Tadbirkorlarning tabiat obektlaridan foydalanish huquqi - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlarning tabiat obektlaridan foydalanish huquqi

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

144 KB

Tadbirkorlarning tabiat obektlaridan foydalanish huquqi Reja: 1. Tadbirkorlarning tabiat boyliklaridan foydalanishini huquqiy tartibga solish tushunchasi va asoslari. 2. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi tushunchasi va o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari va obyektlari. 4. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi mazmuni. 5. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqini himoya qilish. 6. Tadbirkorlikning alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqi. 7. Tadbirkorlik faoliyatida ekologik to‘lovlar, imtiyozlar va sug‘urtalashning huquqiy qoidalari. 8. Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik.

1 . Tadbirkorlarning tabiat boyliklaridan foydalanishini huquqiy tartibga solish tushunchasi va asoslari. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlikni rivojlantirish jamiyatimizning iqtisodiy hamda siyosiy hayotida muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday ekan, respublikamiz iqtisodiyoti rivojlanishinig asosiy manbalaridan biri bo‘lgan tadbirkorlik faoliyatini har tomonlama huquqiy tartibga solish katta ahamiyatga egadir. Ana shunday holatlardan biri tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishini huquqiy tartibga solishdir. Demak, ta’kidlash joizki, mamlakatimizdagi barcha tadbirkorlar o‘z faoliyatlarida tabiat obyektlaridan oqilona foydalanishlari va ularni doimo muhofaza qilishlari lozim. Zero, ular tabiatni muhofaza qilish talab va qoidalariga, barcha ekologik qonunlarning bajarilishiga rioya qilishlari shart. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishini huquqiy tartibga solishga qaratilgan bir qator me’yoriy va huquqiy hujjatlar mavjud bo‘lib, ularni barcha tadbirkorlik faoliyatining ishtirokchilari ongiga singdirish, tushuntirish va bajarilishini ta’minlash hozirgi kunning dolzarb masalalaridan biridir. Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyatini kuzatadigan bo‘lsak, uning ishtirokchilari ba’zan amaldagi ekologik qonun talablarini to‘g‘ri tatbiq etmaganliklari, o‘z zimmalariga yuklatilgan ekologik huquq va majburiyatlarni zamon talabi asosida bajarmayotganliklarining guvohi bo‘lamiz. Shuning uchun ham, tadbirkorlarga o‘z faoliyatlarida tabiat obyektlaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan bir qator huquqiy manbalar ahamiyatini ta’kidlab o‘tish lozim. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishini huquqiy tartibga soluvchi huquqiy hujjatlar tizimini quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: - O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlar; - Prezident Farmonlari; - Vazirlar Mahkamasining qarorlari; - idoraviy-me’yoriy huquqiy hujjatlar; - tadbirkorlik sohasiga oid va ekologik munosabatlarni huquqiy tartibga soladigan xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan shartnoma, bitim va boshqa huquqiy hujjatlar. Tadbirkorlar o‘z faoliyatlarida tabiat obyektlaridan foydalanish jarayonlarida birinchi bo‘lib, Konstitutsiyaviy talablarga rioya qilishlari lozim. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida “Yer, yer osti boyliklari, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy zaxiralar umummilliy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir”, deb ko‘rsatilgan.

Demak, ushbu ko‘rsatma tadbirkorlardan: a) barcha tabiat boyliklari umummilliy boylik ekanligini; b) tabiat boyliklari bo‘lgan yer, suv, o‘simlik va hayvonot dunyosi, o‘rmon, atmosfera havosi hamda yer osti boyliklaridan oqilona foydalanish lozimligini; v) barcha tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish bilan birga, ularni muhofaza qilishni ham ta’minlashlarini talab etadi. O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishning hamda tadbirkorlarni tabiat obyektlaridan foydalanishini huquqiy tartibga soluvchi manba sifatida O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 25 mayda qabul qilingan “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”1 gi Qonun katta ahamiyatga ega. Mazkur Qonunning 9-moddasi 3-bandiga asosan, barcha tadbirkorlar xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etishlari lozim. Shuningdek, ushbu Qonunning 16-moddasida “Tadbirkorlik faoliyati subyektlaridan soliq olish”, 24-moddasida “Fermer xo‘jaliklarining yer uchastkalaridan foydalanish huquqi kafolatlari”, 25-moddasi “Dehqon xo‘jaliklarini yer uchastkalaridan foydalanish huquqi kafolatlari”, 29-moddasi “Fermer va dehqon xo‘jaliklarining suvdan foydalanishini amalga oshirish kafolatlari” aniq ifoda qilingan. Har qanday tadbirkorlik faoliyatini yuritishda tadbirkorlarni hamda ularning tadbirkorlik faoliyati mehnatini muhofaza qilishda tabiat obyektlaridan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish jarayonida mehnatini muhofaza qilish bilan bog‘liq masalalar, O‘zbekiston Respublikasining «Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonuni va Mehnat Kodeksi bilan tartibga solinadi. “Mehnatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 2-moddasiga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyatida insonning mehnat jarayonida xavfsizligi, sihat-salomatligi va qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy, tashkiliy, texnikaviy, sanitariya-gigiyena va davolash- profilaktika tadbirlarini amalga oshirishga ham e’tibor berish o‘rinli. Ushbu talab esa Mehnat kodeksining 211-moddasida ham mustahkamlangan. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish faoliyati mehnatni muhofaza qilish, shuningdek O‘zbekison Respublikasi Konstitutsiyasi, “Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida»gi, shirkat xo‘jaligining Namunaviy ustavi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi Qonun va fermer xo‘jaligining Namunaviy ustavi va boshqa me’yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ko‘rsatilishicha, har bir shaxs adolatli mehnat sharoitida ishlash huquqiga egadir (37-modda).

Mazkur huquqiy qoida talabiga ko‘ra, tadbirkorlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi subyektlar o‘zlarining sog‘lig‘iga, hayotiga xavf solmaydigan, zarar yetkazmaydigan mehnat sharoitlarida ishlash huquqiga ega bo‘ladilar, ya’ni ular tabiat obyektlaridan foydalanish jarayonlarida ekologik-sanitariya talablariga rioya etishlari lozim bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishlari huquqi hamda qonuniy manfaatlari “Bankrotlik to‘g‘risida”1gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga asosan himoya qilinadi. Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 3-moddasiga asosan, faoliyat ko‘rsatayotgan barcha korxonalar, shu jumladan, tadbirkorlarning kasod bo‘lishi, ya’ni bankrotga uchraganlik hollariga ham joriy etiladi. Shuningdek, tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan bankrotligi to‘g‘risidagi ishlari xo‘jalik sudlari tomonidan Xo‘jalik protsessual kodeksida nazarda tutilgan qoidalar bo‘yicha “Bankrotlik to‘g‘risida” va “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunlarida belgilangan talab hamda xususiyatlarni hisobga olgan holda ko‘rib chiqiladi. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish huquqi va qonuniy manfaatlarini himoya qilish borasida davlat notarial organlarining roli boshqa huquqni muhofaza qiluvchi organlar kabi katta ahamiyatga egadir. Oliy Majlis tomonidan 1996 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Davlat notariati to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan notariat organlari nizosiz xarakterdagi ishlarni ko‘rib hal etadi. Mazkur Qonunga asosan notariat organlari muhim ahamiyatga ega bo‘lgan notarial harakatlarni amalga oshirish yo‘li bilan tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish huquqi hamda qonun bilan ko‘riqlanadigan qonuniy manfaatlarini himoya qiladi. Notarial idoralar tadbirkorlik faoliyati va tadbirkorlarning tabiat boyliklaridan foydalanish sharoiti bilan bog‘liq bo‘lgan bitimlarning haqiqiyligini ta’minlash maqsadida shartnomalarini tasdiqlaydi, hujjatlar nusxalarining to‘g‘riligini, qarzdorni nizosiz xarakterdagi majburiyatlarini majburiy tartibda bajarishga majbur etishni ta’minlaydi va boshqa tabiat obyektlari bo‘lgan yer, suv, yer osti boyliklari, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi bilan bog‘liq bir qator harakatlarni amalga oshiradi.

O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyatining barcha jabhalarida, tadbirkorlarning huquqiy manfaatlarini himoya qilishda O‘zbekiston Respublikasining 1998 yil 29 avgustda qabul qilingan “Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to‘g‘risidagi” Qonuni katta ahamiyatga ega. Mazkur Qonunga asosan, tadbirkorlar tabiat obyektlaridan foydalanish jarayonida ham xo‘jalik shartnomalarining subyekti sifatida faoliyat ko‘rsatadilar. Zero, ular tabiat obyektlaridan foydalanish jarayonida ushbu Qonunning 4-moddasiga asosan “Tadbirkorlik faoliyati sohasidagi shartnomaviy munosabatlarning asosiy prinsiplari”ga; 7-moddasiga binoan “Xo‘jalik shartnomasi taraflarining majburiyatlari” va boshqa talablarga rioya qilishlari shart. Tadbirkorlarning tabiat boyliklaridan foydalanishlarini huquqiy tartibga solishning huquqiy manbasining asosi sifatida 2000 yil 26 may qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Tashqi iqtisodiy faoliyat to‘g‘risida”1gi Qonuni ham katta ahamiyatga ega. Ushbu Qonunning 8-moddasi talabiga asosan tashqi iqtisodiy faoliyat subyektlari, jumladan, tadbirkorlar O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlarning O‘zbekistonda belgilab qo‘yilgan texnikaviy, farmakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya, ekologiya standartlari va talablariga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjatlarni belgilangan tartibda taqdim etishlari shart. Shuningdek, mazkur Qonunda belgilangan O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilayotgan tovarlar O‘zbekiston Respublikasida belgilangan texnikaviy, farmakologiya, sanitariya, veterinariya, fitosanitariya va ekologiya standartlari hamda talablariga muvofiq bo‘lishi lozim. Mazkur Qonun talabi shuni ko‘rsatmoqdaki, barcha tadbirkorlar, jumladan, xususiy tadbirkorlar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq tadbirkorlik faoliyatini yuritishlarida yuqoridagi Qonun talablariga amal qilishlari lozim. Tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanish huquqini tartibga soluvchi asosiy huquqiy manba sifatida Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari hal qiluvchi ahamiyatga ega. Masalan, 1998 yil 9 apreldagi “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi, 1998 yil 10 oktabrdagi “Qishloq xo‘jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona yer solig‘ini joriy etish to‘g‘risida”gi, 1999 yil 24 maydagi «O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida muhim suv xo‘jaligi obyektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat qilish Davlat inspeksiyasini (“Davlat va suv xo‘jaligi nazorati”) tashkil etish to‘g‘risida»gi va boshqa bir qator Prezident Farmonlari tadbirkorning tabiat boyliklaridan foydalanish bilan bog‘liq muammolarini hal etishga qaratilgandir.

Tadbirkorlik faoliyatini yuritish va tadbirkorlarning tabiat boyliklaridan foydalanishini tartibga solish uchun Vazirlar Mahkamasining bir qator qarorlari ham ahamiyat kasb etadi. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 25 oktabrdagi “Shaxsiy yordamchi dehqon va fermer xo‘jaliklarini qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi haqidagi nizomni va mablag‘larni jamlash va ulardan foydalanish tartibini tasdiqlash to‘g‘risida»gi, 1998 yil 27 noyabrdagi “Qishloq aholisi yashash joylarini ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlashni yanada yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi va boshqa qarorlari katta ahamiyatga ega bo‘lib, tabiat obyektlari bo‘lgan yer, suv, yerosti boyliklari, o‘rmon va boshqa tabiat obyektlaridan tadbirkorlik faoliyatida foydalanishning huquqiy asosini belgilab bergan. Tadbirkorlarni tabiat boyliklaridan foydalanishini va o‘z faoliyatlarida ularni huquqiy muhofaza qilishlarida idoraviy-me’yoriy hujjatlar e’tiborli o‘rin tutadi. Tadbirkorlarning davlat idoralariga hisobot topshirishi, banklardan kredit olish jarayonini yengillashtirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 19 maydagi 197-sonli qaroriga asosan, Adliya Vazirligining 2000 yil 16 oktabr 124-sonli buyrug‘i bilan “Idoraviy me’yoriy hujjatlarni tayyorlash va ularni qabul qilish qoidalari” qabul qilinishi bu boradagi ko‘plab muammolarni hal qilishga yordam berdi. Chunki amaliyotda tadbirkorlarning yer, suv, va boshqa tabiat obyektlaridan foydalanishi ular uchun tegishli ekologik soliqlar to‘lash jarayonida yuqoridagi me’yoriy hujjat bilan bog‘liq bir qator muammolar paydo bo‘lgan edi. Endilikda Adliya vazirligi tomonidan “Tekshirishlarni ro‘yxatga olish kitobi”ning joriy qilinishi tadbirkorlik faoliyatida tabiat boyliklaridan foydalanish bilan bog‘liq muammolarning noqonuniy hal etilishiga chek qo‘ydi. Chunki, tadbirkorlar o‘z faoliyatlaridagi yer, suv, yer osti boyliklari va boshqa tabiiy obyektlardan foydalanar ekan, qator idoralar va mansabdor shaxslar tomonidan ularning bu sohadagi faoliyatlari ko‘plab tekshiriladi. O‘tgan davr mobaynida 70 mingta tadbirkorlik subyektlari “Tekshirishlarni ro‘xatga olish kitobi” bilan ta’minlangan. Tadbirkorlar o‘z faoliyatlarida yer, suv, yer osti boyliklari, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosidan oqilona foydalanishlari va ularni muhofaza qilishlari lozim. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, turli korxona, muassasa, tashkilotlar bilan tadbirkorlar o‘rtasida nizoli masalalar kelib chiqishi, ya’ni, tadbirkorlik faoliyati yuritishda tabiat boyliklariga zarar yetkazilishi mumkin. Ana shunday nizoli masalalarni ko‘rishda va hal etishda Oliy xo‘jalik sudi Rayosati tomonidan qabul qilingan me’yoriy huquqiy hujjatlar katta ahamiyatga ega.

