, shuningdek mehnat shartlariga ko‘ra o‘rindoshlik ishi cheklanishi sababli o‘rindoshlar bilan mehnat shartnomasining bekor qilinganligi; 6) mulkdorning almashishi sababli korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasining bekor qilinganligi. Xodim vaqtincha mehnatga qobiliyatsiz bo‘lib turganida, shuningdek mehnat to‘g‘risidagi qonunlar va boshqa me’yoriy xzgayejatlarda nazarda tutilgan ta’tilda bo‘lgan davrida mehnat shartnomasini ish beruvchining tashabbusi bilan bekor qilishga yo‘l qo‘yilmaydi, korxona butunlay tugatilgan hollar bundan mustasno. Tadbirkor o‘z faoliyati orqali cheklanmagan miqdorda, soliq solinadigan daromad orttirish huquqiga ega. Tadbirkorning yakka faoliyati asosida yoki yollanma mehnatni jalb etish asosida ortgirgan shaxsiy daromadi uning xususiy mulki hisoblanadi. Albatta tadbirkorlik yuqorida aytib o‘tilganidek qonun doirasida bo‘lishi kerak. Xususiy mulk huquqi to‘g‘risidagi qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida belgilab berilgan. Uning 207-moddasida belgilanishicha, xususiy mulk huquqi shaxsning qonun hujjatlariga muvofiq tarzda qo‘lga kiritgan mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidir. Xususiy mulk bo‘lgan mol-mulkning mikdori va qiymati cheklanmaydi. Shunga ko‘ra tadbirkorning o‘z faoliyatidan olgan daromadlari ham, foydasi ham cheklanmaydi. Ammo unga qonunda belgilangan miqsorda soliq solinadi. Tadbirkor turli darajada mulkiy javobgar bo‘ladigan o‘z tadbirkorlik tashkilotini tuzish, ta’sis etish huquqiga ega. Bu huquqni amalga oshirish tartibi O‘zbekiston Respublikasining Xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlari to‘g‘risidagi qonuni bilan tartibga solinadi. Tadbirkorlar ta’sis egadigan tashkilotlardan biri to‘liq shirkatdir. Fuqarolik kodeksining 60-moddasida to‘liq shirkatga shunday deb tarif beriladi: «Ishtirokchilari o‘z o‘rtalarida tuzilgan shartnomaga muvofiq shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan hamda uning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlariga qarashli butun mol-mulk bilan javob beradigan shirkat to‘liq shirkat hisoblanadi».

Tadbirkorlar tomonidan tuziladigan shirkatlardan biri kommandit shirkatdir. Kommandit shirkat deb shirkat nomidan tadbirkorlik faoliyatani amalga oshiradigan hamda shirkatning majburiyatlari bo‘yicha o‘zlarining butun mol- mulklari bilan javob beradigan ishtirokchi (tuliqsherik)lar bilan bir qatorda shirkat faoliyati bilan bog‘liqzarar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar doirasida javobgar bo‘ladigan hamda shirkat tomonidan tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda qatnashmaydigan bir yoki bir necha ishtirokchi (hissa qo‘shuvchi) mavjud bo‘lgan shirkatga aytiladi. Shu bilan birga tadbirkorlar turli xildagi javobgarlikka ega bo‘lgan jamiyatlar tuzishi mumkin. Bunday jamiyatlardan biri mas’uliyati cheklangan jamiyatdir. Mas’uliyati cheklangan jamiyat deb, O‘zbekiston Respubli-kasi Fuqarolik kodeksining 62-moddasida belgilab berilishicha, bir yoki bir necha shaxs tomonvdan ta’sis etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta’sis hujjatlari bilan belgilab qo‘yilgan miqsorlardagi ulushlarga bo‘lingan jamiyat tan olinadi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog‘liq zarar uchun o‘zlari qo‘shgan - hissalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar. Uning shu holati boshqa turdagi jamiyatlardan farklashga sabab bo‘ladi. Jumladan, mas’uliyati cheklangan jamiyat bilan ko‘shimcha mas’uliyatli jamiyat bir-biriga juda o‘xshab ketadi, ammo ularning o‘ziga xos