Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

126.5 KB

Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat ko`rsatish Reja: 1. Yuridik xizmat to`g`risidagi qonunchilikning rivojlanishi. 2. Yuridik xizmatning huquqiy holati. 3. Yuridik xizmat faoliyatining asosiy yo`nalishlari.

1. Yuridik xizmat to`g`risidagi qonunchilikning rivojlanishi. Mustaqil O`zbekiston Respublikasining birinchi Konstitutsiyasida fuqarolarning munosib hayot kechirishlarini ta`minlash va insonparvar demokratik huquqiy davlatni barpo etish asosiy maqsad qilib qo`yilgan. Buning uchun mamlakatimizda bosqichma-bosqich bozor iqtisodiyotiga o`tish, davlat mulkini xususiylashtirish, tadbirkorlik faoliyatiga har tomonlama ko`maklashish, fuqarolarning huquq va erkinliklarni himoya qilish, Konstitutsiya va qonunlarning ustuvorligini ta`minlash zarur. Bu vazifalarni hayotga tatbiq etishda xo`jalik yurituvchi subyektlar yuridik xizmati muhim rol o`ynaydi. Respublikamizda mustaqillikkacha bo`lgan davrda sobiq Ittifoq qonunchilik hujjatlaridan tashqari, yuridik xizmat to`g`risida respublika hukumati tomonidan ikkita nizom tasdiqlangan, yigirmadan ortiq normativ hujjatlar qabul qilingan. Respublikamiz mustaqillikka erishgandan keyingi qisqa davr ichida yuridik xizmat xodimlarining huquq va burchlarini tartibga solish, qonuniylikni ta`minlashda ularning roli va mas`uliyatini oshirish zaruriyatidan kelib chiqib bir qator qonunlar va boshqa normativ hujjatlar qabul qilindi. O`zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi Rayosatining 1991 yil 10 oktabrdagi qarori bilan tasdiqlangan “O`zbekiston Respublikasi qonun hujjatlarini tayyorlash, muhokama qilish va ularning bajarilishi ustidan nazoratni tashkil etish Qoidalari”da qonun hujjatlari loyihalarini tayyorlash ishiga halq xo`jaligi tegishli tarmoqlarining yuridik xizmatlarini jalb qilish belgilangan. Bu bilan davlatning qonun ijodkorligi faoliyatida yuridik xizmat roli kuchaytirildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1992 yil 8 yanvardagi “O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining faoliyatini takomillashtirish to`g`risida”gi Farmoni yuridik xizmat to`g`risidagi qonunchilikni rivojlantirishda muhim ahamiyatga egadir. Chunki, unda birinchi marta Adliya vazirligiga yuridik xizmat xodimlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va attestatsiyadan o`tkazishni tashkil qilish vazifalari yuklatildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1992 yil 12 noyabrdagi “O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining faoliyatini takomillashtirish

masalalari to`g`risida”gi 523-sonli qarori bilan vazirliklar, davlat qo`mitalari va idoralar tomonidan umummajburiy tusdagi normativ hujjatlarni Adliya vazirligiga huquqiy jihatdan ekspertiza qilish va davlat ro`yxatidan o`tkazish uchun taqdim qilishni ta`minlashni hamda har 5 yilda adliya organlari bilan yuridik xizmat xodimlarini attestatsiyadan o`tkazish to`g`risida shartnomalar tuzishni topshirdi. Mazkur qaror bilan Adliya vazirligi haqidagi Nizom tasdiqlandi. Nizomda respublika vazirliklari, davlat qo`mitalari, idoralarining yuridik xizmatlariga uslubiy yordam ko`rsatish, ushbu idoralarning ularga qarashli respublika korxonalari, muassasalari va tashkilotlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini huquqiy ta`minlash Adliya vazirligining asosiy vazifalaridan biri sifatida belgilandi. Shu munosabat bilan bu sohada Adliya vazirligining huquq va vakolatlari kengaytirildi. Masalan, unga boshqaruv idoralari va korxonalarning yuridik xizmatlari huquqiy ishi va faoliyati ahvolini tekshirish huquqi berildi; Adliya vazirligining yuridik xizmat faoliyatini va huquqiy ishlarni yaxshilash borasidagi yo`riqnoma va ko`rsatmalari majburiy tusga ega ekanligi qayd qilindi. Iqtisodiyotdagi chuqur o`zgarishlar, boshqaruv tizimini isloh qilish yuridik xizmat faoliyatini takomillashtirish, korxonalar yuridik xizmati xodimlarining huquq va majburiyatlarini tartibga solish, qonunchilikni ta`minlash borasida ularning roli va mas`uliyatini oshirish zaruriyatidan kelib chiqib, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 1993 yil 2 martdagi 118-sonli qarori bilan “O`zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari va korxonalaridagi yuridik xizmat to`g`risidagi Nizom”ni tasdiqladi. Ushbu Nizom – mustaqil O`zbekiston Respublikasining yuridik xizmat huquqiy maqomini tartibga soluvchi birinchi normativ hujjati bo`lib, u 12 bandni qamrab olgan ko`yidagi 3 bo`limdan iborat: 1) yuridik xizmat xodimlari lavozimini egallash tartibi; 2) boshqaruv organlari va korxonalar yuridik xizmatining vazifalari; 3) yuridik xizmatning huquqi va mas`uliyati. Mazkur Nizom nafaqat davlat boshqaruv organlari va korxonalari yuridik xizmatining, balki barcha mulkchilik shakllaridagi korxonalar yuridik xizmatining huquqlari, burchlari va mas`uliyatlarini belgilaydi.

Nizomga muvofiq oliy o`quv yurtlari keyinchalik yuridik xizmat xodimi bo`lib ishlaydigan talabalar uchun tahsilning oxirgi kursida amaliy ko`nikmalar hosil qilish uchun bevosita davlat boshqaruv organlari va korxonalarda stajirovka tashkil etadilar. Nizom yuridik xizmatning huquqiy mazmundagi hujjat-larning qonunga muvofiqligini tekshirish borasida huquq va mas`uliyatini oshirgan. Nizomning 9-v bandiga muvofiq korxona huquqiy aktlarini, ularning amaldagi qonunga muvofiqligi to`g`risidagi yuridik xizmatning vizasi bo`lmasa, chiqarilishga yo`l qo`yilmasligi belgilangan. Nizomda yuridik xizmat xodimlarining unda ko`zda tutilgan vazifalarni bajarmaganliklari uchun javobgarligi yanada aniq belgilangan va adliya organlariga yuridik xizmat xodimlarini javobgarlikka tortish to`g`risida taqdimnomalar qilish huquqi berilgan. 1997 yil 30 avgustda qabul qilingan “O`zbekiston Respublikasi qonunlarini tayyorlash to`g`risida”gi Qonunning 3-moddasida yana bir bor qonun loyihalarini tayyorlashga halq xo`jaligi tegishli tarmoqlarining yuridik xizmatlari jalb qarorilinishi ko`rsatib o`tildi. Bu bilan yuridik xizmatning qonun ijodkorligidagi ishtiroki qonun darajasida mustahkamlandi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 24 apreldagi “O`zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligi va shartnoma majburiyatlarining bajarilishi uchun mansabdor shaxslarning javobgarligini kuchaytirish to`g`risida” 1998 yil 4 martdagi PF-1938- son Farmonining bajarilishini ta`minlash chora-tadbirlari haqida”gi 177-sonli qarorida O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi, Oliy xo`jalik sudi va Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari qo`mitasi bilan birgalikda xo`jalik yurituvchi subyektlar rahbarlarining shartnoma intizomiga rioya qilishi uchun shaxsiy javobgarligini kuchaytirish yuzasidan joylarda amaliy ishlar olib borilishini ta`minlash, bunda yuridik xizmatlar o`rnini mustahkamlashni, barcha qonun hujjatlarining amal qilishini va xo`jalik sudlari qarorlarining so`zsiz ijro etilishini nazarda tutishlari lozimligi ta`kidlandi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning xo`jalik-moliyaviy faoliyatiga davlat organlari tomonidan asossiz aralashishlarni oldini olish maqsadida qonun va bir qator me`yoriy hujjatlar qabul qilingan bo`lib, ularda yuridik xizmatga ham alohida e`tibor qaratilgan.

Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 noyabrdagi 496-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Xo`jalik yurituvchi subyektlar moliya-xo`jalik faoliyatini tekshirish va taftish qilishni o`tkazish Tartibi”da – kichik va o`rta biznes korxonalarining, tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi a`zolarining ishlab chiqarish va moliya faoliyatlarini barcha tekshirishlar Palata va uning hududiy tuzilmalari yuridik xizmatlarining majburiy ishtirokida amalga oshirilishi qayd qilingan. Yuridik xizmatning shartnomaviy munosabatlarning huquqiy jihatdan ta`minlanishini tashkil etish sohasidagi vazifalari va huquqlari O`zbekiston Respublikasining 1998 yil 29 avgustdagi “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi Qonunida aniq belgilab qo`yildi. Xulosa qilib aytganda, respublikamizda amalda bo`lgan yuridik xizmat, huquqiy ishlar va unga uslubiy rahbarlik qilish to`g`risidagi qonunchilik: - huquqiy ishlar va yuridik xizmat mazmuni, mohiyati, vazifalari va tamoyillarini ochib beradi; - huquqiy ishning ijtimoiy-siyosiy ahamiyatini va davlat hamda jamiyat hayotining huquqiy asoslarini mustahkamlashda yuridik xizmatning ishtirok etishini, ishlab chiqarish samaradorligini va mehnat sifatini oshirish uchun halq xo`jaligida huquqiy ish ahamiyatini belgilaydi; - yuridik xizmatning huquqiy maqomi-funksiyalari, huquq va majburiyatlari hamda mas`uliyatini belgilaydi; - mamlakatda yuridik xizmat tizimini, uni tashkil qilishni va davlat boshqaruvi organlari hamda mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar faoliyati asoslarini belgilaydi; - yuridik xizmat faoliyatiga rahbarlik qilish vazifalarini, uning mohiyati, yo`nalishi va shakllarini ta`riflaydi. 2. Yuridik xizmatning huquqiy holati.