O‘zbekiston Respublikasi Oliy xujalik sudi Rayosatining 1997 yil 1 dekabrdagi qarori bevosita “Tabiatni muhofaza qilish va tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish bilan bog‘liq xo‘jalik nizolarini ko‘rish amaliyotini umumlashtirish”ga qaratilgandir. Ta’kidlash joizki, tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishini huquqiy tartibga solish uchun respublikamizda ko‘plab huquqiy manbalar mavjud. Yuqorida nomlari zikr etilgan huquqiy manbalardan tashqari, tadbirkorlarning barcha huquqiy holatlarini belgilaydigan va o‘zida ifoda etadigan O‘zbekiston Respublikasining “Qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida”gi, “Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi Qonunlari ham katta ahamiyatga ega. Bulardan tashqari, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik, Mehnat, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi, Jinoyat, Yer, Soliq kodekslari ham tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishlari bilan bog‘liq masalalarni huquqiy tartibga soladi. Xullas, tadbirkorlarning tabiat obyektlaridan foydalanishlarini huquqiy tartibga solish katta ahamiyatga ega bo‘lib, ularning ushbu sohadagi faoliyatlarini huquqiy muhofaza qilishga va kafolatlashga yordam beradi. 2. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi tushunchasi va o‘ziga xos xususiyatlari. Mamlakatimizda tadbirkorlik faoliyati bilan turli xil subyektlar, xususan, qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari), fermer xo‘jaliklari, dehqon xo‘jaliklari, ishlab chiqaruvchi, ishlar bajarish, maishiy xizmat, savdo sohasidagi tadbirkorlar shug‘ullanadilar. Ularning yerdan foydalanish huquqi O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Yer kodeksi, "Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari", "Qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida"gi, "Ijara to‘g‘risida"gi, "Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida"gi, "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi va boshqa qonunlar bilan tartibga solinadi. Qishloq xo‘jaligi tadbirkorlik subyekti sifatida qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari)ning yerdan foydalanish huquqi muhim o‘rinni egallaydi. Chunki qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari) qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi yirik tovar ishlab chiqaruvchi hisoblanadi. Qishloq xo‘jalik kooperativlariga (shirkat xo‘jaliklariga) yer uchastkalari belgilangan maqsadda tovar qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini yuritish uchun doimiy egalik qilish huquqi asosida beriladi. Bundan tashqari, qishloq xo‘jalik kooperativlariga

yer uchastkalari zaruriyatga qarab, qo‘shimcha ravishda ijaraga yoki vaqtincha foydalanish uchun berilishi mumkin. Qishloq xo‘jaligi kooperativiga (shirkat xo‘jaligiga) berib qo‘yilgan yerlar ikki toifaga bo‘linadi. Bular, birinchidan, jamoat yerlaridan, ikkinchidan esa, dehqon xo‘jaligi yuritish uchun ajratilgan yerlardan iborat bo‘ladi. Ushbu toifa yerlarning miqdorini belgilash qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) umumiy majlisining mutlaq vakolatiga kirib, ularning chegaralarini belgilash uning qaroriga asosan amalga oshiriladi. Shuni alohida ta’kidlash kerakki, qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaligi) jamoat yerlari va dehqon xo‘jaligi yuritish uchun ajratilgan yerlarning miqdori o‘zgarmas bo‘lmasdan, ularning chegaralari umumiy majlisning qaroriga binoan o‘zgartirilishi mumkin. YA’ni, dehqon xo‘jaligi yuritish uchun mo‘ljallangan yerlar miqdori jamoa yerlari hisobiga ko‘payib borishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksi va "Qishloq xo‘jaligi kooperativlari (shirkat xo‘jaligi) to‘g‘risida"gi Qonuniga ko‘ra, qishloq xo‘jaligi kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari)ga berib qo‘yilgan yer uchastkalari xususiylashtirilishi va oldi-sotdi, garov, hadya, ayirboshlash obyektlari bo‘lishi mumkin emas. Qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari)ga yer uchastkalari doimiy egalik qilish uchun tuman yoki viloyat hokimining qaroriga asosan Yer uchastkasiga doimiy egalik qilish huquqini beruvchi davlat hujjati topshirgan holda beriladi. Qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi)da yerdan foydalanish asosan oila pudrati asosida amalga oshiriladi. Jamoa yerlari shartnoma asosida oilalarga bo‘lib beriladi. O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksida ko‘rsatilishicha, oila pudrati - qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) tomonidan oilaga vaqtincha foydalanishga oila pudrati shartnomasi shartlari asosida berilgan yer uchastkalariga qishloq xo‘jalik mahsuloti yetishtirishda oila a’zolarining bevosita ishtirok etishiga asoslangan ishlab chiqarish va mehnatni xo‘jalik ichida tashkil etish shaklidir. Oila pudrati shartnomasi har yili qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi bilan oila boshlig‘i o‘rtasida tuziladi. Oila pudrati shartlari asosida beriladigan yer uchastkalari qat’i belgilangan maqsadda foydalaniladi. Oila pudrati asosida yerdan foydalanish huquqi fuqarolarning shirkat xo‘jaligi boshqaruvi nomiga berilgan arizasiga asosan vujudga keladi. Arizada so‘ralayotgan yer uchastkasining o‘lchami (miqdori), yetishtiriladigan mahsulot turi, oiladagi mehnatga layoqatli a’zolarning soni ko‘rsatilishi kerak. Arizalar tanlov e’lon qilingandan keyin bir oy muddat ichida qabul qilinib, shirkat xo‘jaligi boshqaruvi shundan so‘ng o‘n kunlik muddatda oila pudrati shartnomasi tuzish to‘g‘risida qaror qabul qilishi lozim.

Yer oila pudrati shartnomasiga binoan dalolatnoma asosida beriladi. Dalolatnoma yer uchastkasining o‘lchami, uning joylashgan manzili, holati, yer uchastkasidagi mavjud ko‘p yillik daraxtlar ko‘rsatilgan holda ikki nusxada tuziladi va boshqaruv hamda oila boshlig‘i tomonidan imzolanib, shirkat xo‘jaligining muhri bilan tasdiqlanadi. Qishloq xo‘jalik kooperativlarining ichki xo‘jalik yerlari jamoa pudrati asosida ham foydalanishi mumkin. Qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari) yerdan foydalanish huquqining yana bir muhim jihati shundan iboratki, ularga berilgan yer uchastkalarining qiymati ularning pay jamg‘armasining tarkibiy qismini tashkil etadi. Yer uchastkasining qiymatini belgilash va uni pay jamg‘armasiga kiritishdan asosiy maqsad yer uchastkalarining unumdorligini saqlash, undan oqilona va samarali foydalanish, yer hosildorligini oshirishdan kooperativ a’zolarining manfaatdorligini ta’minlashdan iboratdir. Pay jamg‘armasiga qo‘shiladigan yer uchastkalarining qiymat bahosi Davlat yer kadastri asosida va belgilangan tabaqalashtirilgan qiymatni baholash koeffitsiyentlari asosida chiqariladi. Pay jamg‘armasiga qo‘shiladigan yer uchastkalari qiymatidan kooperativ a’zosi dividendlar olish huquqiga ega bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida tadbirkorlik shakli sifatida fermer xo‘jaliklari alohida ahamiyat kasb etadi. Fermer xo‘jaliklari faoliyatida ham qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlardan foydalanish muhim o‘rinni egallaydi. Fermer xo‘jaliklariga yer uchastkalari ijara asosida beriladi. Yer uchastkasini ijaraga berish muddati "Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida"gi Qonunga ko‘ra, 10 yildan kam bo‘lmasligi, 50 yildan oshib ketmasligi kerak. Yer uchastkasini uzoq muddatli ijaraga olish shartnomasi qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi va fermer xo‘jaligi boshlig‘i tomonidan imzolanadi. Fermer xo‘jaliklariga zaxiradagi yerlar, maxsus respublika fondi yerlari, mehnat resurslari yetarli bo‘lmagan xo‘jaliklardagi va sug‘oriladigan yangi mavzelardagi yerlar beriladi. Ularga zarar ko‘rib ishlayotgan kam rentabelli qishloq xo‘jaligi korxonalarining yerlari ham berilishi mumkin. Fermer xo‘jaligiga yer ijaraga ixtiyoriylik asosida fermer xo‘jaligi boshlig‘ining qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruviga va tuman hokimiga yozma murojaati asosida beriladi. Arizada so‘ralayotgan yer uchastkasining joylashgan manzili, maydoni, fermer xo‘jaligining tarkibi, biznes-reja ko‘rsatiladi. Qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi fermer xo‘jaligini tashkil etish to‘g‘risidagi masalani umumiy majlis muhokamasiga kiritadi va umumiy majlis bu haqda tegishli qaror qabul qiladi. Tuman hokimi qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) umumiy majlisining qarori asosida, yer uchastkalari berish masalalarini ko‘rish bo‘yicha tuman komissiyasining xulosasini inobatga olgan holda fermer xo‘jaligiga yer berish va uni tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi.

Shundan so‘ng shirkat xo‘jaligi boshqaruvi bilan fermer xo‘jaligi o‘rtasida ijara shartnomasi tuzilib, u davlat ro‘yxatiga olinadi. Posyolka, qishloq va ovul fuqarolar o‘zini o‘zi boshqarish organlari har bir fermer xo‘jaligini Xo‘jalik kitobiga kiritib, unda yer uchastkasiga oid asosiy ma’lumotlarni qayd etib qo‘yadi. Fermer xo‘jaligiga yer uchastkasini ijaraga berish bo‘yicha hujjatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va muddatda rasmiylashtiriladi. Fermer xo‘jaligi yuritish uchun yer uchastkalarining o‘lchami yer uchastkasini beradigan organ tomonidan har bir muayyan holatda mahalliy sharoitlarni, shuningdek fermer xo‘jaligida ishlovchilar sonini hisobga olgan holda belgilanadi. Shu bilan birgalikda fermer xo‘jaliklariga yer berish miqdorlari qonunda belgilangan. «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi Qonunning 5- moddasiga ko‘ra, fermer xo‘jaligiga ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o‘lchami bir shartli bosh chorva molga hisoblanganda Andijon, Samarqand, Toshkent, Farg‘ona va Xorazm viloyatlaridagi sug‘oriladigan yerlarda kamida 0,30 gektar, Qoraqalpog‘iston Respublikasi va boshqa viloyatlardagi sug‘oriladigan yerlarda kamida 0,45 gektar, sug‘orilmaydigan yerlarda esa kamida 2 gektarni tashkil etishi kerak. Dehqonchilik mahsuloti yetishtirishga ixtisoslashgan fermer xo‘jaliklariga ijaraga beriladigan yer uchastkalarining eng kam o‘lchami paxtachilik va g‘allachilik uchun kamida 10 gektar, bo‘rdoqichilik, uzumchilik, sabzavotchilik va boshqa ekinlarni yetishtirish uchun kamida 1 gektarni tashkil etadi. Fermer xo‘jaliklariga berilgan yer uchastkalari davlat mulki hisoblanadi, shu sababdan u xususiylashtirilishi, oldi-sotdi, hadya, ayirboshlash obyekti bo‘lishi mumkin emas. Shuningdek, fermer xo‘jaliklariga ijaraga berilgan yer uchastkalari ikkilamchi ijaraga ham berilishi mumkin emas. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarish tuzilmalari tarkibida dehqon xo‘jaliklari muhim o‘rinni egallaydi. Dehqon xo‘jaligining qishloq xo‘jalik korxonasi sifatida tan olinishining sababi uning qonunda ko‘rsatilgan mayda tovar xo‘jaligi ekanligi, qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirishi va realizatsiya qilishi, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi kabi belgilari bilan xarakterlanadi (O‘zbekiston Respublikasi "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi Qonunining 1-moddasi). Dehqon xo‘jaliklarining yerdan foydalanish huquqi O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksi (55-modda) hamda "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi Qonunning 2-bobi bilan tartibga solinadi. Ushbu huquqiy qoidalarga binoan qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) har bir a’zosining, boshqa qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari, muassasalari hamda