xususiyati biridan ikkinchisini farklashga yordam beradi. Fuqarolik kodeksining 63-moddasida belgilanishicha, qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyat bir yoki bir necha shaxs tomonidan ta’sis etilgan, ustav fondi ta’sis hujjatlarida belgilangan miqsordagi ulushlarga bo‘lingan jamiyatdir. Bunday jamiyatning ishtirokchilari uning majburiyatlari bo‘yicha o‘z mol-mulklari bilan qo‘shgan hissalari qiymatiga nisbatan hamma uchun bir xil bo‘lgan, jamiyatning ta’sis hujjatlarida belgilanadigan karrali miqsorda soliklar tarzida subsidar javobgar bo‘ladilar. Ishtirokchilardan biri nochor (bankrot) bo‘lib qolganida uning jamiyat majburiyatlari bo‘yicha javobgarligi, agar jamiyatning ta’sis hujjatlarida javobgarlikni taqsimlashning boshqacha tartibi nazarda tutilgan bo‘lmasa, boshqa ishtirokchilari o‘rtasida ularning qo‘shgan hissalariga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Tadbirkorlar aksiyadorlar jamiyatini ham ta’sis etishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyati deb ustav fondi muayyan akskyalar soniga bo‘lingan jamiyatga aytiladi. Aksiyadorlar jamiyatining ishtirokchilari (aksiyadorlar) uning majburiyatlari bo‘yicha javob bermaydilar va jamiyat faoliyati bilan bokliq zarar uchun o‘zlariga qarashli aksiyalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar (FKning 64-moddasi). Aksiyadorlar jamiyati ochiq aksiyadorlar jamiyati yoki yopiq aksiyadorlar jamiyati shaklida bo‘ladi. Ishtirokchilari o‘zlariga qarashli aksiyalarni boshqa aksiyadorlarning roziligisiz o‘zga shaxslarga berishi mumkin bo‘lgan aksiyadorlar jamiyati ochiq aksiyadorlar jamiyati hisoblanadi (FKning 65-moddasi). Aksiyalari faqat o‘zining muassislari orasida yoki oldindan belgilab qo‘yiladigan boshqa shaxslar doirasida taqsimlanadigan aksiyadorlar jamiyati yopiq aksiyadorlar jamiyati hisoblanadi (FKning 66-moddasi).

Fuqaro tadbirkorlik jamiyatini o‘zga shaxslarning korxonalarini sotib olish yo‘li bilan ham boshlashi va davom etgirishi mumkin. Davlatga qarashli yoki o‘zga shaxslarga tegashli korxonalarni sotib olish tomonlar o‘rtasida shartnoma tuzish yo‘li bilan rasmiylashtiriladi. Korxonalarni sotish shartnomasi Fuqarolik kodeksining 489-moddasida belgilangan. Unda belgilanishicha, korxonani sotish shartnomasiga muvofiq sotuvchi sotib oluvchiga butun korxonani mulkiy majmua sifatida topshirish majburiyatini oladi, sotuvchi boshkd shaxslarga berishga hakli bo‘lmagan huquq va majburiyatlar bundan mustasno. Agar korxonani sotish shartnomasida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, firma nomi, tovar belgilari, xizmat ko‘rsatish belgylari va sotuvchining hamda uning mahsulotini, u bajaradigan ish yoki ko‘rsatadigan xizmatlarni shaxsiylashtiradigan boshqa vositalardan foydalanish huquqlari sotib oluvchiga o‘tadi. Agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, sotuvchining tegashli faoliyat bilan shurullanishi uchun berilgan maxsus ruxsatnoma (litsenziya) asosida olgan huquqlari, korxonani sotib oluvchiga o‘tadi. Shartnoma bo‘yicha topshiriladigan korxona tarkibiga maxsus ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bo‘lmagani tufayli ostib oluvchi bajara olmaydigan majburiyatlarni kiritish sotuvchini kreditorlar oldidagi tegishli majburiyatlardan ozod qilmaydi. Bunday majburiyatlarni bajarmaganlik uchun sotuvchi va sotib oluvchi kreditorlar oldida solidar javobgar bo‘ladilar. Korxonani sotish shartnomasi taraflar imzolagan yozma shakldagi bitta hujjat tarzida tuzilib, u notarial guvohlantirilishi xamda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim. Korxonani