Tadbirkorlik sohasida faoliyat ko`rsatayotgan yuridik xizmatning xukuqiy maqomi O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 2 martdagi 118-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O`zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari va korxonalardagi yuridik xizmat to`g`risidagi Nizom” va boshqa bir qator qonunlar va me`yoriy hujjatlarda belgilab qo`yilgan. Shuningdek, yuridik xizmatning huquqiy maqomi tegishli tarmoq va korxonalar faoliyatining o`ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ichki nizomlar, yuridik xizmat xodimlarining mansab yo`riqnomalari va boshqa huquqiy hujjatlar bilan ham belgilanishi mumkin. Nizomga muvofiq oliy yuridik ma`lumotga ega bo`lgan shaxs boshqaruv organlarida va mulkchilik shaklidan qat`i nazar korxonalarda yuriskonsult bo`lib ishlashi mumkin. Vazirlik, davlat qo`mitasi, idora va respublikaning boshqa boshqaruv organi yuridik bo`linmasining boshlig`i yoki yuriskonsult lavozimini egallash uchun kamida 5 yillik yuriskonsult ish stajiga ega bo`lish zarur. Davlat boshqaruv organlari va korxonalar, yosh mutaxassislar va homilador ayollardan tashqari, barcha yuridik xizmat xodimlarini 5 yilda bir marta O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligiga, Qoraqalpog`iston Respublikasi Adliya vazirligiga, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklarining adliya boshqarmalariga qayta tayyorlash va attestatsiyadan o`tkazish uchun yuborishga majburdirlar. Respublikamizda ilgari amalda bo`lgan nizomlardan farqli o`laroq 1993 yilgi Nizomda yuridik xizmatning asosiy vazifalari alohida ko`zda tutilmagan. Biroq, xozirgi zamon talablaridan kelib chiqib korxonalar yuridik xizmatining majburiyatlari yanada aniqroq bayon qilingan. Nizomning 9-bandida korxonalar yuridik xizmati: a) korxona ishinining huquqiy ta`minlanishini tashkil etadi; bo`linmalarning o`zaro munosabatlarini va bo`linmalarning iqtisodiy javobgarligini tartibga soluvchi huquqiy hujjatlar tizimini, korxonaning ishlab chiqarish-xo`jalik va ijtimoiy faoliyatining boshqa masalalarini tayyorlash va joriy qilishda ishtirok etadi;

korxonada belgilangan ichki xo`jalik da`volarini qo`zg`ash va ko`rib chiqish tartibiga rioya etilishini nazorat qiladi; iqtisod, moliya, hisob-kitob xizmatlari va boshqa bo`linmalar bilan birgalikda korxonaning xo`jalik faoliyati natijalarini iqtisodiy-huquqiy tahlil qiladi, samarasiz xarajatlarning tarkibini va ularning kelib chiqish sabablarini, balans hisobidagi debitorlik va kreditorlik qarzlari ahvolini o`rganadi, sud va tergov organlariga jo`natish uchun pul mablag`lari va tovar-moddiy boyliklarning kamomadi va ularni o`g`rilashlar bo`yicha materiallarni rasmiylashtiradi; b) qonunchilik aktlari, yuqori boshqaruv organlarining normativ hujjatlarini, korxona mahalliy normativ aktlarining tartibga solingan hisobini va saqlanishini tashkil etadi; boshqa bo`linmalar bilan birgalikda korxonaning idoraviy hujjatlarini tartibga solish ishlarini olib boradi; v) korxona rahbariga imzolash uchun taqdim qilinayotgan buyruqlar va huquqiy mazmundagi boshqa hujjatlar loyihalarining qonunga muvofiqligini tekshiradi va ularga viza qo`yadi. Korxona huquqiy aktlarini, ularning amaldagi qonunga muvofiqligi to`g`risidagi yuridik xizmatning vizasi bo`lmasa, chiqarilishiga yo`l qo`yilmaydi; d) boshqa korxonalar bilan xo`jalik shartnomalari, shuningdek, chet el kompaniyalari va firmalari bilan kontraktlar tayyorlash, tuzish va ularning ijrosini nazorat qilishga oid ishlarda qatnashadi, shartnomalar va kontraktlar loyihalariga viza qo`yadi; ye) talabnoma-da`vo ishlarini olib boradi, sudda, xo`jalik sudida, shuningdek, boshqa organlarda huquqiy masalalar ko`rilayotganda belgilangan tartibda korxona manfaatlarini himoya qiladi; talabnoma ishlari agar boshqa bo`linmalar tomonidan olib borilsa, bu ishga rahbarlikni amalga oshiradi; j) moddiy boyliklarni hisobdan chiqarish hujjatlari, buzilishlari va suiiste`molliklar topilgan taftish va qayta ro`yxatga olish aktlari bo`yicha huquqiy xulosalar beradi; z) mehnat jamoasi tomonidan ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish masalalarini hal etishda, o`zini-o`zi boshqarishni amalga oshirishda qonunchilikka rioya etilishiga yordam beradi; jamoa shartnomasini tayyorlashda va tuzishda

qatnashadi, mehnat jamoasi kengashiga, kasaba uyushmasi qo`mitasiga va boshqa jamoat tashkilotlariga o`z vakolatlarini amalga oshirishda huquqiy yordam ko`rsatadi; i) yuridik umumiy o`quvni tashkil etishda va uni amalga oshirishda, xodimlarni amaldagi qonunlar bilan tanishtiradi, ularni qo`llash tajribasini tushuntiradi; k) korxona faoliyatida qonunchilikni buzish hollarini oldini olish yuzasidan zarur choralar ko`rish uchun rahbarni xabardor qiladi. Nizomning 10-bandiga muvofiq yuridik xizmat quyidagi huquqlarga ega: a) davlat boshqaruv organi, korxona, tuzilma birliklari faoliyatida qonunchilikka rioya etilishining ahvoli bilan tanishish; taftish o`tkazishlarda va qayta ro`yxatga olishlarda qatnashish; b) mansabdor shaxslardan davlat boshqaruv organlarida, korxonalarda belgilangan tartibda hujjatlar, ma`lumotnomalar, hisob-kitoblar va o`z burchlarini bajarish uchun zarur bo`lgan boshqa ma`lumotlarni olish; v) rahbariyatga qonun buzishlarning bartaraf etish, keltirilgan zararni qoplash, amaldagi qonunlarning bajarilishini ta`minlamagan yoxud buzayotgan bo`linmalar va xizmatlarning rahbarlarini, boshqa xodimlarni javobgarlikka tortish haqida takliflar taqdim etish; g) davlat boshqaruv organi va korxona rahbariyati bilan kelishilgan holda normativ hujjatlar loyihalarini tayyorlash, shuningdek, o`ziga yuklatilgan vazifalarga muvofiq yuridik xizmat tomonidan o`tkaziladigan tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun boshqa bo`linmalar va xizmatlarning xodimlarini jalb etish; d) davlat boshqaruv organi, korxona rahbariyati tomonidan chaqiriladigan hay`at majlislarida, tegishli kengashlarda ishtirok etish. Muayyan huquqlarga ega bo`lish bilan birga yuridik xizmat o`ziga yuklatilgan majburiyatlarni bajarilishi uchun, yuridik xizmat boshlig`i esa yuridik xizmat faoliyati, va o`ziga yuklatilgan funksiyalarni bajarilishi uchun shaxsan javob beradi.

Yuridik xizmat xodimlari O`zbekiston Respublikasi mehnat qonunchiligiga muvofiq ushbu Nizomda ko`zda tutilgan vazifalarni bajarmaganliklari uchun intizomiy va moddiy javobgardirlar. O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi organlari davlat boshqaruv organlari, korxonalarning yuridik xizmat xodimlarini o`tkaziladigan tekshirishlar natijalari bo`yicha ular o`z xizmat vazifalarini bajarmaganliklari uchun intizomiy javobgarlikka tortish haqida taqdimnoma kiritishga haqlidirlar. Yuridik xizmat huquqlari va majburiyatlari mustaqil va ularga turli xildagi toifalar sifatida qarab bo`lmaydi. Agar fuqaro davlat tomonidan berilgan u yoki bu huquqdan foydalanish – foydalanmaslikni o`zi hal qilsa, yuridik xizmatga berilgan huquq esa uning davlat oldidagi bajarilishi zarur bo`lgan vazifasi ham hisoblanadi. Masalan, yuridik xizmat o`z korxonasida qonunchilikka amal qilishni tekshirish huquqiga ega bo`libgina qolmay, balki bunday tekshirishlarni amalga oshirishi ham lozimdir. Shu bilan birga yuridik xizmat huquqi korxona ma`muriyati yoki bo`linmasi uchun majburiyat hisoblanadi. Masalan, yuridik xizmatning normativ hujjatlar loyihalarini tayyorlash uchun boshqa bo`linmalar va xizmatlar xodimlarini jalb qilish huquqi bir vaqtning o`zida tegishli bo`linma va xizmatlar rahbarlarining zarur xodimlarni ajratish majburiyati hamdir. Shuningdek, Nizomning 7 bandida ko`zda tutilgan korxonaning yuridik xizmatni bir maromda ishlashi uchun sharoitlar yaratish majburiyatiga yuridik xizmatning ushbu sharoitni yaratishni talab qilish huquqi sifatida qarash mumkin. Yuridik xizmat xodimlariga huquqiy ishlarga taalluqli bo`lmagan boshqa ishlarning yuklatilishiga yo`l qo`yilmaydi. Yuridik xizmatga yuklatilgan vazifalarni bajarishga va unga berilgan huquqlardan foydalanishga mansabdor shaxslar tomonidan qarshilik ko`rsatilishi oqibatida qonunchilikning buzilishiga yo`l qo`yilsa, fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlariga zarar yetsa, bunday mansabdor shaxslar O`zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi va uning organlari taqdimnomasi bo`yicha yuridik javobgarlikka tortiladilar. Shunday qilib, yuridik xizmatning huquqlari, majburiyatlari va mas`uliyatini qonun hujjatlari bilan belgilab berilishi uning huquqiy davlatni shakllantirish va bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o`tish sharoitlarida qonuniylikni

ta`minlash borasidagi faoliyatini takomillashtirishda, obro`-e`tiborini va ahamiyatini oshirishda muhim rol o`ynaydi.

