Tadbirkorlik sohasidagi soliq munosabatlari

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

83.5 KB

Скачать

Tadbirkorlik sohasidagi soliq munosabatlari Reja: 1. Soliq va uning boshqa to‘lovlardan farqi 2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i 3. Daromad (foyda)dan olinadigan soliq 4. Aksiz solig‘i 5. Tadbirkor fuqaro (jismoniy shaxs)lardan olinadigan daromad solig‘i 6. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar

Soliq va uning boshqa to‘lovlardan farqi Tadbirkorlarning soliq to‘lashi O‘zbekiston Respublikasi qonunlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risidagi qonunda belgilaganidek, fuqaro xoh yakka tartibda, xoh jamoa tadbirkorligi asosida faoliyat olib borsin olgan (daromad) foydadan soliq to‘lashi kerak. Soliq to‘lash bilan bog‘liq huquqiy munosabatlar O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi. Soliq kodeksida soliq solinadigan obyektlar, soliq miqsori, soliqni hisoblash tartibi, soliqto‘lashdan bo‘yin tovlaganligi uchun qo‘llaniladigan javobgarlik kabi qoidalar belgilangan. Demak, har qanday tadbirkorlik faoliyati soliq to‘lash bilan bog‘liq. Ammo «soliq» tushunchasi go‘yo yagona bir ma’noni anglatsa-da, lekin bir necha ko‘rinishda mavjud bo‘ladi. Buning sababi moliya bilan bokliq yagona bir faoliyatning bir necha daa,,at idoralari vakolatiga berilganligidadir. Ma’lumki, soliqqa doir qonun va qoidalarni belgilovchi vakolatli idora O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi hisoblanadi. Ammo soliq belgilash bilan bogliq masalalarni hal etish davlatimizning boshqa idoralariga ham berilgan. Bu esa soliq .turlarining, majburiy to‘lovlarning ko‘payishiga olib keladi. Masalan, mulk egasi o‘z korxonayei olgan daromadga egalik qilishga haqli. Agar gap davlat korxonasi ustida ketsa, mulkdor bo‘lib faqat davlat hisoblanadi. Shu korxona to‘laydigan to‘loviga bir nazar tashlasak korxona, avvalo, davlat korxonasidagi daromaddan soliq to‘laydi, so‘ngra qayta taqsimlash sifatida davlat foydasiga majburiy to‘lovlar ajratadi. Bunda davlat, birinchidan, siyosiy tizimlarning subyekti bo‘lib soliq to‘lovini belgilovchi sifatida ishtirok etsa, ikkinchidak, shu korxona mulqdori, egasi sifatida ishtirok etadi. Vaholanki, soliq kodeksida soliq turlari aniq belgilab berilgan bo‘lishiga qaramay bir necha xildagi majburiy to‘lovlar ham mavjud. Tadbirkorlar to‘lashi shart bo‘lgan soliqlarning turlari: qo‘shilgan qiymat soliga; foyda (daromaddan) olinadigan soliq; aksiz solig‘i; yer osti boyliklaridan

foydalanganlik uchun to‘lanadigan soliq; tadbirkor fuqarolar olgan daromaddan to‘lashi shart bo‘lgan soliq; fuqarolar tomonidan to‘lanadigan daromad solig‘i; yer soliga,'mol-mulkka solinadigan soliqpardan iboratdir. Bundan tashqari bevosita soliq deb hisoblanmay budjetdan tashqari boshqa fondlarga to‘lanadigan bir qator majburiy to‘lovlar ham borki, ular o‘z xususiyatiga ko‘ra soliqdan juda kam farq qiladi. Shu sababli soliq bilan majburiy To‘lovlarning o‘ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqli belgilari ko‘rib chiqilsa, ularning tushunchasi, mazmuni, • mohiyati aniq bo‘ladi. Chunonchi, soliq hamisha" davlat tomonidan o‘rnatiladi.-^. Davlatdan boshqa hech kim soliqni belgilash va bekor qilish hukuqiga ega emas. Dunyo davlatlarida soliqni belgilash huquqi " shu davlatlar oliy organiga berilgan. O‘zbekistonda soliqni belgilovchi va o‘rnatuvchi vakolatli idora O‘zbekiston Konstitutsiyasining 78-moddasida belgilanganidek Rsspublika Oliy Majlisiga berilgan. Soliqning yana bir xususiyati uning doimo bir tomonning istagi bilan belgilanishidir. Soliq bilan bog‘liq qoidalarni o‘rnatishda soliq to‘lovchilarning roziligi ayrim-ayrim so‘ralmaydi. To‘g‘ri, soliq to‘g‘risidagi qonun qabul qilinishida avval umumxalq muhokamasiga qo‘yiladi. Kelgan takliflar ijobiy bo‘lsa hisobga olinadi. Ammo soliqni mutlaqo bekor qilish haqida soliq to‘lovchilarning fikri inobatga olinmaydi. Soliq pul tulovlari ko‘rinishida bo‘ladi. Tarixda natura holatida soliqto‘lashlar bo‘lgan, ammo hozirgi kunga kelib faqat pul shaklidagi to‘lovlarga aylangan. Soliq ana shu sifati bilan boshqa mulk to‘lovlari, ya’ni jarima, neustoyka, rekvizitsiya va boshqa tarzdagi to‘lovlardan farq qiladi. Soliq - hamma vaqg majburiy tartibda undiriladi. Bu xususiyati bilan soliq barcha xayr-ehson, moddiy yordam, qarz berishning barchaturi, pullarni saqlash, omonatgatopshirish va boshqalardan farqqiladi. Pul summasini majburiy tartibda undirishning yana bir sifati uning soliq to‘lovchilarining ixtiyoriy ravishda hech bir majburlovsiz to‘lash va o‘zicha to‘lamaganlardan soliq inspeksiyasining nizosiz undirib olishga haqli ekanligidir.