sotish shartnomasi imzolagunga qadar inventarizatsiya dalolatnomasi buxgalteriya balansi', mustaqil auditorning korxona tarkibi va uning qiymati to‘g‘risidagi xulosasini, shunnngdek kreditorlar, ular qo‘yayotgan talablar xususiyati, mikdori va muddatlari ko‘rsatilgan holda korxona tarknbm a kiritiladigan barcha qarz (majburiyat)lar ro‘yxatini taraflar tuzgan va kurib chiqqan bo‘lishi kerak (Fkning 491-moddasi). Bu hujjatlar shartnomaga ilova qilinadi. Unda ko‘rsatilgan mol-mulk, huquqva majburiyatlar agar korxonani sotish shartnomasvdan boshqacha tartib kelib chiqmasa hamda korxona sotish shartnomasida belgilangan bo‘lmasa, sotuvchi tomonidan sotib oluvchiga topshirilishi lozim. Korxonani sotish bilan bog‘liq boshqa barcha masalalar O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 489-496-moddalari qoidalari bilan tartibga solinadi. Tadbirkor korxonani qayta tashkil etib, o‘z tadbirkorlik faoliyatini yurgizishga hakli. Korxonani qayta tuzish, mavjud korxonani qayta o‘z xohishi, istagidek foyda keltiradigan qilib qaytadan tashkil qilish, qo‘shib yuborishi, ikkiga, uchga ajratishi yoki bo‘lib yuborishidir. Korxonani qayta tashkil qilish deganimizda tadbirkor mavjud korxonani foydaliroq faoliyat ko‘rsatadigan holatda qayta tuzadi. Qayta tuzish albatta qonunda belgilanganidek qaytadan ro‘yxatdan o‘tkazilishi shart. Korxonaning

barcha mulkiy huquklari va majburiyatlari qaytadan tashkil etilgan korxonaga o‘tadi. Agar yaxlit bir korxona ikki yoki undan ko‘proqkorxonalarga ajratilsa, to‘g‘rirog‘i, korxona bo‘lib yuborilsa, bo‘lib yuborish natijasida qaytadan tashkil bo‘lgan korxonaga, bo‘lib yuborilgan korxonansng huquqlari va majburiyatlari, bo‘lib yuborish hujjatiga muvofiq, tegashli qismlarda, ularning har birita o‘tadi. Bir korxona boshqa korxonaga qo‘shib yubrilganda esa qo‘shilayotgan korxonaning barcha mulkiy huquqlari va majburiyatlari qo‘shib olayotgan korxonaga o‘tadi. Korxonalarni bo‘lish, qo‘shib olish, yangi korxona tuzish, umuman korxonani qayta tuzish yo‘li bilan yangi korxona tashkil etilayotgan bo‘lsa, albatta, shu korxona davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi shart. Korxona O‘zbekiston Respublikasining «Korxonalar to‘trisida»gi qonunida belgilangan tartibda ro‘yxatga olingan kundan boshlab yuridik shaxs huquqiga ega bo‘ladi. Tadbirkorlik faoliyatini boshlash uchun fuqaro o‘z mulkidan tashqari o‘zgalarning mulkidan ham qonunga muvofiq ravishda foydalanishga haqli. Buning uchun ular mulk egasi bilan ijara shartnomasini tuzadilar. Ijara shartnomasini tuzish va uni ijro etish bilan bog‘liq masalalar Uzbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining mulk ijarasi haqidagi 34-bobida belgilangan qoidalar hamda O‘zbekiston Respublikasining «Ijara to‘g‘risida»gi qonuni bilan tartibga solinadi. Ijara, bu — mulk egasining ishlab chiqarish vositalari va boshqa mol- mulklarni muayyan to‘lovlar evaziga vaqtincha foydalanish uchun boshqa birovga topshirishdir. Mulk egasi (ijaraga beruvchi) o‘z mulkini birovga (ijarachiga) foydalanish uchun beradi. Ayni vaqgda mulk egasi ham, ijarachi ham foyda olishni ko‘zlab shartnoma tuzadilar. Ijara munosabatlarida mulkni ijaraga beruvchi ijaraga berilgan ishlab chiqarish yusitalarining egasi bo‘lib qolaveradi. Ijarachi esa vaqgancha shartnomada ko‘rsatilgan muddat davomida, mulkdor hukukzini oladi va ijara mulkidan foydalanganligi uchun ijara haqini to‘laydi. Shu bilan birga ijarachi o‘z faoliyati davomida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib, olingan mahsulot va daromadlarning