3. Yuridik xizmat faoliyatining asosiy yo`nalishlari. Tadbirkorlik faoliyati sohasida yuridik xizmat tomonidan amalga oshiriladigan xuquqiy ishlar ko`p qirrali va keng qamrovlidir. Ularning barchasini to`liq yoritishni imkoniyati yo`qligini hisobga olib, korxonalar yuridik xizmatining faqat quyidagi asosiy yo`nalishlaridagi faoliyatini bayon qilishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 1. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida qonunchilikni ta`minlashda yuridik xizmatning roli. Yuridik xizmatninng korxona faoliyatida qonunchilikni ta`minlash borasidagi ishlari – uning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Korxonalar yuridik xizmati bu sohadagi faoliyati quyidagi funksiyalarni – tashkiliy, nazorat, huquqiy tarbiya, axborot-ma`lumotnoma ishlarini – olib borish bilan amalga oshiriladi. Yuridik xizmatning tashkiliy funksiyasi – uning qonunchilikni ta`minlash bo`yicha tashkiliy ishlari, shuningdek huquqiy ishlar darajasini yanada rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqishda o`z ifodasini topadi. Ushbu funksiya boshqaruv organlari yuridik xizmati vazifasi sifatida qonunchilikda aniq belgilangan. Unga ko`ra yuridik xizmat boshqa tarbiya bo`linmalari bilan birgalikda markaziy apparatda hamda boshqaruv organi tizimida qonunchilikning to`g`ri qo`llanishini ta`minlashga qaratilgan tadbirlarni ishlab chiqadi va amalga oshiradi (yuridik xizmat to`g`risidagi Nizomning 8-a bandi) . Yuridik xizmatning nazorat funksiyasi – u bajaradigan vazifalar hajmi va vakolat doirasi bo`yicha asosiy funksiya hisoblanadi. Yuridik xizmat to`g`risidagi qonunchilikning rivojlanishi uning qonunchilikni ta`minlashga qaratilgan faoliyatida mustaqilligini kuchaytirishga yo`naltirilganligini ko`rsatmokda. Natijada yuridik xizmat xodimlar nafaqat korxona rahbari yoki boshqa mansabdor shaxslarga huquqiy masalarda maslahatlar beradi, balki qonunchilikka rioya qilish ustidan nazorat qilish funksiyasini ham keng ko`lamda amalga oshiradi.

Yuridik xizmat korxona faoliyatiga taalluqli bo`lgan barcha qonunlar va qonun osti hujjatlarini, shu jumladan yuqori boshqaruv organlari normativ hujjatlari, korxona loqal hujjatlari ijrosi ustidan nazoratni olib boradi. Yuridik xizmatni nazorat funksiyasi – ichki idoraviy nazoratning tarkibiy qismi hisoblanib, u quyidagi vositalar orqali amalga oshiriladi. 1. Yuridik xizmat korxona rahbariga imzolash uchun taqdim qilinayotgan buyruqlar va huquqiy mazmundagi boshqa hujjatlar loyihalarining qonunga muvofiqligini tekshiradi va ularga viza qo`yadi. Hujjatning huquqiy xususiyati tushunchasi deganda nima tushuniladi? Axir har qanday har qanday hujjatni yo majburiy ko`rsatmalarni belgilagani, yo yuridik ahamiyatga ega vaziyatlarni tasdiqlagani uchun huquqiy deb atash mumkinku. Shunday ekan eng avvalo: a) korxona rahbari tasdiqlaydigan yoki imzolaydigan; b) huquqiy tusga ega bo`lgan hujjatlar tushunchasi ostida nima nazarda tutilishini aniqlashi lozim. Huquqiy tusdagi hujjatlar deganda nafaqat me`yoriy hujjatlar (yo`riqnoma, nizomlar) balki shaxsiy ko`rsatmalardan iborat hujjatlar ham tushuniladi. Yuridik xizmat buyruqlar yoki huquqiy mazmundagi boshqa hujjatlar loyihasini tahlil qila turib, quyidagilarga e`tiborni qaratadi: - ushbu hujjatni qabul qilish zaruriyati yetarli darajada asoslanganmi? - korxonaning bunday hujjatni qabul qilishga haqqi bormi? - u amaldagi qonunchilikka muvofiq keladimi? - unda boshqa me`yoriy hujjatlarga to`g`ri tayanilganmi? - ushbu masala bo`yicha avval qabul qilingan hujjat yo`qmi? - loyihada ko`zda tutilgan huquqiy mazmundagi choralar asoslanganmi? - hujjat shakli to`g`ri tanlanganmi? - yangi hujjat qabul qilinishi munosabati bilan ushbu masala bo`yicha avval qabul qilingan hujjatlarni bekor qilish yoki o`zgartirish ko`zda tutilganmi?

Huquqiy tahrir qilish-yuridik xizmatning huquqiy hujjat loyihasi bilan o`tkazadigan ishining asosiy mazmunidir. Turli xil vaziyatlar yuriskonsultdan yuqori tezkorlikni, prinsiplilikni, muayyan ichki sezgini va albatta qonunchilikni, ishlab chiqarishning o`ziga xos xususiyatlarini bilishni talab qiladi. Matnlarni yuriskonsult tomonidan tahrir qilinishi qabul qilinishi lozim bo`lgan hujjatda noaniqliklarni oldini olishga, ko`rsatmalarni har xil izohlash imkoniyatini yo`qotishga qaratilgan. Yuridik xizmat tomonidan loyihaning qonunga zid kelmasligini aniqlash va izohlash bilan chegaralanish oson bo`lar edi, biroq uning vazifasi murakkabroq bo`lib, yuridik xizmat loyiha muallifi va rahbarga masalani qonunan qanday hal qilish lozimligini ko`rsatib berish, lozim bo`lganida esa, zarur ta`riflarni asoslab berishi kerak. Korxona huquqiy aktlarining, ularning amaldagi qonunga muvofiqligi to`g`risidagi yuridik xizmatning vizasi bo`lmasa, chiqarilishiga yo`l qo`yilmaydi. Viza deganda yuridik xizmat xodimining loyihadagi imzosi va tekshirilgan sana tushuniladi. Yuridik xizmat, birinchidan, amaldagi qonunlar va me`yoriy hujjatlarni tartibli hisobga olish va saqlashni tashkil qilgan holda ularni to`g`ri qo`llanilishini ta`minlash choralarini ko`radi; ikkinchidan, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish talablaridan kelib chiqqan holda qonunlar va me`yoriy hujjatlarga qo`shimcha va o`zgartishlar kiritish haqida takliflar tayyorlashda faol ishtirok etadi; uchinchidan, xo`jalik shartnomalari loyihalarini tayyorlash, uni tuzish va ijrosini nazorat qilishga oid ishlarda qatnashadi; to`rtinchidan, xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatiga noqonuniy aralashuvlarni oldini olish bo`yicha tegishli huquqiy chora-tadbirlarni ko`radi, sudda va boshqa organlarda korxona manfaatlarini himoya qiladi. 2. Korxonaning tarkibiy bo`linmalari rahbarlari tomonidan chiqarilgan huquqiy hujjatlarni qonunga muvofiqligi nuqtai nazaridan tekshirish yuridik xizmat nazorat funksiyasini amalga oirish vositalaridan boshqa biri hisoblanadi. Bu holatda yuridik kuchga kirgan hujjat tekshiriladi va bunday hujjatning qonunga zidligi aniqlansa, yuridik xizmat tomonidan tegishli choralar ko`riladi. Bunday choralar jumlasiga: tarkibiy bo`linma rahbariga qonun buzilishi mohiyatini tushuntirgan holda, huquqiy hujjatni o`zgartirish yoki bekor qilishni taklif qilish:

korxona rahbarini tarkibiy bo`linma rahbari tomonidan qonuniy huquqiy hujjat qabul qilinganligi to`g`risida xabardor qilish kiradi. 3. Xo`jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o`zgartirish va bekor qilishning belgilangan tartibiga rioya etilishini, shuningdek talabnoma bildirish va uni ko`rib chiqish tartibga rioya etilishini nazorat qilish ham yuridik xizmatning qonunda belgilangan nazorat funksiyasi hisoblanadi. 4. Korxona va uning tarkibiy bo`linmalarida qonunchilikka rioya qilishini o`rganish va umumlashtirish ham yuridik xizmat tomonidan nazorat funksiyasini amalga oshirishning alohida vositasi hisoblanadi. Bu ishlar odatda boshqa tarkibiy bo`linmalar bilan birgalikda olib boriladi. Masalan, yuridik xizmat iqtisod, moliya, hisob-kitob xizmatlari bilan birgalikda korxonaning xo`jalik faoliyati natijalarining iqtisodiy-huquqiy tahlil qiladi, samarasiz harajatlarning tarkibini va ularning kelib chiqish sabablarini, balans hisobidagi debtorlik va kreditorlik qarzlar ahvolini o`rganadi. Yuridik xizmatning nazorat funksiyasi korxona faoliyatida qonunchilikni ta`minlashda katta ahamiyatga ega bo`lib, u qonun buzilishlarini bartarf qilish va oldini olish, amaldagi qonunlrning bajarilishini ta`minlamagan yoxud buzayotgan bo`linmalar va xizmatlarning rahbarlarini, boshqa xodimlarni moddiy va intizomiy javobgarlikka tortish bo`yicha chora-tadbirlarni ko`radi. Rahbarlar, mansabdor shaxslar va xodimlarni huquqiy tarbiyalash korxonalar faoliyatida qonunchilikni muhim ahamiyatga ega. Yuridik adabiyotlarda huquqiy tarbiyalashning quyidagi asosiy shakllari farqlanadi: huquqiy ta`lim (o`qitish yoki o`qish); huquqiy targ`ibot (og`zaki va ommaviy axborot vositalari orqali); qonunlar va yuridik amaliyotining tarbiyaviy ta`sir; huquqiy tashviqot, huquqiy axborot berish, shaxsiy huquqiy tarbiyaviy ish. Huquqiy tarbiya to`xtovsiz bo`lishi lozim, chunki qonunchilikning o`zi (ayniqsa, hozirgi paytda) doimiy rivojlanishdadir. Huquqiy tarbiya ishlarini amalga oshirishda korxonalar yuridik xizmati faol ishtirok etadilar. Yuridik xizmatning rahbarlar va xodimlarni huquqiy tarbiyalashdagi ishtiroki nafaqat huquqiy mavzulardagi ma`ruzalar, suhbatlar va maslahatlar kabi an`anaviy shakllarda, balki huquqiy hujjatlar loyihalarini tekshirishda, xo`jalik nizolarini ko`rishda ishtirok etishida, huquqiy ishlar ahvolini tekshirishda ham namoyon bo`ladi. Boshqacha aytganda, yuridik xizmat