Boshqa to‘lovlar, masalan, ixtiyoriy to‘lanmagan jarimalar, neustoykalar, fuqarolik huquqi bilan tartibga solinadigan majburiyatlarni bajarmaganlikdan kelib chiqadigan to‘lovlar majburiy tartibda sud tomonidan undiriladi. Soliq - bu qonuniy tartibda undiriladigan pul summasidir. Soliq majburiy undirib olish bo‘lsa-da, u olinganidan boshlab to‘liq davlat mulkiga aylanadi. Soliqning majburiy to‘lovligi shu bilan tavsiflanadiki, kimdir uni to‘lashga, kimdir uni undirib olishga majbur (davlatning soliq idorasi doim undirib oluvchi xisoblanadi). Hech bir shaxs, qonun bilan belgilangan bo‘lmasa, soliqto‘lashdan bosh tortishga yoki soliq to‘lashdan ozod qilinishga haqli emas. Soliq majburiy tartibda undirib olib, so‘ngra qaytarib berilmaydigan summadir. Bu esa pul summasining bir tomonlama harakatini, ya’ni soliq to‘lovchidan davlatning pul fogoshga o‘tishini belgilaydi. Soliq ana shu jihati bilan davlat tomonidan olinib qaytarib beriladigan, masalan, davlat zayomidan farq qiladi. Soliq ekvivalentsiz to‘lov hisoblanadi, Soliq to‘laganlik uchun biron tovar yoki xizmat uchun to‘lov bo‘lmay davlat foydasiga majburiy tartibda tekinga undiriladigan pul summasidir. Soliq ana shu xususiyati bilan bitimlardan, kelishuvlardan va boshqa turdagi barcha to‘lovlardan farqpanadi. Soliqni boshqa to‘lovlardan farqlaydigan ana shu belgilari moliya huquqida ham, amaliyotda qo‘llanilishida ham soliqni undirish bilan bog‘liq masapalar nizosiz hal etilishini anglatadi. Soliqning yana bir belgisi shundaki, yeoliq xususiy kor-xonalar tomonidan to‘langan bo‘lea, shu to‘langan mablag‘ga nis- batan mulk egasi o‘zgaradi. Boshqacha aytganda soliqto‘lash bilan pul xususiy mulqsan davlat mulkiga aylanadi. Korxonalar olgan daromad sobiq tuzumda faqat qayta taqsimlangan xolos. O‘sha paytda bunday taqsimlash «daromaddan ajratish» deb atalgan bo‘lsa, hozir «majburiy to‘lov» deyiladi. Respublikamizda joriy etilgan soliqlar xilma-xil bo‘lganligi uchun tadbirkorlar to‘laydigan soliqlar va boshqa to‘lovlarning muhimlari — tadbirkorlikka oidlari xususida qisqacha to‘xtalaylik. Ular qo‘shimcha qiymat

soliki, daromad solig‘i, aksiz solig‘i, eksport-import solig‘i, tovarlar uchun boj to‘lovlari, renta to‘lovi, qimmatli qog‘ozlarni chiqargani va sotgani uchun to‘lanadigan to‘lov, yer solig‘i, mahalliy soliq, budjetdan tashqari turli fondlarga to‘lanadigan to‘lovlardir. Umuman respublikamizdagi soliq qonunchiligiga muvofiq soliq turlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1) umumdavlat; 2) mahalliy soliqlar; 3) yig‘imlar. Umumdavlat va mahalliy soliqlarning ayrimlark O‘zbekiston respublikasi qonun hujjatlari bilan, boshqa mahalliy soliqlar esa mahalliy davlat hokimiyati idoralari tomonidan joriy etiladi. Jismoniy va yuridik shaxslardan olinadigan soliqlar va boshqa yig‘imlar markaziy va mahalliy xazinalarga o‘z vaqgida, to‘liq kelib tushishi lozim. Bu esa davlat oldida turgan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy vazifalarni muvaffaqiyatli bajarishga, aholining ijtimoiy himoyaga muxtoj qatlamlarini himoyalashga xizmat qiladi. 2. Qo‘shilgan qiymat solig‘i Qo‘shilgan qiymat solig‘i, tovarlar ishlab chiqarish, ishlar bajarish, xizmat ko‘rsatish, ularni sotish hamda O‘zbekiston Respublikasi hududidatovar (ishlar, xizmatlar) import qilish jarayonida qo‘shilgan qiymatning bir qismini budjetga ajratishdir. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bo‘yicha hisobda turGan yoki hisobda turishi shart bo‘lgan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan yuridik shaxslar qo‘shilgan qiymat solig‘i to‘lovchilar hisoblanadi. Qushilgan qiymat solig‘i solinadigan obyekt bu tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish, bajarish va import qilish oborotidir. O‘zbekiston respublikasi hududida tovarlar (ishlar, xizmatlar)ni sotish, bajarish oboroti, shuningdek O‘zbekiston respublikasining xalqaro shartnomalarga muvofiq belgilanadigan oborot soliq solinadigan obyekti xisoblanadi. Ammo

qo‘shilgan qiymat soliri To‘lashdan ozod qilingan va o‘z ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun ishlatiladigan tovar (ish, xizmat)lar oboroti bundan mustasnodir. Tovar (ish, xizmat)lar ayirboshlangan yoki tekin berilgan taqsirda, soliq solinadigan oborot miqsori, soliqto‘lovchidan ayirboshlash yoki tovar (ish, xizmat)larni berish, topshirish paytida tarkib topgan narxlar darajasidan kelib chiqib, ularga qo‘shilgan qiymat solig‘ini kiritmasdan biroq amalda tarkib topgan xarajatlardan kam bo‘lmagan shqsorda belgilanadi. Import qilinadigan tovar (ish, xizmat)larga solinadigan soliq myqsoriga, tovar (ish, xizmat)larni bojxona haqidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadigan boj qiymati, shuningdek O‘zbekiston respublikasiga tovar (ish, xizmat)larni import qilishda to‘lanadigan aksiz solig‘i, bojxona bojlari miqsori kiritiladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘idan qonunda belgilanganlar ozod etiladi. Bular jumlasiga: sug‘urta bo‘yicha vositach^lar va agentlar amalga oshiradigan sug‘urta qilish va qayta sug‘urta qilish operatsiyalari, shu jumladan bunday operatsiyalar bilan bog‘liq xizmatlar; ssudalar berish va o‘tkazish; pul omonatlari, joriy hisob varaqlari, to‘lovlar, cheklar va boshqa qimmatli qog‘ozlarga daxldor operatsiyalar; qonuniy to‘lov vositasi bo‘lgan chet el valyutasi va pullar muomalasiga daxldor operatsiyalar, numizmatika maqsaddarida foydalaniladiganlari bundan mustasno; qimmatli qog‘ozlar muomalasiga daxldor operatsiyalar, ularni tayyorlash va saklash operatsiyalari bundan mustasno; maxsus vakil qilingan organlar tomonidan bajariladigan va davlat boji, yig‘imlar undiriladigan xarajatlar; bolalarni maktabgacha tarbiya muassasalarida boqishga, bemorlar va qariyalarni parvarish qilishga doir xizmatlar; dafn etish byurolari va qabristonlarning marosim xizmatlari;

intellektual mulk obyekglari bo‘lgan huquqlarni olgaklik uchun potent bojlari, ro‘yxatga olish yig‘imlari va litsenziya to‘lovlari; protez-ortopediya buyumlari, nogaronlar uchun inventarlar ishlab chiqarish va nogironlarga ortopediya protezlash xizmati ko‘rsatishga ixtisoslashgan korxonalarning mahsulotlari, davolash muassasalari huzuridagi davolash — ishlab chiqarish ustaxonalarining mahsulotlari; bojxona haqidagi qonun hujjatlari bilan tasdiqlangan tovarlarni bojsiz olib kirish normalari doirasida jismoniy• shaxslar tomonidan import qilinayotgan tovarlar; o‘zi yetishtirgan qishloq xo‘jalik mahsulotlarini sotish; pochta markalari (kolleksiya qilinadiganlaridan tashqari), markali otkritkalar va konvertlar sotish; aloqa tashkilotlarining pensiya va nafaqalarni oluvchilarga yetkazib berishi; O‘zbekiston respublikasi Fan va texnika davlat qo‘mitasining ilmiy- texniyaviy dasturlari doirasida davlat kontraktlari bo‘yicha bajariladigan ilmiy- tadqiqot va novatsiya ishlari; shahar yo‘l^ovchilar transportining xizmatlari (taksi, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari, shuningdek, umumiy foydalaniiadagi temir yo‘l va avtomobil transportida (taksi, shu jumladan yo‘nalishli taksidan tashqari) shahar a*grofidagi yo‘nalishlarda yo‘lovchilar tashish xizmatlari; aholiga ko‘rsatiladigan uy-joy-kommunal va uy-joydan foydachanish xizmatlari; xalqta’limi sohasidagi o‘quv-ishlab chiqarish jarayoni bilan bog‘liq xizmatlar, shuningdek, oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlaridagi ta’lim uchun haq; saqlab turish bo‘yicha vakolatli davlat idoralariga 1?shmatbaho .metallarni realizatsiya qilish oborotlari; diniy tashkilotlar va birlashmalarning udumlari va marosimlari o‘tkazishga doir xizmatlari;

tibbiy sanitariya-kurort, sog‘lomlashtirish va turistik-ekskursiya xizmatlari, jismoniy tarbiya va sport muassasalarining asosiy (soha) faoliyati bo‘yicha ko‘rsatadigan xizmatlari, bolalar dam olish lagerlarining xizmatlari; xususiylashtirilayotgan davlat mulkining qiymati; gurometeorologiya va aerologiya ishlari; geologiya va tipografiya ishlari; umumiy foydalanishdagi yo‘llarni ishlatish va ta’mirlash bo‘yicha bajarilgan ishlar hajmidan keladigan tushum; nashriyotlarning, gazsta va jurnallar tahririyatlarining, matbaa va kitob savdosi korxonalarining, O‘zbekiston Teleradiokompaniyasining, Uzbskiston Milliy axborot agentligining asosiy faoliyatiga doir mahsulotlari va xizmatlari; vakolatli davlat tashkilotlari o‘tkazadigan ekologiya ekspertizasi xizmatlari; arxiv hujjatlarini ilmiy-texnikaviy jihatdan qayta ishlash, ga’mirlash, muqovalash va ulardan foydalanishga, ish yuritishni takomillashtirishga doir xizmatlar; davlat tilini va davlat tilida ish yuritishni o‘rganish xizmatlari; rsspublikada ishlab chiqariladigan hamda yakka tartibda import qiluvchilarga sotiladigan binokorlik matsriallari; qurilish va maxsus montaj ishlarini amalga oshiruvchi pudrat, ta’mirlash- qurilish, maxsus montaj tashkilotlari xususiy uy-joy qurilishida bajarilgan ishlar hajmi; eksport qilinayotgan tovarlarni, shuningdek, chet el mamlakatlarining O‘zbekiston respublikasi hududi orqali olib o‘tiladigan yuklari (tranzit yuklar)ni tashish, ortish, tushirish, qayta ortish bo‘yicha xizmatlar; ishlovchilari umumiy sonining ellik foizini nogironlar tashkil qilgan yuridik shaxslar, savdo, vositachilik ta’minot-sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridii shaxslar bundan mustasno; . , tabiiy ofatlar, qurolli mojarolar, baxtsiz hodisa yoi!i falokatlar yuz berganda yordam ko‘rsatish uchun olib kelinadigan mol-mulk, shuningdek insonparvarlik yordami sifatida oyib kelinadigan tovarlar kiritiladi.

3. Daromad (foyda)dan olinadigan soliq Bu tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromaddan to‘lanadigan soliqsir. Tadbirkorlar tomonidan tashkil etilgan yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig‘i bu borada salmokli o‘rin egallavdi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shutullanuvchi barcha turdagi korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, chet el korxonalari, qo‘shma korxonalar, chst elda faoliyat ko‘rsatib daromad olgan korxonalar bu soliqni to‘lovchilar bo‘lib xisoblanadi. Ularning ro‘yxatdan o‘tkazilishi va joylashish o‘rniga qarab O‘zbekiston Respublikasining rezidenti va O‘zbekiston respublikasining rezidenti bo‘lmagan yuridik shaxslarga ajratamiz. O‘zbekistonda ta’sis etilgan yoki ro‘yxatdan o‘tkazilgan yuridik shaxs, shuningsek, O‘zbekiston respublikasidan tashqarida ro‘yxatdan o‘tgan, bosh korxonasi O‘zbekistonda joylashgan yuridik shaxs O‘zbekiston respublikasining rezidenti hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining rezidenti bo‘lgan yuridik shaxslarga O‘zbekiston respublikasidagi va undan tashqaridagi faoliyat manbalaridan olgan daromad (foyda)lari bo‘yicha soliq solinadi. O‘zbekiston respublikasining rezidenti bo‘lmagan yuridik shaxslar O‘zbekiston hududydagi faoliyatdan olgan daromad (foyda)lari bo‘yicha soliq to‘laydi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxslardan olinadigan daromad solig‘ini hisoblab chiqish uchun ularning olgan jami daromadlari aniqlanadi. So‘ngra jami daromaddan chegirmalar ajratilib, qolgan daromad (foyda)dan daromad solig‘i olinadi. Jami daromadning tarkibiga jo‘natilgan tovar, bajarilgan ishlar, ko‘rsatilgan xizmatlar va boshqa operatsiyalar uchun yuridik shaxs olishi lozim bo‘lgan (yoki olgan), tekinga olgan pul yoxud boshqa mablag‘lar kiradi.

Bunday daromadlar jumlasiga quyidagilar kiradi: tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishdan keladigan tushum; asosiy vositalar, nomodsiy aktivlar, qimmatli sogozlar, intellektual mulk obyektlari, materiallar va boshqa aktivlarni realizatsiya qilishdan keladigan daromad; foizlar ko‘rinishidagi daromadlar; tekinga olingan mol-mulk; mol-mulkni ijaraga berishdan keladigan daromad; tekin moliyaviy yordam (davlat budjetidan berilgan subsidiyalar bundan mustasno); da’vo muddati o‘tkazib yuborilgan kreditorlik va deponent qarzdorlikni hisobdan chiqarishdan olingan daromadlar; ilgari chegirib tashlangan xarajatlar, zararlar yoki shubhali qarzlarning o‘rnini qoplash tariqasida olingan daromadlar. Ana shu jami daromaddan qonunda belgilangan chegirmalar ajratilganidan so‘ng qolgan daromadga soliq solinadi. Jami daromaddan chegirmalar quyidagilar: qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, mol-mulk solig‘i, yer solig‘i, yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq, ekologiya solig‘i, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, shuningdek, bojxona bojlari summalari; banklarning va boshqa moliya-kredit tashkilotlarning qisqa muddatli kreditlari bo‘yicha foiz to‘lovlari summalari (to‘lov mudsati o‘tgan va to‘lov muddati uzaytirilgan ssudalar bo‘yicha foizlar bundan mustasno); xodimlarga ish haqi to‘lash bo‘yicha xarajatlar (banklar, sug‘urta tashkilotlari, videosalonlar, videoko‘rsato‘vlar, video va audio yozuv punktlari, auksionlar, kazino, pul yutug‘i qo‘yilgan o‘yin avtomatlari, davlatga qarashli bo‘lmagan organlar tomonidan o‘tkaziladigan lotoreya o‘yinlari hamda ommaviy konsert-tomosha gadbirlarining xarajatlari bundan mustasno): belgilangan tartibda kiritiladigan renta to‘lovlarning summasi; ijara haqi (lizing to‘lovi);

asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari; chet el yuridik va jismoniy shaxslarining ko‘rsatgan xizmatlari qiymati; majburiy sug‘urta to‘lovlari bo‘yicha o‘tkaziladigan, qonun hujjatlariga muvofiq ish haqiga x>1soblangan summalar; mahsulotni (xizmatlarni) sertifikatlash ishlariga haqto‘lash xarajatlari summalari; qonun hujjatlariga muvofiqnormalar bo‘yicha xizmat safari xarajatlari summalari; qonun hujjatlariga muvofiq normalar bo‘yicha vakillik maqsadlaridagi xarajatlar summalari; qonun hujjatlariga muvofiq normalar bo‘yicha reklama xarajatlari summalari; qonun hujjatlarida belgilangan me’yorlar doirasida kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash uchun xarajatlar summalari; soliq to‘lovi balansdan soliqni saqlash obyektlari, qariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari, bolalarning dam olish lagerlari, madaniyat va sport obyektlari, xalqta’limi muassasalari, uy-joy fondini saqlashga mahalliy davlat hokimiyat organlari tasdiqlagak normativlarga muvofiq qilinadigan hujjatlar summalari, shuningdek, soliqto‘lovchi muassasalarni saqlashda ulush qo‘shib qatnashib, ana shu maqsadlar uchun qiladigan xarajatlarning summalari; qonun hujjatlarida belgilab qo‘yilgan boshqa majburiy to‘lovlar. Bundan tashqari yana jami daromaddan quyidagi xarajatlar va ajratmalar chegirib tashlanishi lozim: kredit resurslari uchun to‘lovlar, operatsiya xaraja^lari, pul mablag‘lari va boyliklarni tashish hamda saklash xarajatlari; mijozlarning x>1sob varaqalari, shu jumladan, jismoniy shaxslarning omonatlari bo‘yicha hisoblyyG‘YAN va to‘langan foizlar; sug‘urta tashkilotlari bo‘yicha; qayta sug‘urta shartnomalari bo‘yicha berilgan to‘lov summalari;

amal qilishi hisobot yili oxirigacha tugamagan sug‘urta va qayta sug‘urta shartnomalari bo‘yicha to‘lov summalari; sug‘urta va qayta sug‘urta majburiyatlari bo‘yicha amalga oshirilgan va hisoblangan to‘lov summalari; o‘tgan yillardagi sug‘urta hodisalari bo‘yicha to‘lanmagan to‘lov summalari, shu jumladan da’vo muddati doirasidaga majburiyatlar summalari; sukurta holatining ro‘y berganligi haqida ma’lum qilingan, lekin zarar miqsori takdim etilmagan shartnomalar bo‘yicha sug‘urta summalari; sug‘urta tashkiloti sururta hodisalari ro‘y berishini bartaraf etish va uning oldini olishga doir tadbirlarni moliyalashga sarflaydigan mablag‘lar summalari; sugurta tashkilotlarining zaxira fondlari bu tashkilotlar ustav fondining yigirma besh foiziga yetguniga qadar sug‘urta tashkilotlari o‘z daromadlarining yigirma foizi miqsorida zaxira fondlariga qiladigan ajratmalar. Agar amalga oshirilgan harakat qilingan xarajatlarning bir necha toifasiga kiritilgan bo‘lsa, u faqat bir marta jami daromaddan chegirib tashlanishi mumkin. Asosiy vositalar sotib olish va ularni yig‘ishga, nomoddiy aktivlar sotib olishga qilingan xarajatlar, shuningdek boshqa kapital xarajatlar amortizatsiya tariqasida keyingi davrlarda jami daromaddan chegirib tashlanishi lozim. Soliq summalari soliq to‘lovchilarning bevosita o‘zlari tomonidan hisoblab chiqiladi va belgilangan muddatlarda Respublika hamda mahalliy budjetlarga to‘lab boriladi. 4. Aksiz solig‘i Tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan soliqlardan yana biri aksiz solig‘idir. Aksiz solig‘i ham mahsulotdan olinadigan sof daromadning bir qismini davlat budjetiga o‘tkazishdan iborat. Aksiz solig‘ini to‘lovchilar bo‘lib O‘zbekiston respublikasida aksiz solig‘i to‘lanadigan tovarlar ishlab chiqarayotgan yoki bunday tovarlarni import qilayotgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar.

Demak, aksiz solig‘ini to‘lovchilar bu yollanma mehnatni jalb etgan holda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchilar va yuridik shaxs tashkil etmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanib aksiz to‘lanadigan tovarlarni ishlab chiqaruvchi yoki chet eldan import qiluvchi shaxslar hisoblanadilar. Aksiz to‘lanadigan tovarlar ro‘yxati va aksiz soliri stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqpanadi. O‘zbekiston respublikasida ishlab chiqarilgan, aksiz to‘lanadigan tovarlar uchun ularning qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinmagan holdagi aksiz solig‘i summasini o‘z ichiga olgan qiymati yoki tovarning foizi hajmi soliq solish obyekti hisoblanadi. Agar tovar ishlab chiqaruvchi aksiz to‘lanadigan tovarni natural haq yoki sovg‘a sifatida bersa, soliq to‘lovchida tovarni topshirish paytida tarkib topgan, lekin amalda qilingan xarajatlardan kam bo‘lmagan narxlar darajasidan kelib chiqib hisoblangan qiymat soliq solish obyekti hisoblanadi. O‘zbekiston respublikasida tovar xoh o‘z xomashyosidan, xoq o‘zga shaxslar bergan xomashyodan ishlab chiqilmasin, shu tovarga aksiz solig‘i belgilanadi. Aksiz solig‘i berilgan xomashyodan ishlab chiqarilgan tovarlar bo‘yicha, shu tovarlarni buyurtmachiga topshirish paytida qo‘shilgan qiymat solig‘i hisobga olinmagan holdagi qyymati yoki tovarning fizik hajmi hisobga olingan holda xisoblab chiqariladi. Aksiz to‘lanadigan tovar O‘zbekiston respublikasi hududida aksiz solig‘i to‘langan xomashyodan ishlab chiqarilgan takdirda, mazkur xomashyo bo‘yicha to‘langan aksiz solig‘i summasini hisoblab chiqarishda hisobga o‘gkazilishi lozim. Aksiz to‘lanadigan import tovarlar uchun bojxona haqidagi qonun hujjatlariga muvofiq belgilangan boj qiymati, soliq solish obyekti hisoblanadi. Import tovarlar uchun aksiz solig‘i bojhonada rasmiylashtirish paytida to‘lanadi. Aksiz to‘lanadigan import tovarlarni ayudiz solig‘idan ozod qilish bojxona haqidagi qonun hujjatlariga muvofiq oshyriladi. Aksiz solig‘i budjetga,

agar qonun hujjatlarida boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, aksiz to‘lanadigan tovar realizatsiya qilingan oyning o‘n kunligi tugaganidan keyin uchun kundan kechiktirmay o‘tkazilishi lozim. Soliqto‘lovchi aksiz soliga bo‘yicha hisob-kitoblarni soliq yuzasidan ro‘yxatdan o‘tgan joydagi tegishli soliq idorasiga har oyda hisobot oyidan keyingi oyning yigirmanchi qunigacha taqsim etadi. 5. Tadbirkor fuqaro (jismoniy shaxs)lardan olinadigan daromad solig‘i Tadbirkor jismoniy shaxslarning daromadlarvdan olinadigan soliqham soliqning bir turi hisoblanadi. Respublikamizning bozor munosabatlariga asoslangan tuzumga o‘tib borishi daromad solig‘ining ham jiddiy o‘zgarishiga olib keldi. Bu holat O‘zbekisgon respublikasining yangi Soliq kodeksi qoidalari bilan huquqiy tartibga solinadi. Moliya yilida soliq solinadigan daromadga ega bo‘lgan tadbirkor jismoniy shaxslar daromad solig‘ini to‘lovchilar hisoblanadi. Ular O‘zbekiston respublikasi hududida doimiy yashab turgan^bo‘lishi yoki moliya yilida 183 kun yoki undan ko‘proq muddatda O‘zbekistonda turgan fuqarolar o‘zlarining O‘zbekistondagi va chet ellardagi tadbirkorlik faoliyatlaridan olgan daromadlaridan O‘zbekiston hududida doimiy turmasa ham soliq to‘laydilar. Jami yillik daromadsan Soliq kodeksiga muvofiqbelgilanadigan chegarmalar ajratilganidan so‘ng qolgan daromad soliq solish obyektidir. Soliq kodeksining 48-moddasida belgilanishicha, jismoniy shaxslarning jami yillik daromadiga soliq to‘lovchi olishi lozim bo‘lgan (olgan) yoki tekinga olgan pud yohud boshqa mablag‘lar,"shu jumladan, mehnatga haqto‘lash shaklida olingan daromadlar, jismoniy shaxslarning mulkiy daromadi: jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatidan keladigan yalpi daromadi kiradi. Tadbirkor fuqarolarning daromadiga soliq solish paytida tadbirkorlik faoliyatidan olinadigan daromadlaridan xarajatlar, majburiy to‘lovlar, chiqimlar va ajratmalar chiqariladi. Ammo jazo choralari sifatida qo‘llanilgan jarimalar, peniyalar soliqsolinadigan daromadlar tarkibidan chiqarib tashlanmaydi. Soliq

solinadigan daromadni hisoblashda eng kam oylik ish haqining bir barobari miqsorida chegirma qilinadi. Tadbirkorlar ish haqi, mukofot pullari va tadbirkorlik orqasidan topgan daromadlaridan foydaning hajmiga mutanosib ravishda ortib boruvchi stavkalarda soliqto‘laydilar. Masalan, eng qam ish haqining uch baravari miqsorigacha daromadning 15 foizi eng kam ish haqining 3 baravaridan 5 baravariga bo‘lgan qismiga 15 foiz hajmida ortiqcha qismiga 25 foiz, eng kam ish haqining 5-10 baravariga 5 baravaridan olinadigan soliq hamda 10 baravaridan ortgan qismidan 35 foiz, eng kam ish haqining 10 baravaridan ortgan qismidan 40 foiz, eng kam ish haqining 15 baravaridan ortiq daromadlardan esa 15 baravar eng kam ish haqi miqsoridagi daromaddan soliq hamda ortgan qismidan 40 foiz miqdorida daromad solig‘i olinadi. O‘zbekiston respublikasi Soliq kodeksida va boshqa qonun hujjatlarida nazarda tutilgan soliq imtiyozlaridan tadbirkorlar ham foydalanadilar. Bunday imtiyozlar daromadning o‘ziga xos manbaiga qarab (masalan nafaqalar, alimentlar, stipendiyalar va h.k.) daromad oluvchi jismoniy shaxslarning xususiyatlariga qarab (masalan ixtirochilar, diplomatiya korpusi a’zolari, davlat oldida alohida xizmat ko‘rsatgan shaxslar, nogironlar va h.k.) hamda boshqa xususiyatlari e’tiborga olingan holda belgilanadi. Tadbirkor shaxsning daromad solig‘ini x^soblash va undirish ularning doimiy ish joyi bo‘lgan korxona, muassasa, tashkilot buxgshtteriyasi tomonidan amalga oshiriladi. Asosiy bo‘lmagan ish joyidan olingan daromadlar haqidan fuqaro hisobot yilidan keyinga yilning 1 aprelidan kechikmay jami yillik daromadlari haqida deklaratsiya taqsim etishlari lozim. Tadbirkor fuqarolar tomonidan to‘lanadigan soliklardan yana biri bu qimmatli qog‘ozlarni chiqarishdan olinadigan soliqpardir. O‘zbekiston respublikasining 1994 yil 5 mayda qabul qshshngan «Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalardan olinadigan soliqlar to‘g‘risida»gi qonunga ko‘ra, X^mmatli qog‘ozlarga nisbatan mulkiy huquqlarni

vujudga keltirish maqsadida shartnoma tuzish va emissiya ma’lumotlarini ro‘yxatdan o‘tkazish qimmatli qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalar deb yuritiladi va ushbu operatsiyani amalga oshirayotgan shaxslar soliqto‘lovchilar x^soblanadilar. Soliq miqsori (stavkalari) quyidagicha belgilanadi: - qimmatli qog‘ozlar emissiyasi (chiqarish) ma’lumotlarni ro‘yxatdan o‘tkazganlik uchun emissiya nominal qiymatining 0,5 foizi miqdorida; - qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi yuzasidan tuzilgan shartnoma summasidan 0,3 foizi mikdorida; - davlat qimmatli qog‘ozlarni sotib oluvchilardan bitim summasining 0,1 foizi miqsorida. Qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalardan olinadigan soliqlarning boshqa masalalari, soliqni to‘lash tartibi va muddatlari tegishli huquqiy hujjatlar bilan belgilangan. б . Mahalliy soliqlar va yig‘imlar Respublikamizda mahalliy soliqlar davlat daromadlari manbai sifatida mahalliy budjetni t)'ldirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki mahalliy soliqlar mintaqani ijshmoiy-iqgisodiy rivojlantirish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa resurslarni qayta ishlab chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarining faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoit yaratish maqsadini nazarda tutadi. Mahalliy soliq va yigamlar O‘zbekiston respublikasi soliq kodeksida nazarda tutilgan. Kodeksda ko‘rsatilmagan soliqlar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kettishilgan hrdda mahalliy davlat idoralari tomonidan joriy etilishi mumkin. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar belgilanish usuliga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan joriy etiladigan mahalliy solik^par va yig‘imlar

Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat hokimiyati idoralari tomonidan joriy etiladigan mahalliy soliqlar va yig‘imlardan iborat bo‘latsi. O‘zbekiston respublikasi Soliq kodeksining 7-moddasida mahalliy soliqlar va yig‘imlarning turlari sifagida quyidagilar belgilab berilgan: 1. Mol-mulk soliga; 2. Yer solig‘i; 3. Reklama solig‘i; 4. Avtotransport vositalarini olib sotganlik uchun soliq; 5. Savdo-sotiqqilish huquqi uchun yig‘im, shu jumladan ayrim turlardagi tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig‘imlari; 6. Yuridik shax~larni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro‘yxatga olganlik uchun yigam; 7. Avtotransport to‘xtatish joyidan foydalanganlik uchun yig‘im: 8. Obodonchilik ishlari uchun yigam. Soliq kodeksining 7-moddasida ko‘rsatilishicha, mol-mulk solig‘i va yer solig‘i O‘zbekiston respublikasi qonuk hujjatlari bilan joriy etiladi va O‘zbekistonning barcha hududlarida majburiy kuchga ega bo‘ladi. Yer solig‘i - mahalliy soliq sifatida mahalliy budjetni to‘ldiruvchi asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Yer solig‘i soliqning maxsus turi sifatida yerga egalik qilish va yerdan foydalanganlik uchun to‘lanadigan haq sifatida olinadi. Ammo qishloq xo‘jalik ekinzorlaridan foydalanish samaradorligini oshirish, qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilarning pirovard mehnat natijalaridan iqtisodiy manfaatdorligini kuchaytirish, soliqqa tortish tizimini soddalashtirish va bir xillashtirish maqsadida 1999 yilning birinchi yanvardan boshlab qishlo^ xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘i Uzbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 1 oktabrdagi «Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab

chiqaruvchilar uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida»gi Farmoni bilan joriy etildi[4]. Yer solig‘ining miqdori yer egalari va yerdan foydalanuvchilarning xo‘jalik faoliyati natijalariga bog‘liq bo‘lmaydi, balki yer maydoni birligi uchui belgilangan(haqtarzida to‘lanib, ishlab chiqarish xarajatlariga kiritiladi. Yer maydonlari mahalliy hokimiyat va boshqaruv idoralari tomonidan ijaraga berilganda olinadigan ijara haqi tomonlarning kelishuvi bilan belgalanadi, ammo bu mikdor ushbu yer uchastkasi uchun belgilangan yer solkg‘i stavkalaridan kam bo‘lmasligi lozim. Yer solig‘iga taalluqsh qoidalar O‘zbekiston respublikasi Soliq kodeksining 7-bo‘limi (96-104-modsalar)da belgilangan bo‘lib, yuridik va jismoniy shaxslar yer solig‘i to‘lovchilar hisoblanadi. Soliq kodeksining 98-moddasiga ko‘ra quyidagi yer uchastkalari soliq solinadigan obyekt hisoblanadi: - turar joylar etagida va jamoa yerlarida shaxsiy yordamchi xo‘jalik yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga berilgan yer uchastkalari; - yakka tartibda uy-joy qurilishi uchun (meros qilib qoldiriladigan) umrbod egalik qilishiga berilgan yer uchastkalari; - jamoa bog‘dorchilik, uzumchilik va polizchilikni yuritish uchun berilgan yer uchastkalari; - xizmat yuzasidan qonun hujjatlariga muvofiq berilgan yot yerlar; - meros bo‘yicha hadya qilinishi yoki sotib olinishi natijasida uy-joy, dala hovli bilan birgaliqsa egalik qilish huquqi ham o‘tgan yer uchastkalari; - qonun hujjatlarida belgilangan tartibda mulk qilib olingan yer uchastkalari; -tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun doimiy foydalanishga berilgan yer uchastkalari.

Yer solig‘i stavkalari mahalliy sharoitlar va boshqa bir qator omillar hisobga olingan holda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. Qonunda, yer solig‘i soxasidagi imtiyozlar, soliqsan ozod qilinadigan yerlar ham belgilab berilgan. Yer solig‘i yuridik shaxslar tomonidan mustaqil ravishda hisoblab chiqiladi va to‘lanadi. Jismoniy shaxslar esa soliq idoralari tomonidan hisoblab chiqiladigan miqdorda va tartibda to‘laydilar. Mol-mulk solig‘i to‘lovchilar bo‘lib soliq solinadigan mol-mulkka ega bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadilar. Yuridik shaxslar uchun asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarning o‘rtacha yillik balansi qiymatidan iborat bo‘ladi. Jismoniy shaxslar uchun esa mol-mulk bo‘lgan uy-joylar, kvartiralar, chorbog‘ va bog‘ uylari, garajlari va boshqa imoratlar, binolar va inshootlar qiymati, ularning mulki bo‘lgan avtomobillari va boshqa transport vositalari soliq solish obyekti hisoblanadi. Yuridik shaxslarning mol-mulkiga to‘rt foiz stavka bo‘yicha, jismoniy shaxelar mol-mulkiga esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan stavkalar bo‘yicha soliqsolinadi. Uzbekiston respublikasi Soliq kodeksining 92-93-modsalarida mulk solig‘i bo‘yicha yuridik va jismoniy shaxslarga beriladigan imtiyozlar ko‘rsatilgan bo‘lib, bu imtiyozlar mol-mulk solig‘idan ozod etilish, ayrim turdagi mulk obyektlari uchun soliqdan ozod etilish yoki soliq solinadigan obyektlar doirasi — soliqbazasini kamaytirish tarzidagi yengilliklardan iborat bo‘lishi mumkin. Yuridik shaxs tashkil etmasdan shug‘ullanayotgan xususiy tadbirkor fuqaro daromad olgan keyingi oyining 5-sanasigacha, hisobot yili yakunlangach, keyingi yilning 15 yanvarigacha o‘z xarajatlari va daromadlari haqida belgilangan tartibda deklaratsiya taqsim etishlari shart. Yuridik shaxs tashkil etmagan holda yaxka tartibda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanib, muhim davlat ahamiyatiga ega bo‘lmagan, masalan, ko‘proq qum, shag‘al va shunga o‘xshash yer ustidagi manbalardan foydalanuvchi shaxslar

$ham qonunda belgilangan tartibda va mikdorda yer usti manbalaridan foydalangashshk uchun soliq to‘laydilar. Tadbirkorlar tomonidan to‘lanadigan yeyeyaiqlardan tashqari turli jamg‘armalarga to‘lanadigan bir qator to‘lovlar borki, ular \am o‘z belgilariga ko‘ra soliq turi hisoblanadi va majburiy ravishda undiriladi. Bunday majburky to‘lovlar yo‘ldan foydalanish, pensiya, ijtimoiy ta’minot, bandlik, tadbirkorlikni rivojlantirish va qo‘llab-quvvatlash, ekologiyani saqlash va boshqa jamg‘armalardir. Yo‘ldan foydalanish hisobiga o‘tkaziladigan to‘lov O‘zbekisgon Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Respublika yo‘l fondini tashkil etish to‘g‘risida»gi Qaroriga binoan joriy etilgan. Bu jamg‘arma: korxonalar, xo‘jaliklar va tashkilotlar tomonidan ajratilgan mablag‘lar; sotib olingan avtotransport vositalari qiymatidan olingan yig‘imlar; avtotransport orqali daromadlarning ikki (2) foizi qisobir» ydg‘ilgan mablag‘dar; «O‘zavtodor» konserniga qarashli korxonalar mol-mulkini sotib ol^nddats keldO tushadigan mablag‘larning 50 foizidan tushgan yig‘imlar; «O‘zavtodor» konserniga qarashli korxonalar oladigan foydalardan ajratmalar; chet el avtotransport vositalarini O‘ebskiston Respublikasi hududiga kiritish uchun olinadigan yig‘imlardan iborat. Respublika va mahalliy byudjstlardan, boshqa qonuniy manbalardan to‘lanadigan ixtiyoriy to‘lovlardan tashkil topadi. Barcha korxona, muassasa, tashkilotlar, alohida balans va hisob raqamiga ega bo‘lgan filiallar, tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi xalqaro birlashmalar va tashkilotlar, chet el yuridik shaxslari mazkur to‘lov subyektlaridir. Ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish, ko‘rsatilgan xizmat (qo‘shilgan qiymat solig‘i va aksizdan tashqari)lar ob’skt xiyeoblanadi.$

Tadbirkorlik sohasidagi soliq munosabatlari

16.09.2022

0

83.5 KB

Похожие