mustaqil egasi xisoblanadi. Tadbirkor o‘z faoliyatini ana shunday o‘zgalar mulkini ijaraga olib boshlashi mumkin. Bundan tashqari tadbirkor faoliyatini qarzga olingan mablag‘ xisobidan ham tashkil etish xuquqiga ega. Buning uchun u boshqa bir shaxsning mulk mablaishi qarzga olib, ishni boshlaydi. Qarz ijaradan farqlanadi. Ijarachi yuqorida aytib o‘tilganvdek mulklar, ya’i bir marta foydalanish bilan o‘zining dastlabki xususiyatini yo‘qotmaydigan, birmuncha vaqg foydalanish mumkin bo‘lgan va o‘ziking xususiy alomatlari, belgilari bilan ajralib turadigan mulklar o‘zga shaxsga foydalanish uchun berilsa, bu ijara deb ataladi. Shartnoma muddati o‘tgatsdan so‘ng ana shu mulkning o‘zi, mulk (masalan, uy, bino, mashina kabi mulklar) egasiga keytariladi.

Qarz shartnomasida esa pul yoki boshqa jismiy alomatlar bilan belgilanadigan (son, oshrlik va o‘lchov bilan belgilana-digan) ashyolar boshk^ shaxsga foytsalanish uchun beriladi. Shartnoma muddati tugaganidan so‘ng ana shu miqsordagi va shunga o‘xshash xususiyatdagi mulk qaytariladi. Shuningdek tadbirkor o‘z faoliyatini boshqa shaxsdan qarz olishdan tashqari davlatning kredit muassasalaridan kredit olib boshlashi mumkin. Buning uchun tadbirkor kredit muassasalari, ya’ni banklar bilan kredit shartaomasini tuzadi. Fuqaro tadbirkorlikni lizing shartnomasini tuzib ham tashkil etishi mumkin. Buning uchun u tadbirkorlikni tashkil etishi maqsadida o‘zga, ya’ni lizing beruvchi bilan kelishadi. Lizing beruvchi shaxs tadbirkorga tadbirini amalga oshirish uchun ma’lum bir mulkni, ya’ni ishlab chiqarish vositasini sotib olib berish majburiyatini oladi. Lizing oluvchi esa lizing mulkidan foydalanib ish boshlashi va lizing beruvchiga lizing to‘lovini va kelishilgan haqni to‘lab turishga majbur bo‘ladi. Demak, tadbirkor o‘z faoliyatini yuqorida qayd etilgan shartnomalar tuzish orqali tashkil etish va davom ettirishi mumkin. Tadbirkorlarning muhim huquqlaridan yana biri ijtimoiy ta’minlash va ijtimoiy sug‘urta qilinish huquqidir. O‘zbekisgon Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida belgilanishicha, «Har kim qariganda, mehnat layoq^tini yo‘qotganda, shuningdek boquvchisvdan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hrllarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga ega». Demak, har bir tadbirkor fuqaro ana shu huqukdan foydalana oladi. Buning uchun u respublikamizning nafaqa jamg‘armasiga olgan daromadlaridan ajratmalarni o‘z vaqtida to‘lab turishi lozim. Respublikamizda mehnat qilayotgan barcha xodimlar majburiy ijtimoiy sug‘urta kdlinadilar. Ijtimoiy sug‘urta qilinish, mulq shshllaridan qatiy nazar, har bir korxona, tashkilot va muassasa tegishli bo‘lishiga qarab o‘z idoralari tomonidan sugurta qilinadi. Shunga ko‘ra tadbirkorlar ham majburiy tartibda ijtimoiy sug‘urta qilinadilar. Sug‘urta qoidalari tadbirkorlarga ham to‘liq qo‘llaniladi. Chunki mehnat qonunlari qoidalari davlatga aloqadorsiz korxonalarda mehnat qilayotgan shaxscharga ham to‘liq tadbiq etiladi. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 282-modsasi1^ asosan barcha xodimlar davlat yo‘li bilan ijtimoiy sururta qilinadilar. Sug‘urta hodisasi sodir bo‘lganda xodimga quyidagi ta’minot turlaridan biri beriladi: - vaqtincha mehnat qobiliyatini yo‘qotganda, ayollarga esa bundan tashqari, homiladorlik, bola g/g‘ish va bolaga qarash, parvarishlash yuzasidan beriladigan nafaqalar, bola tug‘ilishi bilan beriladigan nafaqalar; - dafn etish marosimi uchun beriladigan nafaqalar; - qarilik; - nogironlik, boquvchisidan judo bo‘lganlik uchun tayinlanadigan nafaqa.