faoliyatining barcha yo`nalishlari, shakllari va uslublarida, qonunchilikka qat`i amal qilish, yuqori kasb mahorati va qat`iyatliligida namoyon bo`ladi. Korxonalar yuridik xizmati tomonidan olib boriladigan huquqiy masalalar bo`yicha ma`lumotnoma-axborot faoliyati alohida e`tiborga loyiqdir. Amaldagi qonunlar, qonun osti hujjatalri, yuqori boshqaruv organlarining normativ hujjatalri, korxonaning loqal hujjatlarini tartibga solingan matnlarining mavjud bo`lishi qonunchilikni ta`minlashdi muhim rol o`ynaydi. Yuridik xizmatning ma`lumotnoma-axborot faoliyati o`z ichiga quyidagilarni oladi: a) normativ hujjatlar fondini tashkil qilish; b) tarkibiy bo`linmalarni normativ hujjatlar matni bilan ta`minlash; v) normativ hujjatlar matniga o`zgartirish va qo`shimchalarni kiritib borish, bekor qilingan normativ hujjatlarni foydalanishdan chiqarish va bu xaqda tarkibiy bo`linmalarni xabardor qilish; g) xo`jalik, jinoyat va fuqarolik sudlari amaliyoti materiallarini yig`ish; d) amaldagi qonunlar bilan xodimlar, mansabdor shaxslar va jamoat tashkilotlarini tanishtirish (bunda jumladan, kompyuterlar, devoriy gazetalar, stendlar va boshqa yetkazish yo`llaridan foydalanish mumkin); ye) amaldagi qonunlarni va sud amaliyotini qo`llash tartibini tushuntirish. Xulosa qilib aytganda, yuridik xizmatning korxona faoliyatida qonunchilikni ta`minlash borasida olib boradigan ishlari- qonun ustunligi – ya`ni davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko`rishlarning ta`minlashga xizmat qiladi. 2. Yuridik xizmatning xo`jalik shartnomalari (kontraktlar) tuzish va ularning ijrosini ta`minlashda ishtiroki.

Mustaqil respublikamizda o`tkazilayotgan iqtisodiy islo-hotlar, ma`muriy buyruqbozlik tizimidan voz kechish ijtimoiy hayotimizning barcha sohalarida tub o`zgarishlarni amalga oshirishni va birinchi navbatda ishlab chiqarish-xo`jalik aloqalari o`rnatishning bozor munosabatlariga mos shakl va uslublarni yaratishni taqazo qiladi. Bozor munosabatlari sharoitida esa shartnomalar – barcha mulk shaklidagi korxonalar, shuningdek tadbirkorlar, hamda boshqaruv organlari o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni o`rnatuvchi asosiy huquqiy hujjat bo`lib hisoblanadi. Shartnomalarning xizmat roli va iqtisodiy muno-sabatlarni o`rnatishning yangi tamoyillari huquqiy jihatdan O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi; mulk; kooperatsiya; ijara; tadbirkorlik; dehqon, fermer, shirkat xo`jaliklari; xo`jalik jamiyatlari va shirkatlari; aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish; banklar va bank faoliyati; chet el investitsiyalari va chet ellik investorlar-ning kafolatlari; xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risidagi qonunlarda belgilab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi islohotlar va investitsiyalar bo`yicha Idoralararo muvofiqlashtiruvchi Kengashning 2000 yil 1 fevraldagi “Erkinlashtirish va O`zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish bo`yicha chora-tadbirlar haqida”gi qarorida shartnoma munosabatlarining aniq va tushunarli mexanizmini amalda shakllantirish, shartnoma majburiyatlarining qat`iy bajarilishi uchun nazorat va mas`uliyatni kuchaytirish ustuvor yo`nalish sifatida qayd qilingan. Korxona shartnoma-huquqiy ishlarni tashkil qilish murakkab jaryon bo`lib, unda deyarli korxonaning barcha tarkibiy bo`linmalari ishtirok etadi. Shuning uchun ham bu ishni tashkil qilish bo`yicha korxonada loqal hujjat (nizom, yo`riqnoma va h.k) ishlab chiqiladi. Ushbu hujjatda quyidagilar nazarda tutilishi maqsadga muvofiqdir; - shartnomani tuzish, o`zgartirish va bekor qilish bilan bog`liq hujjatlarning tarkibiy bo`linmalar (tegishli mutaxassislardan) o`tish tartibi va muddatlari; - shartnomani rasmiylashtirish uchun mas`ul bo`lgan tegishli tarkibiy bo`linmalar, mansabdor shaxslar va mutaxassislar vazifalarini taqsimlash;

- shartnomani rasmiylashtirish uchun mas`ul bo`lgan tegishli tarkibiy bo`linmalar, mansabdor shaxslar va mutaxassislar vazifalarini taqsimlash; - shartnoma loyihalarini ishlab chiqish tartibi, shuningdek shartnoma shartlarini tegishli bo`linma va xizmatlar bilan kelishish tartibi; - shartnomalarni tuzish, o`zgartirish va bekor qilish jarayonida vujudga kelgan kelishmovchiliklarni kontragentlar bilan hal qilish bo`yicha bo`linma, xizmatlar va mansabdor shaxslarning vazifalari; - shartnomalar va boshqa shartnomaviy hujjatlarni hisobga olish va saqash tartibi; - shartnoma bajarilishini ta`minlash maqsadida korxona tarkibiy bo`linmalariga shartnoma shartlarini yetkazish tartibi; - shartnoma majburiyatlari bajarilishini nazorat qilish tartibi; - shartnomaviy ishlar tahlili va uni mukammallashtirish bo`yicha takliflar kiritish tartibi; - shartnoma intizomini mustahkamlash maqsadida korxona majburiyatlarining buzilishi oqibatida yetkazilgan zararni qoplash bilan bog`liq talabnomalar va da`vo arizalarini taqdim qilish (ko`rib chiqish) uchun materiallarni yig`ish tartibi; - talabnomalar, da`vo arizalari va ularga javoblarni (fikrnomalarni) tayyorlash tartibi; - ushbu materiallarni qayd qilish va saqlash tartibi; - korxona va kontragentlar talabnomalari va da`vo arizalarini ko`rib chiqilishi, shuningdek xo`jalik sudlari qarorlari bajarilishi ustidan nazorat qilish; - talabnoma-da`vo ishlari, shuningdek talabnoma-da`vo ishlarini tashkil qilishning boshqa masalalarini tahlil qilish. Bu vazifalarni amalga oshirishda xo`jalik yurituvchi subyektlarda faoliyat ko`rsatayotgan yuridik xizmatning o`ziga xos o`rni bor.

O`zbekiston Respublikasining “Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida”gi Qonuni, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 2 martdagi 118-sonli qarori bilan tasdiqlangan “O`zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari va korxonalardagi yuridik xizmat to`g`risidagi Nizom” va boshqa bir qator qonunlar va me`yoriy hujjatlarda yuridik xizmatning shartnomalarni tuzish, o`zgartirish, bekor qilish va ijrosini ta`minlashda ishtiroki aniq belgilab qo`yilgan. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning yuridik xizmati: - xo`jalik shartnomalarini tuzish, bajarish, o`zgartirish va bekor qilishning belgilangan tartibiga rioya etilishini, shuningdek talabnoma bildirish va uni ko`rib chiqish tartibiga rioya etilishini nazorat qiladi; - shartnomaviy munosabatlardan kelib chiqadigan nizolar yuzasidan da`vo ishlarini olib boradi; - xo`jalik shartnomalari bajarilishi ustidan o`zaro tekshiruvlar o`tkazilishini nazorat qiladi; - xo`jalik yurituvchi subyekt rahbariga imzolash uchun taqdim etilayotgan xo`jalik shartnomalari loyihalarining va ular bilan bog`liq huquqiy tusdagi boshqa hujjatlarning qonun hujjatlari talablariga muvofiqligini tekshiradi; - tayyorlangan xo`jalik shartnomasi va u bilan bog`liq huquqiy tusdagi boshqa hujjat loyihasi qonun hujjatlari talablariga mos emasligi aniqlangan taqdirda, o`z e`tirozini asoslagan holda uni qo`shimcha ravishda ishlab chiqish uchun qaytaradi; - shartnomaviy munosabatlarni takomillashtirish yuzasidan takliflar ishlab chiqishda bevosita ishtirok etadi. Qonun hujjatlarida belgilangan eng kam ish haqi miqdorining ikki yuz baravaridan ortiq summadagi xo`jalik shartnomalari yuridik xizmatning yozma xulosasidan keyingina tuziladi. Xulosada, qoida tariqasida, quyidagilar ko`rsatiladi:

xo`jalik shartnomasida ko`rsatilgan munosabatlar qaysi qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi; xo`jalik shartnomasi shartlarining qonun hujjatlari talablariga mos kelish- kelmasligi; taraflarning javobgarligi me`yori va nizolarni hal etish tartibi qonun hujjatlari talablariga mos kelish-kelmasligi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish sohasidagi huquqiy ishlarning asosiy bosqichlaridan va shartnoma majburiyatlarining bajarilishini huquqiy ta`minlashning samarali vositalaridan biri talabnoma va da`vo ishlarini to`g`ri va o`z vaqtida yuritishdir. Talabnoma va da`vo ishlari bir-biri bilan o`zaro bog`liq bo`lsada, har birining mustaqil roli, vazifalari, ahamiyati va alohida tartibi bor. Talabnoma ishlarini yuritishni to`g`ri tashkil etish xo`jalik yurituvchi subyektlarning ishlab chiqarish, xo`jalik va moliyaviy ahvolini yaxshilashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlardan kelib chiquvchi nizolar uchun qonun yoki shartnomada nazarda tutilgan hollarda da`vogar javobgar bilan nizoni sudgacha hal qilish (talabnoma yuborish) tartibiga rioya etgandan keyingina xo`jalik sudida da`vo qo`zg`atishi mumkin. “O`zbekiston Respublikasining davlat boshqaruv organlari va korxonalardagi yuridik xizmat to`g`risidagi Nizom”da (9 “ye”-bandi) yuridik xizmat xodimlari talabnoma ishlarini yuritishda ikki xil shaklda ishtirok etishlari belgilangan: talabnoma ishlarini bevosita yuridik xizmat xodimlari tomonidan yuritilishi; talabnoma ishlarini boshqa tarkibiy bo`linmalar tomonidan yuritilganda, bu ishga rahbarlik qilishi. Yuridik xizmat xodimlari tomonidan olib boriladigan talabnoma ishlari o`z ichiga quyidagilarni oladi: a) talabnomani rasmiylashtirish uchun kerakli bo`lgan ma`lumot va hujjatlarni yig`ish, talabnoma matnini yozish va uni rasmiylashtirish hamda tegishli xo`jalik yurituvchi subyektlarga yuborish;

b) xo`jalikka kelib tushgan talabnomalarni ko`rib chiqish, ular bo`yicha kerakli hujjatlarni o`rganib, talabnomani to`liq yoki qisman qanoatlantirish yoxud rad etish haqida xulosa berish va javobni rasmiylashtirib, uni jo`natish; v) yuborilgan va kelib tushgan talabnomalar to`g`risidagi ma`lumotlarni umumlashtirib, ularni tahlil qilib, ishlab chiqarish, xo`jalik, moliya, hisob-kitob, mehnat intizomlarini buzilishi kabi holatlarning oldini olish bo`yicha takliflar kiritish va chora-tadbirlar belgilash. Talabnoma ishlari boshqa tarkibiy bo`linmalar (buxgalteriya, moliya, ta`minot, mahsulotlarni realizatsiya qilish va h.k.) tomonidan olib borilganda yuridik xizmat xodimlari talabnoma ishlariga quyidagicha rahbarlik qiladilar: boshqa bo`linmalardagi talabnoma ishlarini yurituvchi xodimlarga ish yuritish tartibini tushuntiradilar; amaldagi qonunchilik hujjatlari bilan tanishtiradilar; zarur hollarda ularni huquqiy tayyorgarlikdan o`tkazadilar; vaqti-vaqti bilan ularning ishini tekshirib turadilar va ularga amaliy yordam beradilar; murakkab masalalar bo`yicha talabnomlarni tayyorlashda ularga zarur maslahatlar beradilar; talabnoma yuritish ishini tegishli bo`linmalar bilan yaxshilash yuzasidan xo`jalik rahbariga takliflar kiritadilar. Xo`jalik nizosini sudgacha hal qilish - talabnoma yuborish va unga o`z vaqtida javob berish orqali hal qilish har ikki taraf uchun ham foydalidir. Bunda birinchidan, talabnoma yuboruvchi tomon o`zining buzilgan huquqi yoki qonuniy manfaatlarini qisqa muddatlarda tiklashga erishishi; ikkinchidan, xo`jalik munosabatlariga kirishgan taraflar da`vo arizasini rasmiylashtirish va uni xo`jalik sudiga taqdim etish, xo`jalik sudida ishni ko`rish jarayonida ishtirok etish va hokazo harakatlar uchun saraflanadigan vaqt va xarajatlarni tejaydilar; uchinchidan, davlat boji va boshqa sud xarajatlarini to`lashga ketadigan mablag`lar, ya`ni, samarasiz sarf-xarajatlar oldi olinadi; to`rtinchidan,

shartnomaviy munosabatlarga kirishgan taraflarning biri-biriga bo`lgan ishonchi ortadi va o`zaro hamkorlikni davom ettirishga ortiqcha monelik bo`lmaydi. Qonunda va Nizomda yuqorida qayd qilinganidek da`vo ishlarini olib borish, xo`jalik sudida belgilangan tartibda xo`jalik manfaatlarini himoya qilish vazifasi yuridik xizmat zimmasiga yuklatilgan. Da`vo ishlarini olib borish quyidagilarni o`z ichiga oladi: da`vo arizasi va unga ilova qilinadigan hujjatlarni tayyorlash va ularni xo`jalik sudiga taqdim qilish; korxonaga da`vo arizasining nusxasi tushganda u haqda yozma fikr bildirib, uni tegishli xo`jalik sudiga va da`vogarga yuborish; korxona vakili sifatida sud majlisida ishtirok etish, ish yuzasidan so`zga chiqish; hal qiluv qarori, qaror yoki ajrimning qonuniy va asosliligini tekshirish to`g`risida apellyatsiya va kassatsiya shikoyatlarini, nazorat tartibida protest keltirish huquqiga ega bo`lgan mansabdor shaxslarga arizalarni tayyorlash va tegishli xo`jalik sudiga, mansabdor shaxslarga yuborish; korxona foydasiga chiqarilgan hal qiluv qarorining ijrosini nazorat qilish va uni tezroq bajarilishi uchun barcha qonuniy choralarni ko`rish. Korxonalarning yuridik xizmat xodimlari da`vo arizalari va unga ilova qilinadigan hujjatlarni tayyorlashni, agar talabnoma yuborish qonun yoki shartnomada ko`rsatilgan bo`lsa, talabnoma va unga kelgan javoblarni o`rganishdan boshlaydi. Agar talabnoma boshqa bo`linmalarda bo`lsa, ulardan talabnoma materiallari bilan birga barcha ilovalar hamda xo`jalik sudiga va javobgarga yuborish uchun zarur nushalarni talab qilib oladi. Da`vo arizasiga qanday hujjatlarni ilova qilish, ular nushasining soni, davlat boji miqdori, qaysi xo`jalik sudida da`vo qo`zg`atish va boshqa masalalar yuridik xizmat tomonidan O`zbekiston Respublikasi Xo`jalik protsessual kodeksi va boshqa me`yoriy hujjatlarga muvofiq olib boriladi.

Agar ish manfaatlari da`vo materiallarini tuzishda mutaxassis ishtirok etishini yoki xo`jalik sudida uning qatnashishini taqazo qilsa, yuridik xizmat xo`jalik rahbari bilan kelishilgan holda ularni bu ishga jalb qilishi mumkin. Ish bo`yicha javobgar sifatida qatnashish uchun ham tegishli tayyorgarlik ko`rish zarur. Buning uchun yuridik xizmat xodimi: da`vogarning dastlabki talabnomasini; talabnomaga yozilgan javobni; da`vo arizasida bayon qilingan talablarni chuqur o`rganishi; ushbu ishga taalluqli barcha materiallar bilan, jumladan, nizo kelib chiqqungacha da`vogar bilan javobgar o`rtasidagi yozishmalar, shartnomaga kiritilgan o`zgartirishlar, o`z majburiyatini bajarish uchun ko`rgan chora-tadbirlarga qaramasdan obyektiv sabablar bilan uni bajarish imkoni bo`lmagan holatlarni isbotlovchi hujjatlar va boshqalar bilan tanishishi; da`vo arizasi haqidagi yozma fikrni tayyorlashi, uni da`vogarga va xo`jalik sudiga yuborishi, xo`jalik sudi majlisida qatnashishi lozim. Yuridik xizmat xodimi da`vogar yoki javobgarning vakili sifatida xo`jalik sudida ishda ishtirok etishi uchun xo`jalik tomonidan ishonchnoma berilishi lozim. Ishonchnomaga xo`jalikning rahbari yoki ta`sis hujjatlarida shunday vakolat berilgan shaxs imzo chekadi va bu imzo xo`jalikning muhri bilan tasdiqlanadi. Yuridik xizmat xodimining ishda ishtirok etuvchi taraflarning (da`vogar yoki javobgarning) vakili sifatidagi huquqlari va majburiyatlari Xo`jalik protsessual kodeksining 35 va 52 - moddalarida belgilab qo`yilgan bo`lib, ular quyidagilardan iborat: ish materiallari bilan tanishish, ulardan ko`chirmalar olish, nusha ko`chirish; rad qilish to`g`risida arz qilish; dalillar taqdim etish, dalillarni tekshirishda ishtirok etish; savollar berish, iltimosnomalar kiritish, arz qilish; xo`jalik sudiga og`zaki va yozma tushuntirishlar berish; ishni ko`rish davomida tug`iladigan barcha masalalar bo`yicha o`z vajlarini, xulosalarini taqdim qilish;

ishda ishtirok etuvchi boshqa shaxslarning iltimosnomalari, vajlariga e`tiroz bildirish; sud hujjatlari ustidan shikoyat qilish va Kodeksda ularga berilgan boshqa protsessual huquqlar. Agar korxona o`z vakili – yuridik xizmat xodimiga qonunga muvofiq bergan va rasmiylashtirgan ishonchnomasida: da`vo arizasini imzolash, ishni hakamlar sudiga topshirish, da`vo talablaridan qisman yoki butunlay voz kechish va da`voni tan olish, da`vo predmetini o`zgartirish, kelishuv bitimini tuzish, vakolatlarni boshqa shaxslarga topshirish (ishonib topshirish), sud hujjati ustidan shikoyat qilish, undirilgan mol-mulk yoki pulni olish vakolatlari maxsus nazarda tutilgan bo`lsa, ular bu harakatlarni ham amalga oshirish huquqiga ega bo`ladilar. Yuqorida bayon qilingan xo`jalik shartnomalari (kontraktlar) tuzish va ularning ijrosini ta`minlashda yuridik xizmatning roli yuridik shaxs tashkil qilgan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan xo`jalik yurituvchi subyektlarga taalluqlidir. Yuridik shaxs tashkil qilmasdan faoliyat ko`rsatayotgan tadbirkorlar ham korxonalarda kam bo`lmagan darajada yuridik xizmat yordamiga muhtojlar. Xo`sh, ularga bunday yordamni kim ko`rsatadi O`zbekiston Respublikasining "Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida"gi Qonunida belgilanganidek, ularga shartnoma asosida jalb etiladigan advokatlar huquqiy xizmat ko`rsatishi mumkin. Tadbirkorlar advokatlar (advokatlik firmalari va byurolari) bilan huquqiy yordam olishning hajmi, muddatlari va mazmuniga qarab, quyidagi shakllardagi shartnomalarni tuzishlari mumkin: a) axborot-huquqiy xizmat ko`rsatish shartnomasi; b) alohida topshiriqlar bo`yicha yuridik xizmat ko`rsatish; v) barcha masalalar bo`yicha huquqiy xizmat ko`rsatish. Axborot-huquqiy xizmat ko`rsatish shartnomasi bo`yicha advokatlar tadbirkorlarni amaldagi qonun hujjatlari bilan tanishtiradilar va ularni amalda tug`ri qo`llash bo`yicha maslahatlar beradilar. Bunday shartnoma ma`lum bir muddatga (masalan, bir yilga) yoki bir marta axborot olish uchun tuzilishi mumkin.