tashkilotlari har bir xodimning oilasiga, shuningdek qishloq joylarda yashovchi o‘qituvchilar, shifokorlar va boshqa mutaxassislarning oilalariga dehqon xo‘jaligi yuritish uchun meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilishga tomorqa yer uchastkasi imorat va hovli egallagan maydonni ham qo‘shganda sug‘oriladigan yerlarda 0,35 gektargacha va sug‘orilmaydigan (lalmikor) yerlarda 0,5 gektargacha o‘lchamda, cho‘l va sahro mintaqasida esa sug‘orilmaydigan yerlarda 1 gektargacha o‘lchamda beriladi. Dehqon xo‘jaligi yuritish uchun beriladigan yer uchastkalarining o‘lchamlari yer resurslarining mavjudligiga qarab hamda oilaning jamoat ishlab chiqarishidagi ishtirokini hisobga olgan holda qishloq xo‘jaligi kooperativlarida (shirkat xo‘jaliklarida), boshqa jamoa qishloq xo‘jaligi korxonalarida - ularning yuqori boshqaruv organlari tomonidan, boshqa qishloq xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligi korxonalari, muassasalari, tashkilotlarida - ularning ish beruvchi (ma’muriyati) qarori bilan belgilanadi, mazkur qaror asosida tuman hokimi tegishli qaror qabul qiladi. Fuqarolarga dehqon xo‘jaligi yuritish uchun 0,06 gektar doirasida tomorqa yer uchastkalariga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi kimoshdi savdosi asosida sotilishi mumkinligi qonunda ko‘rsatilgan (Yer kodeksining 55-moddasi, "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi Qonunning 8-moddasi). "Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida"gi Qonunning 8-moddasida ko‘rsatilishicha, yangi tashkil etilayotgan dehqon xo‘jaligi uchun tomorqa yer uchastkasi olish huquqidan mazkur joyda kamida uch yil mobaynida doimiy yashab kelayotgan shaxslar foydalanadilar. Tomorqa yer uchastkasidan oqilona va samarali foydalanayotgan dehqon xo‘jaliklariga qishloq xo‘jalik kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi tomonidan umumiy majlisning qarori asosida qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirish va realizatsiya qilish, yem ishlab chiqarishni tashkil etish, shuningdek yaylov yaratish uchun qisqa muddatli ijaraga qo‘shimcha ravishda yer uchastkalari beriladi. Dehqon xo‘jaligi boshlig‘i vafot etgan taqdirda tomorqa yer uchastkasiga meros qilib qoldiriladigan umrbod egalik qilish huquqi shu xo‘jalik a’zolarining o‘zaro kelishuvi asosida xo‘jalik a’zolaridan biriga meros bo‘yicha o‘tadi. Ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat sohalarida shug‘ullanuvchi tadbirkorlarga yer uchastkalari kim oshdi savdosi asosida ko‘chmas mulk bilan qo‘shib sotiladi. Bunda tadbirkorlar yerga nisbatan egalik qilish huquqini sotib oladilar, tasarruf etish huquqi davlatda saqlanib qoladi. YA’ni, tadbirkorlar yer uchastkalarini davlat organlari orqali qaytadan sotishlari mumkin bo‘ladi.

Tadbirkorlik subyektlari yerdan foydalanish huquqining asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat: birinchidan, ular o‘zlariga berilgan yer maydonlaridan faqat belgilangan maqsadlarda foydalanadilar; ikkinchidan, tadbirkorlik subyektlari yerdan oqilona foydalanishlari, uning hosildorligini doimo oshirib borishlari lozim; uchinchidan, tadbirkorlar foydalanishida bo‘lgan yerlar xususiylashtirilishi, oldi-sotdi qilinishi, garov, hadya, ayirboshlash obyektlari bo‘lishi mumkin emas; to‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar davlat mulki hisoblanib, tadbirkorlar uni egallash va undan foydalanish huquqlariga ega bo‘ladilar. Demak, ishlab chiqarish, xizmatlar ko‘rsatish, savdo-sotiq bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi savdo va xizmat ko‘rsatish sohasi obyektlari ular joylashgan yer uchastkalari bilan birga xususiylashtirilganda vujudga keladi. Ko‘pincha bu jarayon Mulk qo‘mitasi va uning joylardagi organlari tomonidan kim oshdi savdosi tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Yuqorida bildirilgan fikr va mulohazalardan kelib chiqib, tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi deganda, ularga foydalanish uchun berib qo‘yilgan yer uchastkalariga egalik qilish, undan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan huquqiy normalar yig‘indisi tushuniladi. Bu huquqiy normalar tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqining vujudga kelish tartibi va asoslari, ularning yerdan foydalanishdagi huquq va majburiyatlari, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarni muhofaza qilish, yer qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik kabi munosabatlarini tartibga soladi. 3. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari va obyektlari. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari deganda, yerlardan foydalanuvchi ishlab chiqarish tuzilmalari savdo, maishiy xizmat ko‘rsatuvchilar tushuniladi. Bu subyektlar doirasi O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksida ko‘rsatilgan. Shu Kodeksning 47-moddasiga ko‘ra, qishloq xo‘jaligi kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari), qishloq xo‘jalik mahsuloti yetishtirish va uni ayirboshlovchi qishloq xo‘jaligiga ixtisoslashgan xo‘jaliklararo korxonalar va tashkilotlar, fermer xo‘jaliklari, dehqon xo‘jaliklari qishloq xo‘jalik korxonalari hisoblanadi. Ushbu korxonalar qishloq xo‘jalik korxonalari yerdan foydalanish huquqining subyektlari bo‘lish uchun yuridik shaxs huquqiga ega bo‘lishlari kerak. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari ichida eng muhim o‘rinni qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari) egallaydi. Qishloq xo‘jalik kooperativi

(shirkat xo‘jaligi) - tovar qishloq xo‘jalik mahsuloti yetishtirish maqsadida pay usuliga asoslangan qishloq xo‘jalik korxonasining asosiy tashkiliy huquqiy shaklidir. Qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari) o‘zlariga doimiy egalik huquqi asosida berib quyilgan yer uchastkalarini ichki xo‘jalik bo‘linmalariga, oilalarga foydalanish uchun biriktirib qo‘yadi. Ushbu tuzilmalar (brigada, zvenolar, oilalar) qishloq xo‘jalik korxonalari yerdan foydalanish huquqining subyektlari hisoblanmaydilar, yerdan foydalanish huquqining subyekti sifatida doimo qishloq xo‘jalik kooperativlari (shirkat xo‘jaliklari) qatnashadilar. Ma’lumki, qishloq xo‘jalik kooperativlarining yerlari dehqon xo‘jaliklari yuritish uchun ham ajratib berilishi mumkin. Dehqon xo‘jaliklari qishloq xo‘jalik korxonalari yerdan foydalanish huquqining mustaqil subyektlari hisoblanadilar. Ular o‘zlariga berib qo‘yilgan yerlarga nisbatan xo‘jalik yuritish, yetishtirilgan mahsulotlarni mustaqil realizatsiya qilish huquqiga ega bo‘lgan yerdan foydalanuvchi subyekt bo‘ladilar. Yer kodeksiga binoan fermer xo‘jaliklari ham qishloq xo‘jalik korxonalari yerdan foydalanish huquqining mustaqil subyekti bo‘ladilar. Fermer xo‘jaligi o‘ziga uzoq muddatli ijaraga berilgan yer uchastkalaridan foydalangan holda tovar - qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarish bilan shug‘ullanuvchi fermer xo‘jaligi a’zolarining birgalikdagi faoliyatiga asoslangan, yuridik shaxs huquqlariga ega mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektdir. Fermer xo‘jaligi yer uchastkalarini ijara asosida oladi. Ijara shartnomasi fermer xo‘jaligi boshlig‘i va qishloq xo‘jaligi kooperativi (shirkat xo‘jaligi) boshqaruvi raisi tomonidan imzolanadi. Bu bilan faqat fermer xo‘jaligi boshlig‘i qishloq xo‘jalik korxonalari yerdan foydalanish huquqi subyekti bo‘ladi, degan xulosa kelib chiqmasligi kerak. Subyekt sifatida barcha fermer xo‘jaligi a’zolari, butun fermer xo‘jaligi tan olinadi. Qishloq xo‘jaligida tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari sifatida yuqorida sanab ko‘rsatilganlardan tashqari, Yer kodeksida belgilanishicha, xo‘jaliklararo korxonalar va tashkilotlar (52-modda), jamoa bog‘dorchiligi, uzumchiligi va polizchiligi bilan shug‘ullanuvchi fuqarolar (56-modda), yordamchi qishloq xo‘jalik korxonalari (57-modda) bo‘lishlari mumkin. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi subyektlari ichida alohida guruhni ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat sohasida shug‘ullanuvchilar tashkil etadi. Ularga yer uchastkalari ko‘chmas mulk bilan birgalikda egalik qilishga beriladi.

Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi umumiy tavsifnomasi ushbu huquq obyekti masalasiga ham alohida to‘xtalib o‘tishni zarurat qilib qo‘yadi. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqining obyekti deganda, ularga xo‘jalik ishlab chiqarish faoliyatini yuritish uchun berib qo‘yilgan yerlarning toifalarini, chegaralarini, tizimini belgilash bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy qoidalar yig‘indisi tushuniladi. Ma’lumki, qishloq xo‘jaligida tadbirkorlarga avvalo, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar beriladi. Demak, qishloq xo‘jaligida tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi obyektini qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar tashkil etadi. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar deb, qishloq xo‘jaligi ehtiyojlari uchun berib qo‘yilgan yoki ana shu maqsadlar uchun belgilangan yerlarga aytiladi. O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksida belgilanishicha, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar qishloq xo‘jaligini yuritish uchun zarur bo‘lgan qishloq xo‘jaligi yerlari va daraxtzorlari, ichki xo‘jalik yo‘llari, kommunikatsiyalar, o‘rmonlar, yopiq suv havzalari, binolar, imoratlar va inshootlar egallagan yerlarga ajraladi (43- modda). Shuningdek, haydaladigan yerlar, pichanzorlar, yaylovlar, tashlandiq yerlar, ko‘p yillik dov-daraxtlar (bog‘lar, tokzorlar, tutzorlar, mevali daraxt ko‘chatzorlari, mevazorlar va boshqalar) egallagan yerlar ham qishloq xo‘jaligi yerlari jumlasiga kiradi. Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar ichida sug‘oriladigan yerlar muhim o‘rinni egallaydi. Sug‘orish uchun yaroqli bo‘lgan, suv resurslari shu yerlarni sug‘orishni ta’minlay oladigan sug‘orish manbai bilan bog‘langan doimiy yoki muvaqqat sug‘orish tarmog‘iga ega bo‘lgan yerlar sug‘oriladigan yerlar jumlasiga kiradi. Qishloq xo‘jaligida tadbirkorlikning yerdan foydalanish huquqi obyektlarini bir qancha jihatlariga qarab, tavsiflash mumkin. Yer uchastkalaridan foydalanish maqsadiga qarab qishloq xo‘jalik yerlari tovar qishloq xo‘jaligi mahsuloti yetishtirishga mo‘ljallangan hamda qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlarga (uy-joylar, binolar, inshootlar, yo‘llar va h.k.) bo‘linadi. Suv bilan ta’minlanganlik darajasiga qarab, qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan yerlar sug‘oriladigan yerlar hamda lalmi yerlari toifalariga bo‘linadi. Ishlab chiqarish, savdo, maishiy xizmat bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlarning ko‘chmas mulki joylashgan yer uchastkalari ham yerdan foydalanish va egalik qilish huquqining obyekti bo‘ladi.

4 Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi mazmuni. Umumiy qoidaga ko‘ra, yerdan foydalanish va uni muhofaza qilishga qaratilgan huquq va majburiyatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi yer huquqi mazmunini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda, yerdan foydalanish huquqining mazmuni yerdan foydalanuvchi subyektlarga tegishli bo‘lgan huquq va majburiyatlar yig‘indisidir. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, tadbirkorlarning yer bilan bog‘liq munosabatlarga doir huquq va majburiyatlarini tartibga soluvchi huquqiy normalar yig‘indisi ularning yerdan foydalanish huquqi mazmunini tashkil etadi. YA’ni, tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi mazmuni ularga tegishli yerdan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan huquq va majburiyatlar yig‘indisidan iboratdir. Ma’lumki, yer huquqiy munosabatlar mazmuni uchta elementdan: yerni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqidan iborat bo‘ladi. Demak, yer huquqiy munosabatlar subyektlarining huquq va majburiyatlari mazmuni yerni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf qilish huquqlari bilan tafsiflanadi. Dastavval ta’kidlash o‘rinliki, yer qonunchiligiga ko‘ra, tadbirkorlar yerning egasi bo‘lmaganligi sababli uni tasarruf qilish huquqiga ega emaslar. Bu huquq faqat yerning egasi bo‘lgan davlatda saqlanib qoladi. Demak, tadbirkorlarga xo‘jalik faoliyati yuritish uchun yer berilganda unga nisbatan mulk huquqi davlatda saqlanib qoladi va hech vaqt u ikkinchi tomonga o‘tmaydi. Shunday ekan, tadbirkorlar yerning egasi hisoblanmaydilar va yerni tasarruf qilish huquqiga ham ega bo‘lmaydilar. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, tadbirkorlar faqat yerni egallash va undan foydalanish huquqiga egadirlar. Subyektiv mulk huquqining asosiy elementi bo‘lgan tasarruf etish huquqi esa mulk egasida, ya’ni davlatda saqlanib qoladi. Tadbirkorlarning yer bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlarida yerga egalik huquqi muhim ahamiyat kasb etadi. Yerga egalik huquqi tufayli ular undan mustaqil tarzda foydalanishlari, o‘zlari xohlagan ekin turlarini yetishtirishlari, yetishtirilgan hosilni mustaqil ayirboshlashlari mumkin.