Ijtimoiy sug‘urta fuqarolik qonunchiligi bilan tartibga solinib mulkiy va shaxsiy sug‘urtadan farq qiladi. Chunki tadbirkorlar o‘z faoliyatini amalga oshirayoggavda o‘z mulklarining nobud bo‘lishi yoki zararlanishi yoxud o‘zining sog‘ligaga, hayotiga yoki qobiliyatiga zarar yetishini nazarda tutib sug‘urta qildiradilar. Bu munosabat Fuqarolik kodeksining 914-962 moddalari bilan tartibga solinadi. Agar tadbirkor ijtimoiy suturtadan bosh tortgan, bo‘yin tovlagan yoki sug‘urta qilingan bo‘lsa-da, sururta to‘lovlarini to‘lab turishdan bosh tortgan bo‘lsa, ijtimoiy sug‘urta ta’minotidan maxrum bo‘ladi. Ammo bu holat shu tadbirkorni nafaqa olish huquqidan maxrum etmaydi. Tadbirkorning asosiy huquklarvdan biri o‘ziga belgilangan jazo choralarining yoki qilingan da’volarning o‘rinsiz ekanligi xususida bahslashishga hakli ekanligidir. Tadbirkor ma’lum bir yuridik xatga-xarakatlarni bajarishi yuzasidan vakil tayinlashi mumkin. Shunga ko‘ra tadbirkor ham, shuningdek, u vakil kdlgan shaxs ham xo‘jalik yurituvchi boshke shaxslarniqg har qanday xatga-harakatlari va tadbirkorlarga qilayotgan da’volari xususida bahslashishga haqli. Qonunlarga muvofiqso‘zsiz qo‘llaniladigan choralar bundan mustasno, albatga. Shu bilan birga tadbirkor o‘z mahsulotlari (ishlari, xizmatlari)ni, ishlab chiqarish chiqindilarini bozor konyukturassdan kelib chik?1b, mustakdi ravishda belgilanadigan narxlar va ta’riflar bo‘yicha yoki shartnoma asosida realizatsiya qilish huquqiga ega (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno). Tadbirkor belgilangan tartibda tashqi iqgasodiy faoliyatni amal.-a oshirish huquqiga ega bo‘ladi. Tadbirkorlar fakt ana shu yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan huquqiar bilan cheklanib qolmay, balki qonun hujjatlariga muvofiq boshqa huquqlarga h am ega bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1 Karimov I. A.. O‘zbekiston buyuk kelajak sari (O‘zbekiston XXI asr bo‘sagasida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafo-latlari). T., «O‘zbekiston», 1998, 567-6. 2. Karimov I. A. O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo‘lida. T., «O‘zbekiston», 1995, 241-6. 3. O‘zbekiston Respublikasining Korxonalar, Ijara, Mulkchilik to‘g‘risidagi qonunlari. T., «Adolat», 1997. 4. www.ziyonet.uz

Похожие

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari

Tadbirkorlik faoliyatini davlat yo`li bilan qo`llab-quvvatlash va tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlarini himoya qilish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Tadbirkorlik faoliyati uchun soliq undirishning huquqiy qoidalari