Alohida topshiriqlar bo`yicha yuridik xizmat ko`rsatish shartnomasiga ko`ra tadbirkorlar advokatlarga jumladan, ma`lum shartnomani tuzishda yozma huquqiy xulosa berishni yoki xo`jalik nizosi bo`yicha uning vakili sifatida qatnashishni talab qilishlari mumkin. Ushbu shartnoma bir martalik shartnoma hisoblanib, u ijro qilingandan keyin o`z kuchini yo`qotadi. Barcha masalalar bo`yicha huquqiy xizmat ko`rsatish shartnomasi odatda ma`lum bir muddatga (bir yil yoki undan ortik, muddatga) tuzilib, advokatlar tadbirkorlarda yuzaga keladigan barcha huquqiy muammolarni hal qilishga ko`maklashadilar. Hozirgi vaqtda har doim ham tadbirkorlar advokatlar xizmatidan foydalanishga moddiy imkon topa olmayaptilar, natijada ular tomonidan tuzilayotgan shartnomalar va shartnoma majburiyatlarini bajarilishi har doim ham qonun talablariga va tadbirkor manfaatlariga to`g`ri kelmayapti. Yuridik shaxs tashkil etmasdan faoliyat ko`rsatayotgan tadbirkorlarga (shu jumladan, dexqon xo`jaliklariga) huquqiy yordam ko`rsatishning qulay imkoniyatlarini yaratish lozimdir. Fikrimizcha, bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida ularga Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi, Dexqon va fermer xo`jaliklari uyushmasi, hamda tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirish uchun maxsus tashkil etilgan boshqa tuzilmalarda yuridik xizmatni son va sifat jihatidan kengaytirish orqali, ularga a`zo bo`lib kirgan tadbirkorlarga huquqiy xizmat ko`rsatishni aniq, choralarini belgilab, unga olinadigan haqni kamaytirishlari maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, hozirgi kunda tijorat banklarida yuridik xizmat yaxshi yo`lga qo`yilganligini hisobga olib, ular tomonidan ham o`z mijozlari bo`lgan tadbirkorlarga beg`araz huquqiy yordam ko`rsatishga e`tibor berilsa foydadan xoli bo`lmasdi. 3. Yuridik xizmat tomonidan mulkni saqlash bo`yicha huquqiy ta`minlash ishlarini tashkil qilish. Bozor tizimiga o`tish ko`p jihatdan mulkchilikning turli shakllariga, ularning iqtisodiyotdagi roli va o`rniga bo`lgan munosabatlarning o`zgarishi bilan yuzaga keladi. Avvalo, o`tmishda mulkchilikning reaksion xususiyati, davlat va kolxoz- kooperativ mulkining yaqinlashuvi va to`liq qo`shilishi to`g`risidagi nazariyaning aossizligi namoyon bo`ldi. Deyarli barcha ishlab chiqarish vositalarini, jamoat

mulkining ulkan qismini qamrab olgan “mlukchilikning umumxalq shakli” amalda xo`jasiz va egasiz bo`lib chiqdi. Davlat mulkining alohida imtiyozli moqomining qonunchilik tartibida mustahkamlanishi va uni muhofaza qilish bo`yicha og`ir jinoiy-huquqiy, fuqaroviy-huquqiy, ma`muriy-huquqiy jazolash choralari amalda hamma vaqt ham ijobiy natija bermas edi. Biror-bir mulkchilik shaklining monopol holati bozor iqtisodiyotiga xos emas. Shu sababli, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 53-moddasida “Bozor munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan O`zbekiston iqtisodiyotining negizini xilma-xil shakllardagi mulk tashkil etadi. Davlat iste`molchilarning huquqi ustunligini hisobga olib, iqtisodiy faoliyat, tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini, barcha mulk shakllarining teng huquqliligini va huquqiy jihatdan bab- baravar muhofaza etilishini kafolatlaydi. Xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasidadir” deyilgan. Bu tadbirkorlik uchun keng imkoniyatlar ochib berdi. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish asosida iqtisodiyotda davlat mulki ulushini tobora kamaytirish jarayoni boshlab yuborildi. Biroq bu borada davlat mulkining jamoat hayotidagi o`rni va ahamiyatini e`tibordan chetda qoldirish xato bo`ladi. Ayrim sohalarda (masalan, sog`liqni saqlash, halq ta`limi, ilm-fan va madaniyat sohalarida) uning hukmron mavqei saqlanib qolishi lozim. Davlat tasarrufidan chiqarib va xususiylashtirib bo`lmaydigan davlat mulki obyektlari ham mavjud. Shunday qilib, bozor iqtisodiyotiga o`tish davrida davlat mulki ham jamiyat farovonligini muntazam oshirish va ko`tarish manbasi sifatidagi o`zining avvalgi ahamiyatini yo`qotmaydi. Shuning uchun ham barcha shakldagi mulklarni har tomonlama mustahkamlash va ko`paytirish lozim, bu o`z navbatida ularning saqlanishini zarur darajada ta`minlashga bog`liq. Mulkni saqlanishini ta`minlash tushunchasiga keng va tor ma`noda qarash kerak. Keng ma`noda bu korxonalar tasarrufidagi moddiy boyliklarni muhofaza qilishning iqtisodiy, tashkiliy, g`oyaviy, huquqiy vositalari va uslublari qo`llaniladigan faoliyat jarayonidir. Tor ma`noda bu moddiy boyliklarni huquqiy vositalar bilan muhofaza qilishni tashkil qilishdir. Yuridik xizmat to`g`risidagi Nizomga muvofiq, u mulkni saqlashni huquqiy ta`minlash ishlarini quyidagi shakllarda amalga oshiradi: mulkni saqlash masalalari bo`yicha huquqiy hujjatlar loyihalarini qonunga muvofiqligini tekshiradi va ularni tayyorlashda ishtirok etadi; boshqa tarkibiy bo`linmalar bilan birgalikda o`g`rilik, kamomad va samarasiz harajatlarning kelib chiqish sabablari va sharoitlarini tahlil qiladi va ularni bartaraf qilish tadbirlarini amalga oshiradi;

moddiy boyliklar va pul mablag`larini hisobdan chiqarish to`g`risidagi hujjatlar loyihasi hamda buzilishlar va suiiste`moliklar aniqlangan taftish va qayta ro`yxatga olish dalolatnomalari bo`yicha huquqiy xulosalar beradi; korxonaga yetkazilgan zararlarni qoplash choralarini ko`radi; debitorlik qarzlarni tugatish ishlarida qatnashadi; sud va tergov organlariga jo`natish uchun pul mablag`lari va tovar-moddiy boyliklarning kamomadi va ularni o`g`rilashlar bo`yicha materiallarni rasmiylashtiradi; mulkni saqlashni ta`minlash bo`yicha amaldagi qonun hujjatlarini tashviqot qiladi. Yuridik xizmat boshqa tarkibiy bo`linmalar bilan birgalikda korxonaga kelib tushadigan moddiy boyliklarni qabul qilishni tashkil qilish, ularni ombordan ishlab chiqarishga o`tkazish, ishlab chiqarish jarayonidagi hisobini hamda tayyor mahsulot ishlab chiqarish va sotish hisobini yuritishni; korxonaga moddiy zarar yetkazilgan holatlar aniqlanganda tegishli hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi va muddatlarini belgilovchi buyruq, (yo`riqnoma) loyihasini tayyorlashi maqsadga muvofiqdir. Mazkur buyruqda yuqoridagi vazifalarni bajarish uchun mas`ul bo`lgan shaxslar aniq ko`rsatilishi lozim. Yuridik xizmat mahsulotlarni soni va sifati bo`yicha qabul qilishini xo`jalik shartnomasida va qonunchilikda belgilangan tartibiga rioya qilinishi, qabul qilish dalolatnomalarini to`g`ri tuzilishi ustidan nazoratni olib boradi. Korxonada mulkni saqlashni ta`minlashda moddiy javobgar shaxslar alohida rol o`ynaydi. Shuning uchun ham yuridik xizmat bunday lavozimga ilgari qasddan jinoyat sodir qilgan va sud tomonidan moddiy javobgarlik bilan bog`liq, lavozimni egallashdan mahrum qilingan shaxslarni qabul qilmaslik; moddiy javobgar shaxslar bilan o`z vaqtida to`liq, moddiy javobgarlik to`g`risida yozma shartnoma tuzish; har bir moddiy javobgar shaxsni lavozimi bo`yicha huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi to`g`risidagi mansab yo`riqnomasi bilan tilxat orqali majburiy tanishtirish; moddiy javobgar shaxslarga har yili moddiy boyliklarni topshirish yo`li bilan mehnat ta`tili berish choralarini ko`rishga e`tiborini qaratadi. Yuridik xizmat korxonada aniqlangan o`g`rilik, kamomad va samarasiz harajatlar bo`yicha materiallarni tergov va sud organlariga topshirish bilan cheklanib qolmasdan, balki bunga yo`l qo`ygan shaxslarni tegishli jazoga tortilishi hamda yetkazilgan zararni to`liq, va tezroq, undirilishini ta`minlash choralarini ham ko`radi.