Yerga nisbatan egalik huquqi undan foydalanish huquqini ham keltirib chiqaradi. Yerni egallamasdan turib, undan foydalanib ham bo‘lmaydi. Shuning uchun ularni ko‘p jihatdan bir-biri bilan uzviy bog‘liq deyishi mumkin. Shuni aytish kerakki, yerdan foydalanish huquqi - mustaqil element sifatida yer huquqiy munosabatlarda alohida ahamiyatga va o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Yerdan foydalanish huquqi deganda, tadbirkorlar tomonidan yerning foydali xususiyatlarini o‘zlashtirish iqtisodiy ma’noda tushuniladi. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi mazmuni to‘g‘risida fikr yuritganda, bu huquqni bekor qilish yoki to‘xtatib qo‘yish masalasiga alohida to‘xtalib o‘tish kerak. Yerdan foydalanish huquqini to‘xtatishning umumiy asoslari qonunda belgilangan (O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 36-moddasi). Bu umumiy asoslar tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqini to‘xtatish uchun ham taalluqli hisoblanadi. Bular, asosan yer uchastkasidan ixtiyoriy voz kechish; yer uchastkasi berilgan muddatning tugatish, korxona faoliyatining tugaganligi, yerdan qonunda belgilanganidan boshqa maqsadlarda foydalanish, yer uchastkasining tuproq unumdorligi pasayishi, uning kimyoviy va radioaktiv bo‘lganini, ekologiya vaziyati yomonlashishiga yo‘l qo‘yishlik, belgilangan muddatlar mobaynida yer solig‘ini uzluksiz to‘lamaslik va boshqalardir. Shu bilan birga, yer uchastkalaridan foydalanishni to‘xtatish tadbirkorlar tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksining 90-moddasida ko‘rsatilgan yerga nisbatan g‘ayriqonuniy harakatlarni sodir etganda ham, shuningdek yerning davlat va jamoat ehtiyojlari uchun olib qo‘yilishi (O‘zbekiston Respublikasi Yer kodeksi 37-moddasi) munosabati bilan ham to‘xtalishi mumkin. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi mazmuni to‘g‘risida fikr yuritganda, albatta ularning yerdan foydalanish bo‘yicha huquq va majburiyatlariga ham to‘xtalib o‘tish lozim. Chunki tadbirkorlar yerdan foydalanish huquqi mazmunini ularning yerdan foydalanish bo‘yicha huquq va majburiyatlari yig‘indisi tashkil etadi. Bu huquq va majburiyatlar O‘zbekiston Respublikasining Yer kodeksida ko‘rsatilgan. Chunonchi, ushbu Kodeksning 39-moddasiga ko‘ra, yer egasi, yerdan foydalanuvchi, ijarachi va yer uchastkasi mulkdori quyidagi huquqlarga ega: yer uchastkasida undan foydalanish maqsadiga muvofiq mustaqil xo‘jalik yuritish, qishloq xo‘jalik ekinzorlari va ko‘chatzorlari hamda dov-daraxtlarga, yetishtirilgan qishloq xo‘jalik mahsuloti va uni realizatsiya qilishdan olingan daromadga bo‘lgan mulk huquqi, yer uchastkasidagi mavjud keng foydali qazilmalar, o‘rmonzorlar, suv obyektlaridan xo‘jalik ehtiyojlari uchun belgilangan tartibda foydalanish, yerlarni sug‘orish va ularni zaxini qochirish,

agrotexnika va boshqa melioratsiya ishlari o‘tkazish, qishloq xo‘jalik ekinlarini, dov-daraxtlarni sug‘orish maqsadida sug‘orish manbalaridan suv olish, uy-joy binolari, ishlab chiqarish, madaniy-maishiy hamda boshqa imoratlar va inshootlarni barpo etish, yer uchastkasi olib qo‘yilgan taqdirda unga yetkazilgan zararning, shu jumladan boy berilgan foydaning qoplanishini yoki yer uchastkasidan ixtiyoriy voz kechilganda sarflangan xarajatlarning to‘lanishini talab qilish va boshqa huquqlarga ega. Yer kodeksining 40-moddasida yerdan foydalanuvchilarning yerdan foydalanish bo‘yicha majburiyatlari sanab ko‘rsatilgan. Bular, yerdan oqilona foydalanish, tuproq unumdorligini oshirish, yer solig‘ini yoki yer uchun ijara haqini o‘z vaqtida to‘lash, boshqa yer egalari, yerdan foydalanuvchilar huquqlarini buzmaslik, mahalliy davlat hokimiyati organlariga yerdan foydalanish to‘g‘risida ma’lumotlarni o‘z vaqtida taqdim etish, yerlarni muhofaza etish, mineral o‘g‘itlarni to‘g‘ri qo‘llash, begona o‘tlarga qarshi qurashish, yerni eroziyaga uchratmaslik, yerga nisbatan davlatning mulk huquqini buzuvchi bitimlar tuzmaslik va boshqalardir. 5. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqini himoya qilish. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi qonun bilan kafolatlanadi va himoya qilinadi. Yer to‘g‘risidagi qonunchilik yerlardan samarali foydalanayotgan tadbirkorlarning yerdan foydalanish bo‘yicha huquqlarini muhofaza etadi. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqini himoya qilish deganda, ularning qonunda belgilangan tartibda yerdan foydalanish sohasidagi huquqlari hamda qonuniy manfaatlarini himoya qilish, yer uchastkalarini g‘ayriqonuniy ravishda olib qo‘ymaslik, o‘zboshimchalik bilan egallab olmaslik, yetkazilgan zararni qoplashga qaratilgan chora-tadbirlar yig‘indisi tushuniladi. Yer to‘g‘risidagi qonunchilik avvalo, tadbirkorlarning yerlarini noqishloq xo‘jalik ehtiyojlariga o‘tkazishdan himoya etadi. Ayniqsa, sug‘oriladigan yerlarni boshqa toifaga o‘tkazishga alohida hollardagina yo‘l qo‘yiladi. Bunda qishloq xo‘jaligi, suv xo‘jaligi idoralari, shuningdek tabiatni muhofaza qilish idoralari bilan kelishib amalga oshirilishi, o‘ta zarur shart- sharoitlar vujudga kelganida berilishi lozim. Yer kodeksining 44-moddasiga ko‘ra, sug‘oriladigan yerlarni sug‘orilmaydigan yerlar sirasiga o‘tkazish alohida hollarda, tuproq meliorativ va iqtisodiy sharoitlarni hamda yerlarning suv bilan ta’minlanganligini, ulardagi mavjud suv resurslarini va bu suvlarga belgilangan limitlarni inobatga olib O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi bilan kelishilgan holda viloyat hokimi qaroriga binoan amalga oshiriladi. Qishloq xo‘jaligi korxonalari foydalanishida bo‘lgan alohida qimmatga ega unumdor

sug‘oriladigan yerlar sug‘orilmaydigan yerlar jumlasiga o‘tkazilmaydi, zarur hollarda esa korxonalar, binolar va inshootlar qurilishi uchun berishga esa alohida hollarda Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan yo‘l qo‘yiladi (Yer kodeksi 45-modda). Yer qonunchiligi tadbirkorlarning yerlarini asossiz ravishda tortib olishdan, olib qo‘yishdan himoya qiladi. Chunonchi, Yer kodeksining 37-moddasida ko‘rsatilishicha, yer uchastkasi yoki uning bir qismi davlat va jamoat ehtiyojlari uchun yer egasining roziligi bilan yoki yerdan foydalanuvchi va ijarachi bilan kelishilgan holda tegishlicha tuman, shahar, viloyat hokimining qaroriga yoxud O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qaroriga binoan olib qo‘yiladi. Agar yer egasi yer uchastkasini olib qo‘yish haqidagi tuman, shahar, viloyat hokimining qaroriga yoki Vazirlar Mahkamasining qaroriga rozi bo‘lmasa, bu qarorlar ustidan sudga shikoyat qilishi mumkin. Tadbirkorlar yerlarining o‘zboshimchalik bilan egallab olinishdan himoya qilinishi Yer kodeksida alohida belgilangan. Ushbu kodeksning 91-moddasiga binoan o‘zboshimchalik bilan egallab olingan yer uchastkalari ularga g‘ayriqonuniy ravishda egalik qilingan va foydalanilgan vaqtda qilingan sarf-harajatlar qoplanmagan tarzda tegishliligiga ko‘ra qaytariladi. Yer uchastkalarini foydalanish uchun yaroqli holatga keltirish yer uchastkalarini o‘zboshimchalik bilan egallab olgan shaxslar hisobidan amalga oshiriladi. Yuqorida aytilganlardan tashqari, Yer qonunchiligi tadbirkorlarning ishlab chiqarish faoliyati davrida ularga yetkazilgan zarar, nobudgarchilikning o‘rnini qoplash masalasini ham hal qilgan. Yer kodeksining 86-moddasida ko‘rsatilishicha, yer uchastkasidan foydalanuvchiga yetkazilgan zarar (shu jumladan, boy berilgan foyda) ning o‘rni quyidagi hollarda to‘la hajmda qoplanadi: yerlar olib qo‘yilgan, qayta sotib olingan yoki vaqtincha egallab turilganida; suv havzalari, kanallar, kollektorlar, shuningdek qishloq xo‘jaligi ekinlari va dov-daraxtlar uchun zararli moddalar chiqaradigan boshqa obyektlar qurish va ulardan foydalanishning ta’siri hamda yuridik va jismoniy shaxslarning hosil kamayishiga va qishloq xo‘jaligi mahsulotining sifati yomonlashuviga olib boradigan boshqa xatti-harakatlari oqibatida yerlarning sifati yomonlashgan taqdirda. Yetkazilgan zarar aybdor korxona, tashkilot tomonidan qoplanadi. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqi qonun bilan kafolatlangan. Chunonchi, Yer kodeksining 41-moddasida ko‘rsatilishicha, yer egalari faoliyatiga davlat, xo‘jalik organlari, hamda mansabdor shaxslarning aralashuvi ta’qiqlanadi. Shuningdek, yer egalarining buzilgan huquqlari tiklanishi kerak. Tadbirkorlarning yerdan foydalanish huquqining kafolatlanganligi, qonun bilan muhofaza qilinishi ular ishlab chiqarish faoliyati barqarorligini ta’minlashga, ishlab chiqarishini rivojlantirishga xizmat qiladi.

6 . Tadbirkorlikning alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi, nafaqat iqtisodiy, balki huquqiy ahamiyatga ham ega. Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiat obyektlardan foydalanish huquqi tadbirkorlik huquqida alohida yagona institutni tashkil etadi va bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini yuritishda tabiat obyektlaridan foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni o‘z ichiga oladi. Umuman olganda, tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi tegishli huquq tarmog‘ida berilgan tabiiy obyektlardan foydalanish va muhofaza qilish munosabatlariga asosan ekologik vazifalar hamda tegishli tadbirkorlik faoliyati yuritish maqsadlarida tartibga soladigan, tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan (yer, suv, havo, yer osti boyliklari, o‘simlik va hayvonot dunyosi va boshqa tabiiy zaxiralar) foydalanish sohasida huquq va majburiyatlarini ta’minlaydigan me’yorlar yig‘indisidir. Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqini kengroq tushunish uchun, tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish turlarini bilish lozim. O‘zbekiston Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonuniga asosan, tabiat obyektlaridan foydalanish umumiy tarzda va maxsus yo‘sinda bo‘lishi mumkin (6-modda). Tabiatdan umumiy tarzda foydalanishda fuqarolar tomonidan hayotiy zarur ehtiyojlarini qondirish uchun tekinga tabiiy resurslarni ayrim foydalanuvchilarga biriktirmay va hech qanday ruxsatnomalar bermay turib amalga oshiriladi. Tabiatdan maxsus yo‘sinda foydalanish tariqasida korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va fuqarolarga ishlab chiqarish va o‘zga faoliyatni amalga oshirish uchun tabiiy resurslar haq olib, maxsus ruxsatnomalar asosida egalik qilishga, foydalanish yoki ijaraga beriladi. Mazkur holat shuni ko‘rsatadiki, qonunga asosan har bir tadbirkor, tadbirkorlik faoliyatini yuritishda tabiiy obyektlardan foydalanishda yuqoridagi talabga bo‘ysunadi hamda ular bevosita ko‘rsatilgan huquqdan tegishli qonun asosida foydalaniladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 25 mayda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunining 8-moddasiga binoan, tadbirkorlar tadbirkorlik faoliyati subyektlari sifatida amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq o‘ziga tegishli mol-mulkka egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishlari mumkin. Demak, tadbirkorlik faoliyati yuritishning obyekti sifatida ularga tegishli qonun asosida berilgan

yer, suv, yer osti boyliklari, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi, boshqa tabiiy zaxiralar bo‘lishi mumkin. Masalan, Yer kodeksining bir qator moddalarida yuridik va jismoniy shaxslarning, jumladan, tadbirkorlarning yerdan foydalanishi bilan bog‘liq bir qator normalari ko‘rsatilgan. Tadbirkorlarning alohidagi turdagi tabiiy obyektlardan foydalanishining huquqiy tartibi «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonunning VIII bob 25-31-moddalarida; «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi Qonunning 10-23-moddalarida; «Atmosfera havosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonunning 7-9-moddalarida; «O‘simlik dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonunning 6-9-moddalarida; «Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va undan foydalanish to‘g‘risida»gi Qonunning 14-17-moddalarida; «O‘rmon to‘g‘risida»gi Qonunning 19-25-moddalarida va boshqa bir qator me’yoriy-huquqiy hujjatlarda o‘z aksini topgan. Yuqorida nomlari zikr etilgan Qonunlar hamda «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunning 34-moddasiga asosan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan tadbirkorlar tabiatdan maxsus foydalanganliklari uchun to‘lovlar, tabiiy atrof-muhitni ifloslantirganlik (ifloslantiruvchi moddalar chiqarganlik, oqizganlik va chiqindilarni joylashtirganlik) uchun to‘lanadigan to‘lovlardan, tabiiy resurslarni muhofaza qilganlik va qayta tiklaganlik uchun to‘lanadigan to‘lovlardan iborat bo‘ladi. Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqini tavsiflaydigan va uni yuridik tabiatini ochib beradigan bir xususiyati tabiat obyektlariga nisbatan mulk huquqidir. Zero, «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonun (5-modda) hamda O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asosan yer, suv, yer osti boyliklari, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslar umumiy boylikdir, ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasidadir. Demak, ushbu konstitutsiyaviy normaga asosan, tadbirkorlar har bir turdagi tabiiy resurslardan foydalanish jarayonida, ulardan oqilona foydalanishlari, muhofaza qilishlari hamda umumiy boylik sifatida tasarruf etishlari lozim. Tadbirkorlik huquqida, tadbirkorlarni alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqini yana bir xususiyati mazkur faoliyatning subyektlari va obyekti masalasidir. Shunday ekan, tadbirkorlik faoliyatida alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi subyekti sifatida tabiiy obyektlardan foydalanish huquq layoqatiga ega bo‘lgan tadbirkorlar tushuniladi.

Yoki, «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 4- moddasiga ko‘ra: «Tadbirkorlik faoliyati subyektlari (tadbirkorlik subyektlari) belgilangan tartibda ro‘yxatlardan o‘tgan, hamda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslardir. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno), ularning mansabdor shaxslari, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish qonun hujjatlarida man etilgan boshqa shaxslar tadbirkorlik faoliyatining subyektlari bo‘lishi mumkin». Agar masalaga mantiqiy yondashadigan bo‘lsak, alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqi subyektining huquqdorligi qonun asosida ular tashkil etilib, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanadigan paytdan boshlab vujudga keladi va ular faoliyati qonun asosida tugaganda tugatiladi. Umuman olganda, tabiat obyektlaridan foydalanuvchi tadbirkorlar va ushbu faoliyat bilan shug‘ullanayotgan tadbirkorlar, ular yuridik va jismoniy shaxslar bo‘lishidan qat’iy nazar, ular huquq va muomala layoqatiga ega bo‘lsalar, hamda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish huquqi va ruxsati bo‘lsagina subyekt sifatida tan olinadilar. Tadbirkorlarni alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi obyekti bo‘lib, tegishli qonun asosida faoliyat ko‘rsatayotgan, tadbirkorlik faoliyati yuritish maqsadida qonun asosida foydalanish uchun berilgan tabiat obyektlari: yer, yer osti boyliklari, suv, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiat boyliklari hisoblanadi. Tadbirkorlar o‘z faoliyatlarida tabiiy obyektlardan foydalanish ishini ularning a’zolari yoki boshqaruv organlari orqali amalga oshirishlari mumkin. Zero, qonunga asosan, ular tabiat obyektlaridan foydalanishda tegishli imtiyozli huquqqa ham ega bo‘lishlari mumkin. Amaliyotda tadbirkorlarning tabiiy boyliklardan pala-partish, nooqilona foydalanishlari ayrim salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Natijada, yer, yer osti boyliklari, suv, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi yoki alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarga katta zarar yetkazilmoqda. Xulosa qilib aytganda, tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi subyektlarining xususiyati shundan iboratki, ular, birinchidan – tegishli huquq va majburiyatlarni davlat mulk huquqining obyekti sifatida yer, yer osti boyliklari, suv, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiat zahiralariga nisbatan amalga oshiradilar; ikkinchidan – tadbirkorlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi subyektlar, tabiiy obyektlardan ham foydalanuvchi yoki egalik qiluvchilar bo‘lib hisoblanadilar, uchinchidan – tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar alohida turdagi tabiiy obyektlarga nisbatan to‘liq hukmdorligini amalga oshira olmaydilar.

Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi obyekti har doim, barcha hollarda davlat mulk huquqining obyekti bo‘lib hisoblanadi. Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqining mazmuni tabiiy obyektlardan foydalanuvchi subyektlarga taalluqli bo‘lgan huquq va majburiyatlar yig‘indisi bo‘lib hisoblanadi. Demak, ushbu jarayon, bevosita tabiat obyektlaridan foydalanish, uni egallash va tasarruf qilish huquqidan iborat bo‘ladi. Amaldagi qonunlarga asosan, tadbirkorlar tabiiy obyektlarni tasarruf qilish huquqiga ega emas. Mazkur huquq faqat tabiiy boyliklarni, egasi bo‘lmish davlat tomonidan amalga oshiriladi va saqlanib qolinadi. Zero, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining asosiy huquq va majburiyatlari «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 8,9-moddalarida batafsil ko‘rsatilgan. Shuningdek, tadbirkorlar tabiiy obyektlardan foydalanish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi; «Sanitariya to‘g‘risida»gi; «Veterinariya to‘g‘risida»gi hamda boshqa ekologik qonunlarda ko‘rsatilgan talablarga, huquq va majburiyatlarga qattiq amal qilishlari lozim. Tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi bevosita bu huquqni bekor qilish va to‘xtatilishi masalasi bilan bog‘liq. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning 48-moddasiga ko‘ra: «Tadbirkorlik faoliyati subyektini tugatish uning mol-mulki mulkdorning yoki bunday korxonalarni tuzishga vakolatli organning qaroriga muvofiq yoxud sudning qaroriga binoan amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyati subyekti tugatilganda bo‘shab qolayotgan xodimlarga qonun hujjatlariga muvofiq ularning huquqlari va manfaatlariga rioya etilishi kafolatlanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyekti u davlat reyestridan chiqarilgan paytdan boshlab tugatilgan deb hisoblanadi. Tadbirkorlik subyekti faoliyatining to‘xtatilishi qonun hujjatlarida belgilangan tartibda amalga oshiriladi». Demak, tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy boyliklardan foydalanish huquqlari mazkur qarorning 8, 9-moddalariga huquq majburiyatlarining bajarmaganlik hamda ularga amal qilmaganliklari oqibatida va ekologik qonun talablarini buzganliklarida ham tugatilishi va ularni faoliyatlari to‘xtatilishi mumkin.

Umuman olganda, tadbirkorlarning alohida turdagi tabiiy obyektlardan foydalanish huquqining mazmuni tabiiy obyektlarga nisbatan mulk huquqining hosilasi sifatida, tabiiy obyektlardan foydalanish huquqi subyektlariga tegishli bo‘lgan foydalanish va egalik qilish huquqi asosida vujudga keladigan huquq va majburiyatlardan iborat. Xullas, tadbirkorlar tabiiy obyektlardan foydalanish jarayonida o‘z huquq va majburiyatlari mazmunini teran anglab yetishlari, ularga rioya qilishlari tabiiy obyektlardan oqilona foydalanishlari va ularni muhofaza etishlari, o‘z navbatida tadbirkorlik va ekologik qonunchiligi talablarini kam-ko‘stsiz bajarishga hamda ushbu talablarni buzmaslikka xizmat qiladi. 7. Tadbirkorlik faoliyatida ekologik to‘lovlar, imtiyozlar va sug‘urtalashning huquqiy qoidalari. Ekologik to‘lovlar. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 50-moddasiga muvofiq «...atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo‘lishga majburdirlar». Tadbirkorlar o‘z mulkiga ega bo‘lgan shaxslardir va shuning uchun ham ular Konstitutsiyamizning 54-moddasiga ko‘ra, «...o‘z mulkiga o‘z xohishicha egalik qiladi, undan foydalanadi va uni tasarruf etadi. Mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi, fuqarolar, yuridik shaxslar va davlatning huquqlarini hamda qonun bilan qo‘riqlanadigan manfaatlarini buzmasligi shart». Tadbirkorlarning eng asosiy maqsadi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risidagi Qonunga ko‘ra, «...daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat» yurgazishdir. Har bir daromad (foyda) oluvchi esa 1997 yil 24 aprelda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 4-moddasiga muvofiq «...olingan manbalaridan qat’i nazar, barcha daromadlarga soliq solinishi shart» degan tamoyil – me’yorga bo‘ysunishga majburdir. Tadbirkorlarni soliqqa tortish ularning mulkchiliklaridan yoki ijtimoiy kelib chiqishlaridan qat’iy nazar qonun oldida tengligi tamoyiliga binoan amalga oshiriladi. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 55-moddasida tabiiy boyliklar umummilliy boylik sifatida e’tirof etilgan. Umuminsoniy yoki umummilliy boylikni muhofaza qilish, uni sog‘lomlashtirish va qayta ishlab chiqarishga jalb qilish uchun majburiy ravishda turli ko‘rinishdagi ekologik to‘lovlarni undirishga to‘g‘ri keladi. Ekologik to‘lovlarni nafaqat tadbirkorlar, balki davlatlar ham to‘laydilar. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi MDH davlatlarining «Ekologik jamg‘armasi»ga mamlakat milliy daromadining 0,05 foizi miqdorida, Markaziy Osiyo davlatlarining «Orol dengizini qutqarish

jamg‘armasi»ga esa mamlakat milliy budjetining 0,3 foizi miqdorida badal to‘lovlarini to‘laydi. Chunki tabiatda kechayotgan hodisa va jarayonlar hech qanday ma’muriy chegaraga itoat etmaydi. O‘zbekiston va Qozog‘istondagi Orol fojiasi, Ukrainadagi Chernobil falokati nafaqat Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlari, balki Yer kurrasiga global miqyosda o‘zining salbiy ta’sirini o‘tkazmoqda. 1992 yil 9 dekabrda qabul qilingan «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining 34-moddasiga ko‘ra, tabiatdan maxsus foydalanayotgan har bir shaxs atrof-tabiiy muhitni ifloslantirganligi va tabiiy resurslardan foydalanganligi uchun ekologik to‘lovlarni to‘laydi. Atrof-tabiiy muhitni ifloslantirganlik uchun ekologik to‘lovlar tadbirkorlardan atrof muhitga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarganlik, ishlatilgan oqova suvlarni oqizganlik va turli xil chiqindilarni joylashtirganlik uchun undirib olinadi. Tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlar soliq stavkalari va o‘zgacha to‘lov miqdorlari – ijara, ov qilish, baliq ovlash, dorivor o‘simliklarni terish kabi faoliyatlardan olinadi. Ushbu soliq stavkalari va to‘lovlar miqdori manfaatdor idoralar bilan kelishgan holda Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasining idoralari tomonidan tasdiqlangan tarzda undirib olinadi. Ular tabiiy resurslarning qay darajada keng tarqalganligi, ularning sifati, qayta tiklash imkoniyatlari, ulardan foydalanishning qay darajada qulayligi, kompleksliligi, samaradorligi, joylashgan yeri, chiqindilarni qayta ishlash va ulardan foydalanish imkoniyatlari hamda boshqa iqtisodiy, ekologik, ijtimoiy, sotsial va ma’naviy-ma’rifiy jihatlarini inobatga olgan tarzda o‘rnatiladi. Shuni alohida ta’kidlash joizki, ekologik to‘lovlarga nafaqat «Ekologiya solig‘i», shu bilan bir qatorda «Yer solig‘i», «Yer ostidan foydalanganlik uchun soliq», «Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq»lar ham kiradi. Agarda ifloslantirilayotgan tabiat obyekti yoki foydalanilayotgan tabiiy resurs respublika ahamiyatiga molik bo‘lsa, ekologik to‘lovlar miqdori Vazirlar Mahkamasi tomonidan, mahalliy ahamiyatga moliklari esa mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari tomonidan belgilanadi. Tadbirkorlarning tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to‘lovlari ular ishlab chiqargan yoki yetishtirgan mahsulotlarining, bajargan ishlarining, ko‘rsatgan xizmatlarining tannarxiga qo‘shiladi. Ularning atrof tabiiy muhitni ifloslantirganliklari uchun to‘lovlari, shuningdek belgilangan normativdan (ruxsat etilgan miqdordan) oshiq foydalanganlik va o‘zgacha maxsus tarzda nooqilona foydalanganlik uchun to‘lovlari tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchi shaxslarning daromad (foyda)laridan undiriladi.

Tadbirkorlarning tabiiy resurslardan foydalanganliklari uchun to‘lovlari davlat, mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruv idoralarining budjetiga tushadi va tegishli modda bilan hisoblanadi. Atrof-tabiiy muhitni ifloslantirganlik uchun to‘lovlar esa tuman, viloyat va respublika tabiatni muhofaza qilish jamg‘armalariga kelib tushadi. Tadbirkorlar ekologik to‘lovlarining miqdori, to‘lash muddati va obyekti Soliq kodeksi va u asosda qabul qilingan qonun hujjatlariga muvofiq ravishda belgilanadi. Umumdavlat soliqlarining yetti turidan uchtasi, mahalliy soliqlarning sakkiz turidan bittasi ekologik to‘lovlarni o‘z ichiga qamrab oladi. Chunki ushbu soliqlardan tushgan mablag‘larning aksariyat qismi tabiiy obyektlarni tiklash, ularni muhofaza qilish va qayta ishlab chiqarishga jalb qilishga ishlatiladi. Soliqlar va yig‘imlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan belgilanadi hamda bekor qilinadi. Yer solig‘i stavkalari O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligiining 39-sonli, O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasining 97, 101-sonli (1997 yil 28 noyabrda qabul qilingan) «Yer solig‘ini hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Yo‘riqnomasi asosida amalga oshiriladi va har yili «Soliqlar va bojxona xabarnomasi» gazetasida e’lon qilinadi. Tadbirkorlar o‘z mulkida, egaligida va foydalanishida bo‘lgan yer uchastkalariga soliq to‘laydilar. Yer solig‘i stavkasi O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi va uning miqdori yer uchastkasining joylashgan manzili, suv bilan ta’minlanganlik darajasi va yer sifatiga qarab belgilanadi. Bunday ma’lumotlar 2000 yil 15 dekabrda qabul qilingan «Davlat kadastrlari to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq ravishda olib boriladigan yer kadastrida beriladi. U yer uchastkalarining geografik joylashuvi, huquqiy maqomi, miqdori, sifati, tavsiflari hamda bahosi to‘g‘risidagi yangilanib turiladigan ma’lumotlar va hujjatlar yig‘indisidir. Jumladan, tabiiy resurslar haqida to‘liq ma’lumotlar ball bonitet, mahsulotni yetishtirish va realizatsiya qilishni inobatga oluvchi iqtisodiy baho ham yer kadastriga kiradi va unga asosan O‘zbekiston hududi soliqqa tortish zonalariga ajratiladi. Shahar va aholi punktlarining ma’muriy chegaralarida joylashgan qishloq xo‘jalik mahsulotini yetishtirish bilan band bo‘lgan tadbirkorlardan yer solig‘i qishloq xo‘jalik fondi yerlariga nisbatan 2 baravar ko‘p bo‘lgan miqdorda undiriladi. Berilgan yerlardan jismoniy shaxs maqomidagi tadbirkorlar ikki yil muddatda maqsadli foydalanmaydigan bo‘lsalar, yer solig‘i uch baravar miqdorda undiriladi. Yer solig‘i stavkasi qishloq joylarda tadbirkorlik faoliyatini yuritayotganlar hamda ma’muriy va sanoat markazlari atrofidagilar uchun 1,1-1,3 koeffitsiyentlarni qo‘shib undiriladi. Qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yetishtiruvchi tadbirkorlar o‘z egaligida yoki foydalanishida bo‘lgan yer uchastkalarining sifatini yomonlashtirib yuborsa, ya’ni, ball bonitetini tushirib

yuborsa, Soliq kodeksining 99-moddasiga binoan yer solig‘i yerning sifati yomonlashuviga qadar belgilangan stavkalar bo‘yicha undiriladi. Tadbirkorlar yer uchastkasini ijaraga olgan taqdirda to‘lov ijara haqi sifatida undiriladi. Ijara haqi Soliq kodeksining 100-moddasiga ko‘ra o‘sha yer uchastkasiga belgilangan yer solig‘ining bir stavkasidan kam va uch stavkasidan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Uning ushbu «vilka» orasidagi miqdori ijarachi va ijaralovchining o‘zaro kelishuviga binoan belgilanadi. Lekin, agarda tadbirkor o‘z faoliyatini qishloq xo‘jalik ehtiyojlarini qondirishga qaratadigan bo‘lsa, u ijara haqini yer solig‘i stavkasiga teng bo‘lgan miqdorda to‘laydi. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun to‘lovlar tadbirkorlik faoliyatini olib boruvchilardan umumiy turdagi foydali qazilmalarni qazib olish, yer osti noqazilma inshootlari qurish va ulardan foydalanganlari uchun undirib olinadi. Ularni amalga oshirish tartibi 1997 yil 15 dekabrdagi 106-sonli «Yer ostidan foydalanganlik uchun soliqni hisoblab chiqish va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi Yo‘riqnomasi hamda 1993 yil 3 martdagi «Yer ostidan foydalanganlik uchun soliq stavkalari to‘g‘risida»gi tushuntirish xati asosida amalga oshiriladi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Soliq kodeksining 37-bobi 116,121- moddalari hamda 1997 yil 28 noyabrdagi Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasining «Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliqni hisoblash va to‘lash tartibi to‘g‘risida»gi Yo‘riqnomasiga binoan amalga oshiriladi. Suv solig‘ini to‘lovchilar o‘z faoliyatida bevosita suvdan foydalanuvchi shaxslardir. Ishlab chiqarish va texnika ehtiyojlari uchun yer osti va yer usti manbalari suv solig‘ini to‘lash obyekti hisoblanadi. Ekologiya solig‘i tovarlar ishlab chiqaruvchi, ishlar bajaruvchi va xizmatlar ko‘rsatuvchi barcha yuridik shaxslardan undirib olinadi. Ushbu soliq yil choraklari bo‘yicha va yillik moliyaviy hisobotlarni topshirish uchun belgilangan muddatlarda to‘lanadi. Soliq solinadigan obyekt tabaqalangan bo‘lib, savdo, umumiy ovqatlanish, ta’minot- sotish, vositachilik, tayyorlovchi tadbirkorlar uchun – muomala xarajatlaridan, xalq xo‘jaligining boshqa tarmoqlaridagi tadbirkorlar mahsuloti (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxidan 1 foiz miqdorda undiriladi. Ekologik turdagi to‘lovlar tadbirkorlardan nafaqat tabiiy obyektlardan foydalanganlik, balki ularni ifloslantirganlik uchun ham olinadi. Har yili dekabr oyida Vazirlar Mahkamasi tomonidan keyingi yil uchun tabiiy resurslar to‘lovi belgilanadi. Unga binoan yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun to‘lovlar, atmosfera havosiga ifloslantiruvchi moddalarni chiqarganlik uchun to‘lovlar, motor yoqilg‘isini hisobida yoqishiga qarab belgilanadigan

to‘lovlar, suv havzalari va mahalliy relyefga tashlanadigan ifloslantiruvchi moddalar to‘lovi, chiqindilarni joylashtirganlik uchun to‘lovlar miqdori aniqlanadi. Ushbu to‘lovlar miqdori joriy yilning yanvar-fevral oylarida «Soliqlar va bojxona xabarnomasi»da chop etiladi. Qayd etilganlarga asosan ta’kidlash lozimki, tadbirkorlarning ekologik to‘lovlarini ilmiy asoslangan tarzda belgilash va ularning tushumini o‘z muddatida ta’minlash atrof-tabiiy muhitni muhofaza etish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash garovidir. Ekologik imtiyozlar. Tadbirkorlarning tabiatdan oqilona foydalanish, atrof-tabiiy muhit holatini saqlab qolish va ekologik xavfsizlikni ta’minlash borasidagi vakolatlarini amalga oshirishda «Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida»gi Qonunning 37-moddasiga ko‘ra, ulardan ekologik to‘lovlarni undirib olishda, kreditlar berishda, amortizatsiya normalarini belgilashda, foizli qarzlarni shartnoma asosida berishda imtiyoz huquqlardan foydalanish ham nazarda tutiladi. Tadbirkorlarni soliqqa tortishdagi imtiyozlar ularga ekologik, yer, yer osti boyliklari va suv soliqlarini to‘lashda qo‘llaniladi. Ushbu imtiyozlar tadbirkorlar tomonidan yaroqsiz yerlarni o‘zlashtirish, ekologik sof mahsulotlarni yetishtirish va ularni ijtimoiy jihatdan qo‘llab quvvatlash maqsadlarida belgilanadi. Amaldagi qonunchilik, xususan Soliq kodeksining 103- moddasida ko‘zda tutilgan ekologiya solig‘i bo‘yicha imtiyozlar tadbirkorlarning atrof-tabiiy muhitni muhofaza qilish, qayta tiklash va sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilgan faoliyatlarini inobatga olmaydi. U faqatgina aholini ijtimoiy muhofaza qilish nuqtai nazaridan «Nuroniy» jamg‘armasi va ishlovchilar umumiy miqdorining kamida 50 foizi nogironlar bo‘lgan yuridik shaxs maqomidagi tadbirkorlardan, agarda ular savdo, vositachilik, ta’minot, sotish va tayyorlov faoliyati bilan shug‘ullanmasalar. Tadbirkorlarga ekologik turdagi soliq imtiyozlari yer solig‘ini qo‘llashda kengroq qo‘llanilgan bo‘lib, ular Soliq kodeksining 101-102-moddalariga muvofiq uch ko‘rinishda namoyon bo‘ladi: yer uchastkalariga, yuridik va jismoniy shaxslarning yerlariga soliq solishda. Ular yerdan foydalanishning ijtimoiy ahamiyati bilan bog‘liq bo‘lib, yer sifatini yaxshilashni rag‘batlantirish, yuridik shaxslarning alohida maqomi bilan yoki ijtimoiy-madaniy turdagi tadbirkorlarni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash nuqtai nazaridan belgilangandir. Suv resurslaridan foydalanishdagi beriladigan soliq imtiyozlari Soliq kodeksining 119- moddasida keltirilgan bo‘lib, unda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi barcha yuridik va jismoniy shaxslar bundan mustasno qilingandir. Yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq bo‘yicha imtiyozlar Soliq kodeksining 108-moddasi va «Yer osti boyliklari to‘g‘risida»gi Qonunning 23-moddasiga muvofiq faqatgina tadbirkorlarning yer uchastkalari doirasida o‘zlarining xo‘jalik va maishiy ehtiyojlari uchun

belgilangan tartibda keng tarqalgan foydali qazilmalar qazib olish, yer osti suvlarini chiqarib olish hamda yer osti inshootlari qurishni amalga oshirayotgan yer egalari va yerdan foydalanuvchilarga berilgandir. Ekologik imtiyozlar «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning V bobida aks ettirilgan va ularning faoliyat yuritishini qo‘llab-quvvatlash nuqtai nazaridan qaralgan tarzda tadbirkorlar ekologiyalashtirilgan zamonaviy texnologiyalar va uskunalarni chet el yoki boshqa investitsiyalarni jalb qilish orqali amalga oshirish, eksport- import operatsiyalarini olib borish, xalqaro ko‘rgazmalar va yarmarkalarda yangi ekologik dastur va loyihalarni ro‘yobga chiqarish, zaruriy huquqiy, iqtisodiy, statistik, ishlab chiqarish texnologik, ilmiy-texnikaviy va boshqa axborotlar bilan ta’minlanishlari mumkin. Ekologik sug‘urta. Hozirgi kunda Prezidentimiz va davlatimiz tomonidan tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash uchun barcha sharoitlar yaratib berilmoqda. Birgina 2000 yilning o‘zida ularga 138,9 mlrd. so‘m kredit ajratib berildi. Ular faoliyatiga tijorat banklari, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Osiyo taraqqiyot banki, Germaniya KFV banki va boshqa moliyaviy tashkilotlarning kreditlari jalb qilinmoqda. Ushbu faoliyat yildan yilga oshib va uning huquqiy asoslari takomillashib bormoqda. Lekin imtiyozli kreditlarning aksariyati o‘z muddatida egalariga qaytib kelmayapti. Undan tashqari, mustaqil O‘zbekistonda endigina shakllanib kelayotgan tadbirkorlik faoliyati juda ko‘p hollarda bankrotga uchramoqda, shartnomaviy munosabatlarga doir majburiyatlarni bajarmaslik hollari kundan kunga ortib bormoqda. Shuning uchun ham 2002 yil 14 fevraldagi «2001 yilda respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va iqtisodiy islohotlarning borishini baholash hamda 2002 yilda islohotlarni chuqurlashtirishning asosiy yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi Vazirlar Mahkamasining qarorida «Kreditlarning o‘z vaqtida qaytarilishini kafolatlovchi qattiq chora-tadbirlarni belgilash bo‘yicha takliflarni ishlab chiqish» tegishli idoralarga topshirildi. Jahon tajribasidan ma’lumki, tadbirkorlik faoliyatini barqaror ushlab turishning eng mukammal yo‘llaridan biri sug‘urta institutini ushbu sohaga keng jalb qilishdir. 2002 yil 5 aprelda qabul qilingan «Sug‘urta faoliyati to‘g‘risida»gi Qonunga muvofiq, sug‘urta deganda yuridik yoki jismoniy shaxslar to‘laydigan sug‘urta mukofotlaridan shakllantiriladigan pul fondlari hisobidan muayyan voqea (sug‘urta hodisasi) yuz berganda ushbu shaxslarga sug‘urta shartnomasiga muvofiq sug‘urta tovonini (sug‘urta pulini) to‘lash yo‘li bilan ularning manfaatlarini himoya qilish tushuniladi. Sug‘urta faoliyati deganda sug‘urta bozori prfessional ishtirokchilarining sug‘urtani amalga oshirish bilan bog‘liq faoliyati tushuniladi.

Ekologik sug‘urta esa atrof-tabiiy muhitning ifloslanishi va tabiiy resurslar sifatining yomonlashuvi oqibatida zarar yetishi hollarini nazarda tutib, tadbirkorlar mol-mulki, daromadlari, fuqarolarning hayoti, salomatligi va mol-mulki ixtiyoriy va majburiy sug‘urta qilinishidir. Aynan tadbirkorlik faoliyatining to‘xtab qolishi, bankrotlikka uchrashi, soliq to‘lovlarini o‘z muddatida to‘lay va kreditlarni qaytara olmasligi tadbirkorlarning ham iqtisodiy, ham ekologik nuqtai nazardan himoyalanmaganligida namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, tabiat injiqliklari va atrof-muhit holatining yomolashuviga bevosita bog‘liq bo‘lgan agrar sohada tadbirkorlik faoliyatini yuritayotgan fermer va dehqon xo‘jaliklarini sug‘urtalash muammolari o‘ta dolzarbdir. Ekologik sug‘urtalashning huquqiy asoslari mamlakatimizda ham to‘liq yo‘lga qo‘yilmagan. Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 20 oktabrdagi 469-sonli «1999-2005 yillarda O‘zbekiston Respublikasining atrof-muhitni muhofaza qilish ishlari dasturi to‘g‘risida»gi qarorining 2-ilovasida O‘zbekistonda ekologik sug‘urtalash to‘g‘risidagi Nizomni ishlab chiqish va 2004-2005 yillargacha Adliya vazirligida ro‘yxatdan o‘tkazish hamda ushbu tadbirga 1 mln. so‘m miqdorida mablag‘ ajratish nazarda tutilgan. Majburiy ekologik sug‘urta – tadbirkorlarning xo‘jalik yuritish faoliyatlari atrof muhitga zarar yetkazish xavfi bor bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslarning davlat sug‘urta tashkilotida sug‘urtalanish burchi. Ushbu burch tadbirkorlarning ko‘zda tutilmagan tabiiy va texnogen buzilishi yoki ularning noekologik faoliyatlari natijasida atrof muhitga, tabiiy resurslarga va ayniqsa, davlat, jismoniy va yuridik shaxslarga yetkazilgan zararni qoplash maqsadida qo‘llaniladi. Bu Konstitutsiyamizning 54-moddasida ko‘rsatilgan imperativ me’yorning to‘liq amaliy ifodasi bo‘ladi, deb o‘ylaymiz. Ixtiyoriy ekologik sug‘urta – tadbirkorlarni ko‘zda tutilmagan tabiiy xarakterdagi hodisa va jarayonlardan muhofazalash uchun ularning xohish va irodasi asosidagi sug‘urtalanishdir. Uning maqsadi tadbirkorlarni ekologik xavfli jarayon va hodisalardan asrashdir. Ushbu sug‘urtalanish turli sug‘urta tashkilotlari orqali amalga oshirilishi mumkin. Sug‘urtalashning umumiy qoidalari, sug‘urta shartnomasini tuzish, sug‘urtalovchilarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash, sug‘urta faoliyati ustidan davlat nazorati, nizolarni ko‘rib chiqish tartibi O‘zbekiston Respublikasi «Sug‘urta to‘g‘risida»gi Qonuni, umumiy va maxsus vakolatlangan davlat organlarining me’yoriy hujjatlarida aks ettirilgandir. Xullas, bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkorlik faoliyatini huquqiy tartibga solishda ekologik-iqtisodiy mexanizm juda katta ahamiyat kasb etadi. Bu tartib o‘zaro uzviy bog‘langan va bir vaqtning o‘zida bajarilishi kerak bo‘lgan yagona iqtisodiy–huquqiy–ekologik sikldagi institutlar yig‘indisidan iborat.

8. Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik. Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlik yuridik javobgarlikning bir turi sifatida amaliyotda keng qo‘llaniladi. Shuning uchun ham, tadbirkorlik faoliyatida tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikning o‘ziga xos xususiyatlari va ahamiyati mavjud. Tadbirkorlikni tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikka tortish uchun asos bo‘lib, ma’muriy huquqbuzarlikning (nojo‘ya xatti- harakatning) sodir etilishi kifoya bo‘ladi. Amaldagi qonunchilikda tadbirkorlikni tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikka tortish asosi va uning tushunchasi O‘zbekiston Respublikasining «Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida»gi kodeksida ko‘rsatilgan. Ushbu Kodeksning 10-moddasiga asosan, ma’muriy huquqbuzarlik deganda, qonun hujjatlariga binoan ma’muriy javobgarlikka tortish nazarda tutilgan, shaxsga, fuqarolarning huquqlari va erkinliklariga, mulkchilikka, davlat va jamoat tartibiga, tabiiy muhitga tajovuz qiluvchi g‘ayriqonuniy aybli (qasddan yoki ehtiyotsizlik orqasida sodir etilgan) harakat yoki harakatsizlik tushuniladi. Ko‘rinib turibdiki, mazkur Kodeksda nazarda tutilgan huquqbuzarlik uchun ma’muriy javobgarlik, shu jumladan, tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganliklari uchun ham, basharti bu huquqbuzarliklar o‘z xususiyatiga ko‘ra jinoiy javobgarlikka sabab bo‘lmagan taqdirda, amalga oshiriladi. Tadbirkorlik faoliyatida tabiiy obyektlardan foydalanish tartib va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikka tortishdan asosiy maqsad barcha tadbirkorlarning ekologik qonunlarni aniq va to‘g‘ri bajarishlari, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarning tadbirkorlik faoliyatida aniq va to‘g‘ri ijro etilishi, hurmat qilinishi, tadbirkor yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan lozim bo‘lgan burch (majburiyat)larning o‘z vaqtida bajarishlari, amalga oshirishlari, tabiiy obyektlardan foydalanish bilan bog‘liq huquqbuzarlikni oldini olish va unga qarshi kurashishdan iboratdir. Tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun sodir etilgan ma’muriy huquqbuzarligi, subyekt, subyektiv tomon, obyekt va obyektiv tomonlar qamrab oladi.

Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun sodir etilgan huquqbuzarlik (jinoyat)ning subyekti tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslar, mansabdor shaxslar hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan subyektlarga qonun asosida foydalanishga berib qo‘yilgan yer, yer osti boyliklari, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi boshqa tabiiy zaxiralar ushbu huquqbuzarlikning obyekti bo‘lib hisoblanadi. Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini qasdan yoki ehtiyotsizlik orqasidan buzish oqibatlari masalaning subyektiv tomonidir. Obyektiv tomoni esa, yetkazilgan zarar, uni qoplash va tiklash holatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Shunisi e’tiborliki, jumladan, tadbirkorlar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslar O‘zbekiston Respublikasi “Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risida”gi Kodeksida ko‘rsatilgan quyidagi huquqbuzarlik turlarini sodir etganliklari uchun ma’muriy javobgarlikka tortiladilar: tabiiy resurslarga egalik huquqini buzish (60-m); g‘ayriqonuniy ov mahsulotlarini qabul qilish (63-m); tarixiy yoki madaniy yodgorliklarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish qoidalarini buzish (64-m), yerlardan xo‘jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holga tushirish (65-m), yer berish tartibini buzish (66-m); vaqtincha egallab turilgan yerlarni o‘z vaqtida qaytarib bermaslik yoki ularni o‘z vaqtida foydalanish uchun yaroqsiz holga keltirmaslik (67-m), xo‘jalik ichidagi yer tuzish loyihalaridan o‘zboshimchalik bilan chetga chiqish, davlat yer kadastri yuritish qoidalarini buzish (68-m); chegara va cheklov belgilarini yo‘q qilish yoki shikastlantirish (69-m); yer osti boyliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish talablarini buzish (70-m); Yer osti boyliklarini geologik jihatdan o‘rganish ishlarini olib borish qoidalari va talablarini buzish (71-m); suv zaxiralarini muhofaza qilish qoidalarini buzish (72-m); zararli moddalar va qorishmalarga oid operatsiyalarini kema hujjatlarida qayd etish majburiyatini bajarmaslik (73-m); suvdan foydalanish qoidalarini buzish (74-m); suvlarni davlat hisobida yuritish qoidalarini buzish (75- m); suv xo‘jalik inshootlari va qurilmalarini shikastlantirish, ulardan foydalanish qoidalarini buzish (76-m); o‘rmon fondi yerlaridan foydalanish qoidalarini buzish (77-m); kesiladigan o‘rmon fondidan foydalanish tartibini buzish (78-m); daraxtlar, butalar, boshqa o‘rmon o‘simliklari va nihollarni g‘ayriqonuniy ravishda kesish, shikastlantirish yoki yo‘q qilish (79-m); o‘rmonlarni tiklash qoidalarini buzish (80-m); qizil kitobga kiritilgan o‘simliklarni yig‘ish (81- m); alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tartibini buzish (82-m); o‘rmon uchun foydali faunani yo‘q qilib yuborish (83-m); o‘rmonlarda yong‘in xavfsizligi talablarini buzish (84-m); ifloslantiruvchi moddalar va biologik organizmlarni atmosfera havosiga chiqarib tashlash, unga zararli fizikaviy ta’sir ko‘rsatish yoki atmosfera havosidan belgilangan talablarni buzgan holda

foydalanish (85-m); atmosferaga chiqariladigan zararli moddalarni tozalash inshootidan foydalanish qoidalarini buzish, shuningdek undan foydalanmaslik (86-m); chiqindilarida ifloslantiruvchi moddalar normasidan ortiq bo‘lgan transport va boshqa harakatlanuvchi vositalar va qurilmalarni tayyorlash hamda foydalanishga chiqarish (87-m); atmosfera havosini muhofaza qilish talablariga rioya qilmaslik (88-m); o‘simliklarni himoya qilish vositalari va boshqa dorilarni tashish, saqlash va qo‘llanish qoidalarini buzish (89-m); ishlatish taqiqlangan va ishga yaroqsiz bo‘lib qolgan kimyoviy moddalarni zararlantirish qoidalarini buzish (89-m); ov qilish yoki baliq tutish qoidalarini, shuningdek, hayvonot dunyosidan foydalanishning boshqa turlarini amalga oshirish buzish (90-m); sanoat, ro‘zg‘or chiqindilari va o‘zga chiqindilarni tashish, joylashtirish, o‘tinlashtirish, ko‘mib tashlash chog‘ida tabiatni muhofaza qilish talablarini buzish (91-m); hayvonlar yashaydigan muhitni muhofaza qilish qoidalarini, zoologik va botanik kolleksiyalarni vujudga keltirish va ular bilan savdo qilish qoidalarini buzish, xuddi shuningdek, hayvonlarni o‘zboshimchalik bilan boshqa joyga ko‘chirish, iqlimlashtirish yoki chatishtirish (92-m); qizil kitobga kiritilgan hayvonlar va o‘simliklar turlarini saqlashga zarar keltiradi deb topilgan hayvonlar yoki o‘simliklarni qonunga xilof ravishda olib kelish (93-m); noyob yoki yo‘q bo‘lib ketish xavfida turgan hayvonlarning yo‘q qilib yuborish, o‘lja qilish, yoxud shunday hayvonlarning qirilib ketishiga, soni kamayib ketishiga yoki yashash muhiti buzilishiga sabab bo‘lishi mumkin bo‘lgan boshqa harakatlar sodir etish (94-m); tabiiy muhitni tiklash, tabiiy zaxiralarni qayta hosil qilish va tabiiy muhitga zararli ta’sir ko‘rsatish oqibatlarini bartaraf etish choralarini ko‘rmaganlik (95-m); loyihalarni davlat ekologik (sanitariya-ekologik) ekspertizasining ijobiy xulosasiz ro‘yobga chiqarish (96-m) va boshqa hatti-harakatlar. Shuningdek, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksning 10-bobi ”Qishloq xo‘jaligidagi huquqbuzarlik, veterinariya-sanitariya qoidalarini buzganlik uchun, ya’ni, 104-112- moddalari talablarini buzganlik uchun ham tadbirkorlarga nisbatan ma’muriy javobgarlik qo‘llanishi mumkin. Mazkur Kodeksning 23-moddasiga asosan ma’muriy huquqbuzarliklarni sodir etganlik uchun quyidagi ma’muriy jazo turlari qo‘llaniladi. 1) jarima; 2) ma’muriy huquqbuzarlikni sodir etish quroli hisoblangan yoki bevosita shunday bo‘lgan ashyoni musodara qilish; 3) muayyan shaxsni unga berilgan maxsus huquqdan (transport vositasini boshqarish huquqidan, ov qilish huquqidan) mahrum etish; 4) ma’muriy qamoqqa olish.

Umuman olganda, tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganliklari hamda mazkur huquqbuzarliklarni sodir etganlari uchun eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha, mansabdor shaxslarga esa uch baravaridan yetti baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo‘ladi. Ta’kidlash o‘rinliki, tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun ma’muriy jazo choralarini qo‘llash, tuman, shahar hokimliklari huzuridagi ma’muriy komissiyalar, o‘z-o‘zini boshqarish mahalliy organlari, tuman, shahar sudlari, ichki ishlar organlari, tabiatni muhofaza qilish, sanitariya-veterinariya davlat inspeksiyalari organlari hamda ma’muriy jazo qo‘llash huquqiga ega bo‘lgan boshqa organlar tomonidan amalga oshiriladi. 3. Tadbirkorlarni tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarligi sodir etilgan huquqbuzarlik natijasida yetkazilgan mulkiy zarar oqibatida vujudga keladi. Demak, mazkur holat bo‘yicha tadbirkorlarni fuqarolik-huquqiy (mulkiy) javobgarlikka tortishdan maqsad, tabiiy obyektlardan foydalanishda yetkazilgan zararni o‘z vaqtida qoplashdan iborat. Amaldagi qonunchilikdan yetkazilgan zarar uchun javobgarlikning umumiy asoslari (O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida) o‘z aksini topgan.[2] Tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun fuqarolik-huquqiy javobgarlikning xarakterli tomoni shundaki, subyektning tabiatni muhofaza qilish yoki, ekologiya sohasidagi ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka tortilishi uni yetkazilgan zararni o‘z vaqtida to‘lash yoki qoplash majburiyatidan ozod etmaydi. Tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini buzganlik uchun fuqaroviy-huquqiy javobgarligi quyidagi shakllarda namoyon bo‘lishi mumkin; birinchidan, yer, suv, yer osti boyliklari, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi davlat (umumiylik) boyligi, mulki bo‘lib, ushbu obyektlarni oldi-sotdi, hadya qilish, garovga qo‘yish, ayriboshlashga ruxsat etilmaydi; ikkinchidan, tabiiy boyliklardan foydalanishda tadbirkorlarning qonuniy huquqlarini himoya qilish bilan birga, ular o‘zlari tomonidan yetkazilgan zararni to‘lashlari yoki qoplashlari shart bo‘ladi. Ushbu talab O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 324-331-moddalari talabi asosida amalga oshiriladi; uchinchidan, tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanishlari va boshqa harakatlari O‘zbekiston Respublikasining barcha qonunlariga zid kelishi mumkin emas va har qanday tuzilgan bitim va shartnomalar Fuqarolik kodeksining 113-128-moddalari talabiga mos kelishi lozim.

Masalan, tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarish jarayonida chiqarilgan zararli chiqitlar oqibatida yer, suv va havoning ifloslanishi yoki tegishli mahsulotlar sifatining buzilishi va boshqalar; to‘rtinchidan, tadbirkorlar tabiiy boyliklardan foydalanish va tabiatni muhofaza qilish talablari va qonunlarini buzganlik oqibatida yetkazilgan zararni qoplashlari va to‘lashlari lozim. Zararni qoplash va to‘lash masalasi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 14- moddasida, “Atmosfera havosini muhofaza qilish to‘g‘risida”gi (25-modda), “Yer osti boyliklari to‘g‘risida”gi (47-50-moddalar), (86-88-moddalar), “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi (117-118-moddalar) qonunlarda va Yer kodeksida batafsil o‘z aksini topgan. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining majburiyatlarini bajarmaslikdan kelib chiqadigan javobgarlikka bag‘ishlangan umumiy qoidalarni bevosita tabiiy boyliklardan foydalanishga yetkazilgan zararni undirishda ham qo‘llash mumkin bo‘ladi. Umuman olganda, tadbirkorlik faoliyatida fuqarolik-huquqiy (mulkiy) huquqbuzarliklarning tabiiy boyliklardan noto‘g‘ri foydalanish, ular to‘g‘risidagi qonun va talablarni buzganlik uchun turli shakllari mavjud bo‘lib, tegishli javobgarlik ham belgilangan. Masalan: 1) tadbirkorlar tomonidan tabiiy boyliklardan foydalanish huquqi va majburiyatlarini bajarmaslik; 2) tabiat boyliklari (yer-suv va hakozo)dan foydalanish tartibini buzganlik oqibatida yetkazilgan zarar uchun; 3) o‘rmon va qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarishning nobudgarchiligi uchun; 4) qishloq xo‘jaligida tadbirkorlar tomonidan ekologik talablarni buzish oqibatida yetkazilgan zarar uchun; 5) tadbirkorlik faoliyatida mehnat (ustav yoki nizom) talabi va qonunchiligini buzganlik oqibatida yetkazilgan zarar uchun; 6) tadbirkorlik faoliyatida eski texnologiyadan foydalanish natijasida qonunda ko‘rsatilgan normativ va standartlardan oshiqcha chiqit chiqarganlik oqibati uchun; 7) tadbirkorlar tomonidan tegishli qonuniy tuzilgan bitim, shartnoma va majburiyatlarni bajarmaslik oqibatida va holatlar uchun fuqaroviy-huquqiy (mulkiy) javobgarlik qo‘llanishi mumkin. Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, tadbirkorlar tomonidan ekologik huquqbuzarlik (jinoyat) ni sodir etish natijasida yetkazilgan zarar asosan ko‘proq ikki shaklda namoyon bo‘lishi mumkin;

1) iqtisodiy, zararning ushbu shaklda sodir etilishi jarayoni tabiat resurslaridan foydalanuvchi tadbirkorlarning mulki yoki daromadlariga ziyon yetkazadi, aksincha, tadbirkorlar boshqa subyektlarga ana shunday ziyon yetkazishlari mumkin; 2) ekologik yetkazilgan zararning mohiyati shundaki, u yer, suv, havoni ifloslantirish, yerlarni foydalanishdan chiqarish, o‘rmonlarni qirqish, atmosfera havosini ifloslantirish, o‘simlik va hayvonlarni yo‘q qilish va boshqa holatlarda namoyon bo‘ladi. Xullas, hozirgi paytda tadbirkorlik faoliyatida tabiiy obyektlardan foydalanish bilan bog‘liq muammolar ko‘p bo‘lib, jamiyatimizga, davlatga va boshqa korxona, muassasa, tashkilotlarga zarar yetkazilishi mumkin. Masalan, tadbirkorlik faoliyatida atmosfera havosini ifloslantirish, suv resurslaridan oqilona foydalanmaslik va uni ifloslantirish, yerlarning eroziyaga uchrashiga sababchi bo‘lish, o‘simlik va hayvonot dunyosining noyob turlari yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lish va hokazolar. Demak, tadbirkorlik faoliyatida tabiiy boyliklardan oqilona hamda talablarning o‘z vaqtida to‘g‘ri bajarishini ta’minlash, fuqarolik huquqiy javobgarlik muammolarining to‘g‘ri hal etilishini ta’minlaydi. 4. Tadbirkorlikning tabiiy obyektlardan foydalanish talab- qoidalarini buzganlik uchun jinoiy-huquqiy javobgarligi jinoyat qonunlarida belgilangan ijtimoiy xavfli g‘ayriqonuniy xatti- harakat yoki harakatsizlik sodir etganda qo‘llaniladi. Tadbirkorlarning tabiiy obyektlardan foydalanish to‘g‘risidagi qonun va talablarni buzganlik uchun asos bo‘lib, ushbu sohada sodir etilgan (jinoyat) huquqbuzarlik hisoblanadi. Mazkur sohadagi jinoiy huquqbuzarlik tadbirkorlar (yuridik va jismoniy shaxslar)ning qasddan yoki ehtiyotsizlikdan jinoyat qonunlarida belgilangan qoidalarni buzishga qaratilgan harakat va harakatsizliklari tushuniladi. Ushbu jinoiy huquqbuzarliklarning sodir etilishi davlatning ekologik siyosatiga, tabiat boyliklariga va ulardan muhofaza etish tadbirlariga, tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risidagi qonunchilikni ta’minlashga jiddiy putur yetkazib, kelajak avlod oldidagi ekologik majburiyatning amalga oshishiga to‘sqinlik qilishi mumkin. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, tabiiy obyektlardan foydalanish tartibi va qoidalarni buzganlik uchun jinoiy-huquqiy javobgarlik asosi bo‘lgan yer, suv, yer osti boyliklari, o‘rmon, havo, o‘simlik va hayvonot dunyosidan foydalanishdan kelib chiqadigan huquqiy tartib- qoidalarni buzganlik uchun qo‘llaniladigan jinoiy jazo choralari bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi.

Demak, tabiiy obyektlardan foydalanish va muhofaza qilish, ular to‘g‘risidagi qonun hamda talablarni buzganlikda jinoiy javobgarlikni qo‘llash uchun, ekologik va agrar qonun normalari bilan birgalikda jinoyat qonunlari ham buzilgan bo‘lishi va shu huquqbuzarliklar uchun jinoyat kodeksida jazo chorasi belgilangan bo‘lishi lozim. Aks holda, jinoiy javobgarlik kelib chiqmasligi ham mumkin. Ta’kidlash o‘rinliki, tabiiy obyektlardan foydalanish talab va qoidalarini, ular to‘g‘risidagi qonunlarni buzganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortishda bir qator jinoyat tarkibi sodir etilgan bo‘lishi lozim. Bular: huquqbuzarlik (jinoyat), aybning mavjudligi, ijtimoiy xavflilik darajasining borligi, huquqqa xilofligi hamda jazoga sazovorlik kabilardir. Tadbirkorlik faoliyatida sodir etilgan mazkur jinoyatning (huquqbuzarlikni) subyekti bo‘lib, fuqarolar, chet el fuqarolari, mansabdor shaxslar va boshqa jismoniy shaxslar tan olinadi. Obyekt bo‘lib esa, O‘zbekiston Respublikasining ekologik tizimi, yer, suv, yer osti boyliklari, havo, o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi, shuningdek qonuniy manfaatlari tan olinadi. Subyektiv tomoni bo‘lib, subyektning qasddan yoki ehtiyotsizlikdan, ya’ni, jinoyatdan kelib chiqqan oqibatga nisbatan bo‘lgan ruhiy munosabatidir, ya’ni, jinoiy xatti-harakatlarning motiv va maqsadi bilan ham bog‘liq. Ushbu sohada sodir etilgan, jinoiy xatti-harakatlar oqibatida, tabiat boyliklari va obyektiga, ekologik tizimga yetkazilgan moddiy va ma’naviy hamda iqtisodiy va ekologik zararlarning yetkazilishi mazkur jinoyatning obyektiv tomoni deb tan olinadi. Umuman olganda, tadbirkorlik faoliyatini yuritishda sodir etilgan ushbu sohadagi jinoyatlar O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksida batafsilroq ko‘rsatilgan. Mazkur qonunning IV bo‘limi “Ekologiya sohasidagi jinoyatlar” deb nomlanib, XIV bobi “Atrof-muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar», deb nomlanadi. Bu jinoyatlarga: ekologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish (193-m); atrof tabiiy muhitning ifloslanganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko‘rsatish (194-m); atrof tabiiy muhitning ifloslanishi oqibatlarini bartraf qilish choralarini ko‘rmaslik (195-m); atrof tabiiy muhitni ifloslantirish (196-m); yer, yer osti boyliklaridan foydalanish sharoitlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish (197-m); ekinzor, o‘rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish (198-m); o‘simliklar kasalliklari yoki zararkunandalari bilan kurash talablarini buzish (199-m); o‘simliklar kasalliklari yoki zararkunandalari yoki zootexnika qoidalarini buzish (200-m); zararli kimyoviy moddalar bilan muomalada o‘simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish (202-m); suv yoki suv

havzalaridan foydalanish shartlarini buzish (203-m); alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning tartibini buzish (204-m). Shuningdek, tadbirkorlar tabiiy obyektlardan foydalanish va ularni muhofaza qilish jarayonida O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksida ko‘rsatilgan iqtisodiyot sohasidagi, xo‘jalik faoliyati, giyohvandlik va psixotrop moddalar bilan qonunga xilof ravishda muomala qilish va ekishdan iborat bo‘lgan huquqbuzarliklarni (jinoyatlarni) oldini olishlari va ularga qarshi kurashishlari lozim. Amaldagi qonunchilikka asosan, yuqorida sanab ko‘rsatilgan huquqbuzarlik (jinoyat) turlari uchun jinoiy javobgarlik jazo choralari sifatida jarima, qamoq, ozodlikdan mahrum qilish kabilar qo‘llanilishi nazarda tutilgan. Xullas, tadbirkorlarga tabiiy obyektlaridan foydalanishi talab va qoidalarini buzganlik uchun yuridik javobgarlikni belgilashi, ushbu sohadagi huquqbuzarliklarni oldini olishga va ularga qarshi kurashishga yordam beradi.

Адабиётлар руйхати: 1. Ўзбекистон Республикасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонуни // Халқ сўзи.,- 2000 й., 16-39. 2. Ўзбекистон Республикасининг “Банкротлик тўғрисида” ги Қонуни // Халқ сўзи- 1998 й., 29 сентябр. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Ташқи иқтиосдий фаолият тўғрисида»ги Қонуни //Халқ сўзи, Тошкент, 2000,- 3-13 4. Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси. Тошкент. Адолат,1995 5. Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси, Т. Адолат, 1996 6. www . ziyoonet . uz

Похожие

O`rmondan foydalanish huquqi

Qishloq xo'jaligida suvdan foydalanish huquqi

Qishloq xo`jalik korxonalarining yerdan foydalanish huquqi

Tadbirkorlarning huquqlari, burchlari, javobgarligi va huquqiy kafolatlari

Oila huquqi