Barcha mulk shaklidagi korxonalarda ularning mulkini saqlashni huquqiy ta`minlash avvalo, mulkka bo`lgan egalik huquqini shakllantirishga, mulk egasi bo`lgan tabdirkorlar, aksiyadorlar huquqlarini va davlat manfaatlarini himoya qilishga, qolaversa jinoyat va yetkazilgan zarar uchun jazoni muqarrarligini ta`minlash xizmat qiladi. 4. Yuridik xizmatning mehnat qonunchiligiga rioya qilish va mehnat intizomini mustahkamlashdagi roli. Mehnat to`g`risidagi qonunchilikka amal qilishni ta`minlash va mehnat intizomini mustahkamlash korxona yuridik xizmati boshqa tarkibiy bo`linmalar bilan birgalikda amalga oshiradigan huquqiy ishning muhim yo`nalishlaridan biri hisoblanadi. Korxonalar yuridik xizmatining bu boradagi asosiy ishlari quyidagilardan iborat: korxonaning mehnat munosabatlarini tartibga soluvchi huquqiy tusdagi hujjatlarini — jamoa shartnomasi, ichki mehnat tartibi qoidalari, mukofotlash va rag`batlantirishlar to`g`risidagi nizomlarni — ishlab chiqishda qatnashish; korxona rahbariga imzolash uchun taqdim qilinayotgan mehnat munosabatlariga oid buyruqlar va huquqiy mazmundagi boshqa hujjatlar loyihalarining qonunga muvofiqligini ta`minlash; mehnat intizomini mustahkamlash, ishga kelmaganlik, kechikish va ishlab chiqarishdagi boshqa tartib va intizomni buzganlik uchun qonunchilikda ko`zda tutilgan javobgarlik choralarini to`g`ri qo`llashda korxona rahbari va mutaxassislarga huquqiy yordam ko`rsatish; korxonada mehnat haqidagi qonunchilik va korxona huquqiy tusdagi hujjatlarini nazoratda tutishni tartibli hisobga olish bo`yicha ishlarni tashkil etish va amalga oshirish; mehnat jamoasidagi mavjud kasaba uyushmasi qo`mitasi, mehnat nizolari komissiyasi va xodimlarning boshqa vakillik organlariga huquqiy maslahatlar berish;

mehnat jamoasi a`zolariga mehnat qonunchiligini targ`ib qilish va tushuntirish. Korxonada mehnat qonunchiligini qo`llash masalalari bo`yicha huquqiy hujjatlarni yuridik xizmat tegishli tarkibiy bo`linmalar bilan hamkorlikda, ayrim hollarda mustaqil tayyorlaydi. Jamoa shartnomasi — korxonada ish beruvchi bilan xodimlar o`rtasidagi mehnatga, ijtimoiy-iqtisodiy va kasbga oid munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatdir. Jamoa shartnomalari loyihalarini tayyorlash va uni tuzishda yuridik xizmat ishtirok etish jarayonida O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksi va boshqa qonun hujjatlariga to`liq rioya qilinishini ta`minlashi lozim. Jamoa shartnomasini tuzish zarurligi haqida qaror qabul qilish huquqiga kasaba uyushmasi o`z vakillik organi orqali, xodimlar tomonidan vakolat berilgan boshqa vakillik organi yoki bevosita mehnat jamoasining umumiy yig`ilishi (konferensiyasi) ega ekanligi nazarda tutilishi shart. Jamoa shartnomasi, bir tarafdan, xodimlar tomonidan kasaba uyushmalari yoki o`zlari vakolat bergan boshqa vakillik organlari orqali, ikkinchi tarafdan — bevosita ish beruvchi yoki u vakolat bergan vakillar tomonidan tuziladi. Yuridik xizmat jamoa shartnomasiga ish beruvchi va xodimlarning quyidagi masalalar bo`yicha o`zaro majburiyatlari kiritilishi mumkinligini e`tibor berishi lozim: mehnatga xaq, to`lash shakli, tizimi va miqdori, pul mukofotlari, nafaqalar, kompensatsiyalar, qo`shimcha to`lovlar; narxlarning o`zgarib borishi, inflyatsiya darajasi, jamoa shartnomasi bilan belgilangan ko`rsatkichlarning bajarilishiga qarab mehnatga xaq, to`lashni tartibga solish mexanizmi; xodimlarni ish bilan ta`minlash, qayta o`qitish, ishdan bo`shatib olish shartlari; ish vaqti va dam olish vaqti, mehnat ta`tillarining muddatlari;

xodimlarning, shu jumladan ayollar va o`n sakkiz yoshga to`lmagan shaxslarning mehnat sharoitlari va mehnat muhofazasini yaxshilash, ekologiya jihatidan xavfsizlikni ta`minlash; korxonani va idoraga qarashli turar joyni xususiylashtirish vaqtida xodimlarning manfaatlariga rioya qilish; ishni ta`lim bilan qo`shib olib boruvchi xodimlar uchun imtiyozlar; ixtiyoriy va majburiy tarzdagi tibbiy hamda ijtimoiy sug`urta; jamoa shartnomasining bajarilishini tekshirib borish, taraflarning javobgarligi, ijtimoiy sheriklik, kasaba uyushmalari, xodimlarning boshqa vakillik organlariga faoliyat ko`rsatish uchun tegishli sharoit yaratib berish. Yuridik xizmat jamoa shartnomasida korxonaning iqtisodiy imkoniyatlarini hisobga olgan holda boshqa shartlar, shu jumladan qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan normalar va qoidalarda ko`rsatilganiga qaraganda imtiyozliroq, mehnat shartlari va ijtimoiy-iqtisodiy shartlar (qo`shimcha ta`tillar, pensiyalarga tayinlanadigan ustamalar, muddatdan ilgari pensiyaga chiqish, transport va xizmat safari harajatlari uchun kompensatsiyalar, xodimlarni ishlab chiqarishda hamda ularning bolalarini maktabda va maktabgacha tarbiya muassasalarida tekin yoki qisman xaq to`lanadigan tarzda ovqatlantirish, boshqa qo`shimcha imtiyoz va kompensatsiyalar) ham kiritilishi mumkinligi to`g`risida taraflarga huquqiy maslahatlar beradi. Basharti amaldagi qonunlarda normativ tusdagi qoidalar jamoa shartnomasida albatta mustahkamlab qo`yilishi shart deb bevosita ko`rsatma berilgan bo`lsa, bunday qoidalar jamoa shartnomasiga kiritilishi lozimligi haqida yuridik xizmat belgilangan tartibda taklif kiritadi. Yuridik xizmat nafaqat jamoa shartnomasi loyihasini tayyorlashda, balki uni korxonaning bo`linmalarida xodimlar tomonidan muhokama qilish, bildirilgan fikr va takliflarni hisobga olingan holda ishlab takomiliga yetkazish hamda loyihani mehnat jamoasining umumiy yig`ilishi (konferensiyasi) muhokamasiga qo`yish kabi tashkiliy ishlarda ham faol ishtirok etadi. Jamoa shartnomasi yuridik kuchga ega bo`lishi va amalda qo`llanishi uchun yuridik xizmat quyidagilarga:

jamoa shartnomasini muhokama qilayotgan mehnat jamoasining yig`ilishi basharti unda xodimlarning yarmidan ko`prog`i, mehnat jamoasining konferensiyasi esa, basharti unda delegatlarning kamida uchdan ikki qismi ishtirok etgan bo`lsa, vakolatli hisoblanishiga; jamoa shartnomasi, basharti uni umumiy yig`ilishda (konferensiyada) ishtirok etayotganlarning ellik foizidan ko`prog`i yoqlab ovoz bergan bo`lsa, ma`qullagan hisoblanishiga; jamoa shartnomasi imzolangan vaqtdan (u umumiy yig`ilishda (konferensiyada) ma`qullanganidan keyin taraflarning vakillari tomonidan uch kun ichida imzolanadi) e`tiboran yoki jamoa shartnomasida ko`rsatilgan kundan boshlab kuchga kirishiga hamda taraflar belgilangan muddat davomida amal qilishiga; belgilangan muddat tugagach, jamoa shartnomasi taraflar yangi shartnoma tuzguncha yoki amaldagi shartnomani o`zgartirguncha, to`ldirguncha amalda bo`lishiga; jamoa shartnomasi ish beruvchi va mazkur korxonaning xodimlariga, shu jumladan jamoa shartnomasi kuchga kirganidan keyin ishga qabul qilingan shaxslarga ham tatbiq, etilishiga; korxona qayta tashkil etilganda shu qayta tashkil qilish davrida jamoa shartnomasi o`z kuchini saqlab qolishiga, shundan keyin taraflardan birortasining tashabbusi bilan qayta ko`rib chiqilishi mumkinligiga; korxona tarkibi, tuzilishi, boshqaruv organining nomi o`zgargan, korxona rahbari bilan tuzilgan mehnat shartnomasi bekor qilingan hollarda ham jamoa shartnomasi o`z kuchini saqlab qolishiga; korxona mol-mulkining egasi o`zgarganda jamoa shartnomasi o`z kuchini olti oy mobaynida saqlab qolishiga; korxona qonun hujjatlarida belgilangan tartib va shartlar asosida tugatilayotganda jamoa shartnomasi butun tugatish ishlari olib borilayotgan muddat davomida o`z kuchini saqlab qolishiga e`tiborni qaratadi. Jamoa shartnomasida nazarda tutilgan majburiyatlarning bajarilishini tekshirish huquqiga ega bo`lgan organlar mehnat qonunchiligida belgilangan

bo`lib, ular: taraflarning vakillari, mehnat jamoasi, shuningdek O`zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligidir. Yuridik xizmat jamoa shartnomasini imzolagan shaxslar har yili yoki shartnomaning o`zida maxsus ko`rsatilagn muddatlarda majburiyatlarning bajarilishi haqida mehnat jamoasining umumiy majlisida (konferensiyasida) hisobot berib turishlari haqida mehnat jamoasiga tushuntirishlar beradi. Mehnat qonunchiligini qo`llashda muhim ahamiyatga ega bo`lgan huquqiy hujjatlardan biri Ichki mehnat tartibi qoidalari hisoblanadi. Unda jumladan ish beruvchi va xodimning mehnat faoliyati jarayonidagi huquq va majburiyatlari belgilanadi. Yuridik xizmat korxona Ichki mehnat tartibi qoidalarini ishlab chiqishda ishtirok etar ekan, mazkur korxona ishi xususiyatini iloji boricha to`liq hisobga olinishini ta`minlashi kerak. Shu maqsadda tegishli tarkibiy bo`linma mutaxassislarini mazkur hujjatni tayyorlashga jalb qilish to`g`risida taklif kiritishi va Ichki mehnat tartibi qoidalari ish beruvchi tomonidan kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishilgan holda tasdiqlanishiga e`tiborni qaratishi lozim. Korxona rax,bariga imzolash uchun taqdim qilinayotgan mehnat munosabatlariga oid buyruqlar va huquqiy mazmundagi boshqa hujjatlar loyihalarining qonunga muvofiqligini ta`minlash yuridik xizmatning asosiy vazifalaridan biridir. Bu vazifani bajarar ekan yuridik xizmat birinchi navbatda quyidagilarni aniqlaydi: korxona rahbari mazkur masala bo`yicha buyruq, chiqarishga haqlimi yoki loyihada ko`zda tutilgan masalalarni hal qilish boshqa organlarga tegishlimi; mazkur loyiha kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlarning boshqa vakillik organi bilan kelishishni talab qiladimi; qonun va boshqa normativ hujjatlarga to`g`ri tayanilganmi. Korxonaning deyarli har kunlik faoliyatida qabul qilinadigan huquqiy mazmundagi hujjatlar mehnat shartnomasini tuzish, o`zgartirish va bekor qilish bilan bog`liqdir. Mehnat shartnomasi xodim bilan ish beruvchi o`rtasida muayyan mutaxissislik, malaka, lavozim bo`yicha ishni ichki mehnat tartibiga bo`ysungan

holda taraflar kelishuvi, shuningdek mehnat to`g`risidagi qonunlar va boshqa normativ hujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida xaq evaziga bajarish xaqidagi kelishuvdir. Yuridik xizmat mehnat shartnomasini qonun hujjatlariga muvofiqligini tekshirish jarayonida — uni yozma shakliga rioya qilingan- qilinmaganligini; uning mazmunini tashkil qiluvchi shartlar: ish joyi (korxona yoki uning bo`linmasi), xodimning mehnat vazifasi-mutaxassisligi, malakasi, u ishlaydigan lavozim, ishning boshlanish kuni, mehnat shartnomasi muayyan muddatga tuzilganda uning amal qilish muddati, mehnat haqi miqdori va mehnatning boshqa shartlari yoritilgan-yoritilmaganligini ko`rib chiqib, u to`g`ri rasmiylashtirilgan bo`lsa, mehnat shartnomasining korxonada saqlanadigan nushasiga viza qo`yadi. Ishga qabul qilish ish beruvchining buyrug`i bilan rasmiylashtiriladi. Ishga qabul qilish to`g`risidagi buyruq, loyihalarini tekshirishda yuridik xizmat quyidagilarni aniqlashi lozim: buyruq loyihasiga tuzilgan mehnat shartnomasi asos qilib olinganmi, uning mazmuniga to`la muvofiq keladimi, sinov muddati uch oydan oshib ketmaganmi va h.k. Yuridik xizmat xodimni boshqa ishga o`tkazish haqidagi buyruq loyihasini tekshirishda quyidagilarga ishonch hosil qilishi zarur: agar xodim boshqa doimiy ishga o`tkazilayotgan, ya`ni unga boshqa mutaxassislik, malaka, lavozimga oid ish topshirilayotgan bo`lsa, u bunga rozimi, yangi ishi bo`yicha barcha shartlar bilan tanishmi; mehnat shartnomasiga tegishli o`zgartirishlar kiritilganmi, buyruq, mehnat shartnomasiga kiritilgan o`zgarishlarning mazmuniga to`la muvofiq, holda chiqarilganmi; agar boshqa ishga o`tkazish vaqtincha, ishlab chiqarish zaururiyati bilan yoki bekor turib qolinishi munosabati bilan amalga oshirilayotgan bo`lsa, unda ishlab chiqarish zaruriyati deb hisoblanadigan holatlar, boshqa ishga o`tkazish muddati, mehnatga to`lanadigan haqning aniq, miqdori belgilanganmi. Mehnat shartnomasini bekor qilish to`g`risidagi buyruqlarni tekshirganda yuridik xizmat ishdan bo`shatishning qonuniy va asoslanganligiga e`tibor beradi. Shu maqsadda xodimni bo`shatilishida qonun belgilagan tartibga rioya qilinganligini tekshirish kerak. Jumladan, ishdan bo`shatishga kasaba uyushmasi qo`mitasi yoki xodimlar boshqa vakillik organining oldindan roziligi olinganmi

(jamoa shartnomasida nazarda tutilgan hollarda), mehnat shartnomasini bekor qilishda xodim qonunda belgilangan muddatlarda yozma ravishda ogohlantirilganmi; ma`lum toifadagi xodimlar uchun belgilangan qo`shimcha kafolatlar hisobga olinganmi; buyruqda qonunning tegishli modda va bandlari to`g`ri ko`rsatilganmi. "Bizda intizom bo`lmas ekan, - degan edi I.Karimov, - biz oldimizga qo`yilgan maqsadlarga erisha olmaymiz". Mehnat intizomini mustahkamlash- jamoat boyligining sarmoya sarflashni talab qilmay, ulkan samara beradigan zaxirasidir. Hisob-kitoblar shuni ko`rsatadiki, sanoatda ish vaqtining yo`qotilishini ikki baravar qisqartirib, mehnat unumdorligini ancha oshirish mumkin. Mehnat intizomini mustahkamlashning asosiy yo`nalish va uslublari qonun hujjatlarida belgilangan. Ular intizomni mustahkamlashga kompleks yondoshishni, intizomni buzish hisobini takomillashtirishni, korxonalar va ularning bo`linmalari rahbarlarining intizom ahvoli uchun javobgarligini oshirishni, intizomni buzuvchilarga murosasozlik bilan yondoshish faktlarini yo`qotishni, bu maqsadlarda amaldagi qonunchilik me`yorlaridan samarali foydalanishni, sidqidildan qilingan mehnat uchun moddiy va ma`naviy rag`batlantirish choralarini keng qo`llashni, mehnat jamoalari va jamoatchilik tashkilotlari rolini oshirishni, ularning huquqlaridan samarali foydalanishni o`z ichiga oladi. Ushbu yo`nalishlarning har biri bo`yicha ish huquqiy vositalardan keng foydalanishni ko`zda tutadi. Yuridik xizmat korxonada mehnat intizomini mustahkamlash uchun huquqiy vositalardan foydalanish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishda ishtirok etadi. Buning uchun yuridik xizmat kadrlar bo`limi bilan hamkorlikda iloji boricha jamoatchilik tashkilotlari ishtirokida ham butun korxona, ham alohida tarkibiy bo`linmalar bo`yicha mehnat intizomining buzilish hollari haqidagi ma`lumotlarni vaqti-vaqti bilan tahlil qilishi, bu nuqsonlarning sabablarini aniqlashi va ularni bartaraf etishda huquqiy vositalardan foydalanish borasida takliflar kiritishi kerak. Yuridik xizmat mehnat intizomini buzuvchilarga qonunchilik normalarini qo`llash tajribalarini umumlashtirishda ishtirok etadi. Bunda huquqiy choralarni jamoatchilik ta`siri tadbirlari bilan mohirona qo`shib qo`llash, ishga kelmovchi va boshqa mehnat intizomini buzuvchilarga intizomiy choralar qrnunchilikda (Mexnat kodeksining 181-moddasida) ko`zda tutilgan jazolarni (jumladan -"hayfsan","o`rtacha oylik ish haqining o`ttiz foizidan ortiq bo`lmagan miqdorda jarima", «mehnat shartnomasini bekor qilish") qo`llashga, qo`llangan choralar

haqidagi axborotni jamoa a`zolariga yetkazilishiga, ya`ni oshkoralikka e`tibor berishi lozim. Chunki, intizomiy jazo chorasini noto`g`ri qo`llanilishi yoki qonunda ko`rsatilmagan chorani (masalan,"tanbeh", "ogohlantirish", "qattiq hayfsan» kabi) qo`llanishi, bunday choralarni bekor qilish yoki noqonuniy deb topishga olib keladi. Natijada, mehnat intizomini buzgan xodim haqiqatda jazosiz qolishi mumkin, chunki ko`pchilik hollarda intizomiy jazo qo`llashning bir oylik muddati o`tib ketadi. Bu o`z navbatida jamoada mehnat intizomini bo`shashib ketishiga olib keladi. Yuridik xizmat tomonidan o`tkaziladigan ma`ruza va suhbatlar korxonada mehnat intizomini mustahkamlash, uyushqoqlik va tartib uchun barcha huquqiy vositalar hamda qonun kuchidan foydalanish zarurligini har tomonlama ta`kidlash muhimdir. Xulosa qilib aytganda, mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlariga rioya qilishni ta`minlash xodimlar, ish beruvchilar, davlat manfaatlarini e`tiborga olgan holda, mehnat bozorining samarali amal qilishini, xavfsiz mehnat shart-sharoitlarini, xodimlarning mehnat huquqlari va sog`lig`ining himoyalanishini ta`minlaydi, mehnat unumdorligining o`sishiga, ish sifati yaxshilanishiga, shu asosda barcha aholining moddiy va madaniy turmush darajasi yuksalishiga ko`maklashadi.

Похожие

Haq evaziga xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati sohasida qo`llaniladigan shartnomalar tizimi

Mahkumlarning moddiy-maishiy ta`minoti va ularga tibbiy xizmat ko`rsatish

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari

Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari