Tadbirkorlarning huquqlari, burchlari, javobgarligi va huquqiy kafolatlari - Юриспруденция - Рефераты

Tadbirkorlarning huquqlari, burchlari, javobgarligi va huquqiy kafolatlari

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

182.5 KB

Tadbirkorlarning huquqlari, burchlari, javobgarligi va huquqiy kafolatlari Reja: 1. Tadbirkorlarning huquqlari. 2. Tadbirkorlarning majburiyatlari. 3. Tadbirkorlarning javobgarligi 4. Tadbirkorlar huquqlari va manfaatlarining kafolatlari.

1. Tadbirkorlarning huquqlari. Tadbirkorlar huquqiy munosabatlar subyektlari sifatida mavjud bo`lishi, uni faoliyat yuritishining asosiy sharti-uning ma`lum huquqlarga ega ekanligi, huquq sohibi sifatida qonun tomonidan e`tirof etilishi hisoblanadi. Xuddi shu munosabat bilan "huquq" iborasining etimologik ma`nosi haqida bir oz to`xtab o`tish maqsadga muvofiqdir. Huquq va huquq layoqati o`ziga xos uzviy iboralar hisoblanadi. Har qanday subyekt, shu jumladan, tadbirkor huquq sohibi bo`lish uchun eng avvalo huquq layoqatiga ega bo`lishi lozim. Huquq nazariyasi bo`yicha huquq layoqati insondan ajralmas, unga doimiy xos bo`lgan xususiyat bo`lib, inson butun umri davomida, yoshidan, salomatlik holatidan qat`i nazar, huquq layoqatiga ega bo`ladi. Huquq layoqati o`z mohiyatiga ko`ra huquqlarga ega bo`lish va majburiyatlarni bajara olish qobiliyati hisoblanadi. "Huquq" tushunchasi g`oyat keng ma`noda qo`llaniladigan tushunchadir. Yuridik adabiyotlarda uning o`nlab ta`rifi mavjud. Eng asosiy mezon-masalaga qaysi nuqtai nazardan, siyosiy-huquqiy, iqtisodiy-huquqiy, ijtimoiy-huquqiy nuqtai nazardan turib yondashishga bog`liq. Biroq yuqoridagi nuqtai nazarlardan turib yondashuv ushbu darslik doirasidan tashqaridadir. Biz uchun eng asosiysi, sof huquqiy nuqtai nazardan "huquq" tushunchasiga ta`rif berish hisoblanadi. Ushbu nuqtai nazardan olganda "huquq-bu subyektga berilgan imkoniyat", huquq-bu subyekt uchun mavjud erkinlik, "huquq-bu subyektga berilgan ruxsatnoma" sifatidagi an`anaviy qarashlar mavjud. Fuqarolik huquqida huquq elementlari tahlil etilganda "huquq-bu subyektning vakolatlari majmui" sifatida ham talqin etiladi. Bu o`rinda masaladan biroz chetga chiqilsa ham, "tabiiy huquqlar" va "taqdim etiladigan huquqlar" nazariyasiga to`xtab o`tish o`rinlidir. Tabiiy huquqlar nazariyasiga ko`ra, insonga tug`ilishidan xos bo`lgan huquqlar mavjud. Bu huquq davlat tomonidan unga berilmaydi, balki o`z-o`zidan mavjud bo`ladi, davlat bu huquqni tan olishga, e`tirof etishga va unga rioya qilishga majbur. Bu huquqlar markazida insonning yashash huquqi, uning shaxsi, daxlsizligi turadi. Davlat yoki boshqa har qanday ijtimoiy tuzilma bu huquqlarni cheklamaydi, uni olib qo`ya olmaydi. Shuni e`tirof etish lozimki, tabiiy huquqlar nazariyasi dunyoning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyotiga, davlat va shaxs o`rtasidagi munosabatlarni belgilashga juda katta ta`sir ko`rsatadi. XVII-XVIII asrlarda shakllangan bu ta`limot sarchashmalarida Gugo Gratsiy, J.Lilbern, J.Lokk, T.Jeferson, T.Peyn, J.J.Russo kabi mutafakkirlar turgan edi. Bu huquqiy ta`limot g`oyalari u yoki bu darajada ko`pgina mamlakatlar huquq me`yorlarida, shu jumladan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlariga bag`ishlangan ikkinchi bo`limida ham o`z ifodasini topgan. Tabiiy huquqlardan farqli ravishda "taqdim etiladigan huquqlar" bu davlat tomonidan tegishli qonunlarda mustahkamlab qo`yish asosida insonlarga, fuqarolarga beriladigan huquqlar hisoblanadi. Davlatning demokratik mohiyati, uning ijtimoiy-iqtisodiy darajasi ushbu huquqlarning mazmunini, ko`lamini va ta`minlash darajasini belgilaydi. Xo`sh, tadbirkorlik huquqi o`z mohiyatiga ko`ra tabiiy huquqmi yoki taqdim etiladigan huquqmi,-degan savol tug`ilishi tabiiy. Bu savolga javob berish uchun birinchi galda tadbirkorlik subyekti nafaqat jismoniy shaxslar, balki yuridik shaxslar ham bo`lishi mumkinligini esdan chiqarmaslik, hisobga olish lozim bo`ladi. Yaqin o`tmishimizda huquq subyektlarining tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanish imkoniyatlari amalda deyarli bo`lmaganligi, binobarin, "tadbirkorlik davlat tomonidan yo`l qo`yiladigan yoki yo`l qo`yilmaydigan faoliyat turiga mansub ekanligi haqidagi g`oya" tadbirkorlikni tabiiy huquqlar turkumiga kiritishni inkor etadi. Biroq bozor munosabatlariga asoslangan tizim mohiyatini tahlil etganda bu tizim asosini, negizini tadbirkorlik tashkil etishini unutmaslik lozim. Tadbirkorlik subyekti, uning huquqlari mavjud bo`lmasa, uning obyekti bo`lgan bozor munosabatlari ham mavjud bo`lmaydi. Demak,

bozor munosabatlari tizimi o`zining tabiiy huquqlariga ega, bu huquqlar bo`lmagan taqdirda tizim ham yashay olmaydi. Boshqa tomondan olganda, jismoniy shaxs ko`p hollarda yuridik shaxsning o`zagini, negizini, o`ziga xos «substrati»ni tashkil etadi. Binobarin, agarda insonni tadbirkorlik bilan shug`ullanish huquqi u yoki bu darajada «tabiiy huquq» sifatida xalqaro huquq me`yorlarida eslatib o`tilgan bo`lsa, demak bu o`rinda muammo o`z-o`zidan hal bo`lgan, yechimini topgan deb hisoblash mumkin bo`lar edi. BMT Bosh Assambleyasi tomonidan 1948 yil, 10 dekabrda qabul qilingan "Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi"da insonning tadbirkorlik huquqi haqida bevosita norma mavjud emas. Biroq, Deklaratsiyaning 17-moddasida "Har bir inson yakka o`zi yoki boshqalar bilan birgalikda mulkka egalik qilish huquqi sohibidir", 23-moddada esa "Har bir inson mehnat qilish, ishni o`z erki bilan tanlab olish huquqiga egadir. Har bir ishlayotgan odam o`zi va oilasi uchun munosib yashashni ta`minlaydigan adolatli va qoniqarli daromad olish huquqiga egadir", deb ko`rsatiladi. Ushbu huquqlar esa tadbirkorlik huquqlarining o`zagini, negizi hisoblanadi. BMTning Bosh Assambleyasi 1986 yilda "Iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy huquqlar to`g`risida xalqaro Pakt”ni qabul qildi. Ushbu Paktda ham "davlatlar mehnat huquqini e`tirof etadilar, ushbu huquq har bir kishining mehnat bilan tirikchilik uchun mablag` ishlab topish imkoniyatini qamrab oladi" (6-moddasi, 1-qism), "davlatlar har bir kishining o`zi, oilasi uchun yetarlicha turmush darajasi bo`lish huquqini e`tirof etadilar, yetarlicha oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joy hamda turmush sharoitlarini muttasil yaxshilab berish shu jumlaga kiradi. Davlatlar ushbu huquqni amalga oshirish uchun zarur choralarni ko`radilar (2-modda, 1-qism)", degan qoidalar mustahkamlab qo`yilgan. Ushbu me`yorlar o`z mazmuni va mohiyatiga ko`ra, tadbirkorlik huquqi bilan uzviy bog`liqdir, chunki mehnat huquqi va daromad olish huquqini eng yuqori, o`z takomilligi va qiyomiga yetgan shakli-bu tadbirkorlik bilan shug`ullanish huquqi hisoblanadi. Xalqaro huquqda mustahkamlab qo`yilgan inson huquqlari doirasidan farqli ravishda O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida bozor munosabatlarini rivojlantirish O`zbekiston iqtisodiyotining asosiy maqsadi ekanligi belgilab qo`yilgan va bunda davlat tadbirkorlik erkinligini kafolatlashi ham o`z ifodasini topgan. Bu o`rinda shuni ham ta`kidlab o`tish o`rinliki, tadbirkorlik erkinligining konstitutsiyaviy maqomga ko`tarilishi dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari qonunchiligida ham kuzatilmagan va binobarin, u O`zbekiston huquq tizimining yuqori darajasidan darak beradi. Yuqorida tadbirkor huquq subyekti sifatida jismoniy shaxs va yuridik shaxs bo`lishi mumkinligi qayd etilgan edi. Biroq, tadbirkorning huquqlari doirasini belgilashda birinchi galda jismoniy shaxsni nazarda tutish muhim ahamiyatga ega. Buni juda o`rinli deb hisoblash mumkin, chunki jismoniy shaxs har doim real mavjudot, yuridik shaxs formal va mavhum tuzilmadir. Shu nuqtai nazardan olganda, tadbirkor-jismoniy shaxs huquqlari uning inson, shaxs, fuqaro sifatidagi huquq va erkinliklari bilan uzviy va chambarchas bog`liq ekanligini e`tirof etish lozim. Inson huquqlarining quyidagi turlari bevosita tadbirkor-jismoniy shaxs huquqlarining amalga oshirilishida muhim ahamiyatga ega: a) barcha shaxslarning qonun oldida tengligi; b) sha`n, qadr-qimmatining himoya qilinishi;

v) bir joydan ikkinchi joyga erkin ko`chish, O`zbekiston hududiga erkin kirish va undan chiqish; g) axborotlar izlash, olish va uni tarqatish; d) o`z huquqlari va manfaatlariga daxldor bo`lgan har qanday hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatiga ega bo`lish; z) mulkdor bo`lish, ijtimoiy ta`minot olish va shu kabilar. Ushbu huquqlar O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18, 27, 28, 29, 30, 36, 39-moddalarida mustahkamlab qo`yilgan. Konstitutsiyaning 54-moddasida mulk huquqining mazmuni, uning asosiy elementlari, mulkdor vakolatlarining chegarasi aniq-ravshan belgilab qo`yilgan va bu holat ham tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega. Tadbirkorning maxsus, o`ziga xos huquqlari uning tadbirkor sifatidagi huquqiy maqomi (maqsadini) tadbirkorlikning foyda (daromad) olish maqsadini ko`zlagan holda tavakkalchilik asosida tashabbuskorlik bilan faoliyat ko`rsatish belgilarida yaqqol ifodalanadi va ulardan bevosita kelib chiqadi. Tadbirkorlik eng muhim huquqlardan biri yakka o`zi yoki boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar (ya`ni, tovarlar ishlab chiqarish, sotish, xarid qilib olish, xizmatlar ko`rsatish va ishlar bajarish borasidagi faoliyat bilan shug`ullanuvchi davlat korxonalari va boshqa korxonalar, shuningdek ularning filiallari va vakolatxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo`jalik jamiyatlari hamda shirkatlari, ittifoqlari, assotsiyatsiyalari, konsernlari, konsiorsiumlari, korporatsiyalari va boshqa birlashmalari, qo`shma korxonalar, birjalar, banklar, sug`urta jamiyatlari, investitsiya, pensiya fondlari va boshqa fondlar, boshqa birlashmalar, shu jumladan, tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi fuqarolar) bilan birgalikda korxonalar va tashkilotlarni vujudga keltirishga haqli ekanligi hisoblanadi. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning 8- moddasida tadbirkorlik faoliyati subyektlarining huquqlari belgilab qo`yilgan. Bu huquqlar mazmunan bevosita tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish imkoniyatlarini ta`minlaydi. Bu huquqlar majmui tadbirkorlik subyektlarining asosiy tub vakolatlarini mustahkamlaydi. Bu huquqlar birortasi istisno etilsa, u holda tadbirkorlik faoliyatini to`laqonli ravishda amalga oshirib bo`lmaydi. Qonunda tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlari quyidagicha belgilangan: 1) tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq o`ziga tegishli mol- mulkka egalik qilish, undan foydalanish, uni tasarruf etishga haqli. Bir qarashda bu go`yo barcha huquq subyektlariga tegishli bo`lgan huquq sifatida qaralishi mumkin. Aslini olganda ham, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 36-moddasida hamma mulkdor bo`lishga haqli deb ko`rsatiladi. Biroq boshqa subyektlarni mulkdor bo`lish huquqi bu shunchaki potensial imkoniyat bo`lsa, bu huquqni amalga oshirish bu subyekt uchun jiddiy oqibatlar keltirib chiqarmaydi. Biroq tadbirkor uchun mulkdor bo`lish huquqi, mulkiy huquqlarni amalga oshirish huquqi bu hayotiy zaruriyat bo`lib, busiz tadbirkorlik bilan shug`ullanish mumkin emas. Boshqacha aytganda, tadbirkorlik faoliyati bu eng avvalo iqtisodiy faoliyatdir. Iqtisodiy faoliyat negizida esa mol-mulk yotadi.

Qonunda tadbirkorning o`ziga tegishli mol-mulk tushunchasini keng ma`noda talqin etish lozim. Shu sababli ham, bunday mol-mulk tarkibiga moddiy obyektlar, qimmatbaho qog`ozlarga nisbatan mulk huquqi, shuningdek intellektual faoliyat natijalariga nisbatan mutlaq huquqlar ham kiradi. Tadbirkorning muayyan mulkiy manfaatlar ko`rish imkoniyatini ta`minlovchi ashyoviy huquqlari, boshqa mulkiy huquqlari ham uning mol-mulkka nisbatan huquqlari doirasiga kiradi. Tadbirkorning o`ziga tegishli mol-mulkka nisbatan mulkiy huquqlarni amalga oshirishi qonunda, ya`ni, Konstitutsiyada (54-modda), FK (2-bo`lim) va boshqa qonun hujjatlarida belgilangan tartibda va asoslarda amalga oshiriladi. Mulk huquqining mazmuni FKning 164-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Unga asosan mulkdor o`ziga qarashli mol-mulkka: a) o`z xohishiga ko`ra (ya`ni, o`z erki-irodasi bilan, o`zi istagan holatda); b) o`z manfaatlarini ko`zlab (ya`ni, mulkdor tomonidan o`z mulkiy huquqlarini amalga oshirish motivatsiyasi-bu huquqlar uning o`z moddiy yoxud ma`naviy qanoatlanishi, naf ko`rishi uchun ro`y beradi. Masalan, o`zi yoki yaqinlarining jismoniy yoki boshqacha moddiy ehtiyojlarini qanoatlantirishga qaratiladi, hatto mulkdor o`z mol-mulkidan xayr-ehson qilgan taqdirda ham (o`z insoniylik burchini bajarish) ma`naviy manfaat amalga oshadi); v) egalik qilish (egalik qilish mulkdor tomonidan mol-mulkni o`z qo`lida, o`z ixtiyorida, o`z erki-irodasining ta`siri doirasida, o`z boshqaruvida saqlab turishini anglatadi); g) undan foydalanish (mol-mulkdan foydalanish mol-mulk obyektlarini iste`mol qilish, uning foydali xususiyatlarini olish, ekspluatatsiya qilishni anglatadi); d) uni tasarruf etish (mol-mulkni tasarruf etish, uning yuridik taqdirini belgilash, ya`ni, mulk huquqini o`zida saqlab qolish yoxud o`zidan begonalashtirish holatlarini anglatadi); ye) shuningdek, o`zining mulk huquqini kim tomonidan bo`lmasin, har qanday buzilishini bartaraf etishni talab qilishi (mulkdorni o`z mulk huquqini himoya qilishni FKning 228-moddasida ko`rsatilgan vindikatsion da`vo asosida va 231-moddada ko`rsatilgan negator da`vo qo`zg`atish asosida amalga oshirish huquqiga ega). Mulk huquqini amalga oshirishda mulkdor tegishli mol-mulk obyektlaridan foydalanish, ularni saqlash qoidalariga rioya qilishi lozim. Tadbirkorlik subyekti bo`lgan yuridik shaxslar o`z mol-mulklarini yuridik shaxs balans hujjatlarida aks ettirishlari shart. Yuridik shaxs tomonidan sotib olingan mol-mulk darhol balansga kiritilishi, sotib yuborilgan, nobud bo`lgan yoki boshqa tarzda begonalashtirilgan mol- mulk balansdan chiqarilishi lozim; 2.Tadbirkor mustaqil ravishda ishlab chiqarish dasturini shakllantirish, mahsulot yetkazib beruvchilarni va o`z mahsulotining (ishlari, xizmatlarining) iste`molchilarini tanlash huquqiga ega. Ma`lumki, hozirgi zamon tadbirkorlik ishlab chiqarish faoliyati juda murakkab jarayondir. Bu jarayonda tadbirkor o`z faoliyatini g`oyat puxtalik bilan tashkil etishi, rejalashtirilishi talab etiladi. Xom-ashyoni qayerdan oladi va kimdan oladi, qanday texnologiyani qo`llaydi, qanday mexanizmdan foydalanadi, ishlab chiqarishni qanday tashkil etadi- bularning hammasini tadbirkorlik subyekti mustaqil ravishda belgilaydi. Bu ishlab chiqarish xo`jalik jarayoni bo`lib, hech kim tadbirkorlik subyektiga majburiy ko`rsatma, buyruq berishga haqli

emas. Tadbirkor o`z ishlab chiqarishida, unga yordam beruvchi subyektlarni va ularning mahsulotlarini o`zi tanlaydi va ular bilan erkin shartnomaviy munosabatlarga kirishadi. Tadbirkor o`z mahsulotlari, xizmatlari va ishlarining iste`molchilarini ham o`zi erkin ravishda tanlaydi va ular bilan ixtiyoriylik asosida shartnomalar tuzadi. Demak, bu sohada tadbirkorga majburiy ko`rsatma berilishi mumkin emas; 3.Tadbirkor tadbirkorlikdan cheklanmagan miqdorda daromad (foyda) olish va uni o`z ixtiyoriga ko`ra tasarruf etishga haqli (tovarlar, ishlar, xizmatlar bozorida ustun mavqeni egallab turgan tadbirkorlik faoliyati subyektlari bundan mustasno). Bu huquq tadbirkorlarning eng muhim huquqlaridan hisoblanadi. Haqiqatan ham tadbirkorlik faoliyatidan ko`zlangan pirovard maqsad bu-foyda olish (daromad olish) boylik orttirish, moddiy manfaat ko`rish. Odatda, tadbirkorning daromadi (foydasi) deganda, ishlab chiqarish xarajatlari va boshqa sarf-xarajatlar, shuningdek majburiy to`lovlar, soliqlar, boj to`lovlari va shu kabilar chegirib tashlangandan keyin tadbirkor ixtiyorida qolgan sof foyda summasi tushuniladi. Umumiy qoida bo`yicha, bunday daromadlar hajmi, miqdori cheklanmaydi, bunday daromad pul ko`rinishida, valyuta mablag`lari ko`rinishida, mol-mulk ko`rinishida bo`lishi mumkin. Tadbirkor bu daromadni, o`z ixtiyoriga ko`ra erkin tasarruf etadi, ya`ni xohlasa, o`z iste`moli uchun sarf qiladi, ishlab chiqarishni rivojlantirishga sarflashi, xayr-ehson qilishi mumkin. Biroq, ba`zi tadbirkorlik subyektlari bozorda monopol ustun mavqega ega. O`zbekiston Respublikasining "Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida"gi 1996 yil 27 dekabrdagi Qonunida bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyekt holatiga ta`rif berilgan. Ushbu Qonunning 3-moddasiga asosan ustun mavqe-xo`jalik yurituvchi subyektning o`rnini bosuvchisi bo`lmagan tovar bozorida yoxud bir-birining o`rnini bosadigan tovarlar bozorida o`ziga (o`zgalarga) raqobatga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatish, boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini o`zga tarzda cheklash imkoniyatini beradigan hukmron mavqesi, bozordagi ulushi 65 foiz va undan ziyodini tashkil etadigan xo`jalik yurituvchi subyektning mavqesi ustun mavqe hisoblanadi. Bozorda ustun mavqega ega bo`lgan tadbirkorlik subyektlarining oladigan daromadlari foydasining maksimal chegaralari davlatning vakolatli idoralari (Monopoliyaga qarshi kurash qo`mitasi) tomonidan belgilab beriladi. Bozorda ustun mavqega ega bo`lgan tadbirkorlik subyektining bu borada cheklanishi eng avvalo iste`molchilar, xaridorlarning manfaatlarini himoya qilishni nazarda tutadi. Aslini olganda, bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyektni, huquqini cheklash adolat va insof nuqtai nazaridan maqsadga muvofiqdir; 4. Tadbirkorlik subyekti o`z mahsulotini (ishlari, xizmatlarini) ishlab chiqarishlarini bozor konyukturasidan kelib chiqib, mustaqil ravishda belgilanadigan narxlar va tariflar bo`yicha yoki shartnoma asosida realizatsiya qilishga haqli (qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollar bundan mustasno). Odatda, bozor tizimi sharoitida narx-navo talab va taklif asosida belgilanadi. Bozorning o`ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tadbirkor o`z mahsuloti (xizmati)ga bahoni o`zi bir taraflama belgilaydi va bu holda ushbu bahoga rozi bo`lgan iste`molchi qo`shilish shartnomasi orqali (FKning 360-moddasi) tadbirkor bilan huquqiy munosabatga kirishadi. Baho belgilashning boshqa usulida esa baho tadbirkor bilan iste`molchi o`rtasidagi kelishuv asosida belgilanadi. Odatda, ma`muriy yo`l bilan narx-navoni belgilashga yo`l qo`yilmaydi. Davlat narx- navo darajasiga asosan iqtisodiy usullar orqali ta`sir etadi. Ayni vaqtda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollarda tovarlar, xizmatlar, ishlar bahosi davlatning vakolatli idoralari tomonidan belgilanishi mumkin. Masalan, tabiiy monopoliya subyektlari mahsulotlari (xizmatlariga), bozorda ustun mavqega ega bo`lgan subyektlar tovarlari (xizmatlari)ga, ba`zi

qishloq xo`jalik mahsulotlarini davlat buyurtmasi bo`yicha harid qilishda va h.k. (bu haqda batafsil ushbu darslikning tegishli bobiga qaralsin); 5.Tadbirkorlik faoliyati subyekti binolar, inshootlar, uskunalar va boshqa mol- mulkni olishga va (yoki) ijaraga olishga, shu jumladan, lizing yo`li bilan olishga haqli. Tadbirkor o`z faoliyati uchun zarur bo`lgan barcha zarur vositalarni oldi-sotdi shartnomasi orqali o`ziga mulk sifatida xarid qilib olishi mumkin. Eng asosiysi, bu vositalar fuqarolik muomalasidan chiqarilmagan bo`lishi lozim. Ayni vaqtda fuqarolik qonunlarida oldi-sotdi shartnomasi umumiy qoidalari bilan ayrim mol-mulk obyektlarining sotib olishni o`ziga xos xususiyatlari belgilab qo`yilgan. Masalan, ko`chmas mulkni sotib olish (FKning 479-488-moddalari), korxonani sotib olish (FKning 489-496-moddalari). Binobarin, tadbirkor ushbu belgilangan qoidalarga rioya qilgan holda turli mol-mulk obyektlarini sotib olishga haqli. Qonunda binolar, inshootlar, uskunalarni lizing (moliya ijarasi) orqali olish huquqiga ham alohida e`tibor beriladi. Bu bejiz emas, albatta. Lizing biz uchun nisbatan yangi shartnoma turi bo`lsa ham, u rivojlangan mamlakatlarda keng qo`llaniladi. Lizingning afzalligi shundaki, yangi texnika, uskunalarni sotib olishga imkoni bo`lmagan tadbirkorlik subyekti (lizing oluvchi) uchun boshqa bir subyekt, masalan tijorat banki (lizing beruvchi) o`z mablag`i hisobidan lizing shartnomasi asosida yangi texnika, uskuna sotib olib beradi va unga egalik qilish, foydalanish uchun topshiradi. Lizingning kreditdan afzalligi shundaki, bunda lizing oluvchi o`z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda lizing narsasini (uskunani) o`ziga qaytarib oladi, binobarin, uni tavakkal qilish darajasi ancha past. Kreditda esa olingan kredit mablag`ining umuman yo`q bo`lib ketish tavakkali mavjud va bunday hollarda kreditni qaytarish ehtimoli har doim ham mavjud bo`lmaydi. Lizing shartnomasi lizing oluvchi uchun ham g`oyat foydali. U eng yangi texnikani o`z ishlab chiqarishida darhol qo`llash va natijada samaradorlik-foydani oshirishga imkon beradi. O`zi bu texnikani sotib olish uchun pul to`plaganda, vaqtdan ancha yutqazgan bo`lur edi. Lizing bo`yicha munosabatlar FKning 587-599-moddalarida va lizing to`g`risidagi maxsus qonun bilan tartibga solinadi. Tadbirkorning eng muhim huquqlaridan biri tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda pul mablag`larini ixtiyoriy asoslarda jalb etish hisoblanadi. Boshqalarni mol-mulkini jalb etish haq to`lash evaziga (masalan, ijara) va tekin (masalan, ssuda) amalga oshirilishi mumkin. Bunda tadbirkor bilan mol-mulk sohibi o`rtasida shartnoma tuziladi. Odatda boshqalarning mol-mulkidan foydalanishning eng keng tarqalgan shakli ijara hisoblanadi. Ijara asosida ijaraga beruvchi mol-mulkni ijaraga oluvchiga haq evaziga vaqtincha egalik qilish va foydalanish uchun topshiradi. Ijara predmeti bo`yicha qonunda mulk ijarasi (FKning 585-557-moddalari), prokat (FKning 558-563-moddalari), transport vositalari ijarasi (FKning 564-572-moddalari), binolar va inshootlar ijarasi (FKning 573-578-moddalari), korxonalarni ijaraga olish (FKning 579-586-moddalari), lizing, ya`ni, moliyaviy ijara (FKning 587-599-moddalari), uy-joy ijarasi (FKning 600-616-moddalari) kabi ijara turlari farqlanadi. Umumiy qoida bo`yicha ijara shartnomasi predmeti sifatida yer, boshqa tabiiy resurslar tegishli qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ijara shartnomasida ijara predmeti, uning qiymati, ijara haqi, ijara muddati, taraflarning huquq va majburiyatlari, foydalanish shartlari va tartibi, ijaraga olingan mol-mulkni yaxshilash, yomonlashtirish oqibatlari, shartnoma shartlarini buzganlik uchun taraflarning javobgarligi va shu kabi holatlar nazarda tutilishi mumkin.

Ijara predmetiga, ijara muddati va summasiga qarab ijara shartnomalar, ba`zi hollarda nafaqat yozma tuzilishi, balki u notarial guvohlantirilishi va davlat ro`yxatidan o`tkazilishi ham talab etiladi, masalan korxonani ijaraga olishda (FKning 586-moddasi) ijara tadbirkorlik munosabatlarida keng qo`llaniladi. Ijara orqali tadbirkor o`zi sotib olishga qurbi yetmaydigan, biroq o`ziga zarur bo`lgan mol-mulkni yoxud o`ziga faqat vaqtinchalik zarur bo`lgan mol-mulkni foydalanish uchun olish, o`z ehtiyojlarini qanoatlantirish imkoniga ega bo`ladi. Ba`zi hollarda tadbirkor boshqa shaxslar mol-mulkini renta to`lab turish sharti bilan foydalanishga olishi mumkin. Renta munosabatlari FKning 512-529-moddasi bilan tartibga solinadi. Birovlarning mol-mulkidan tekin foydalanish ham o`zining huquqiy asoslariga ega. Tadbirkor o`z faoliyatida boshqalar mol-mulkini tekin foydalanishga olgan taqdirda FKning 617- 630-moddasida belgilangan qoidalarga rioya qilishi shart. Tadbirkor boshqa yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag`larini ham ixtiyoriy asoslarda o`z faoliyatini amalga oshirishda jalb etishga haqli. Uni quyidagi shakllarda ro`yobga chiqarish mumkin: a) qimmatbaho qog`ozlar chiqarish va sotish; b) qarz va kreditlar olish; 6. Tadbirkorlik faoliyati subyekti belgilangan tartibda tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga haqli. O`zbekiston Respublikasi-jahon hamjamiyatining to`la huquqli a`zosi bo`lgan ochiq davlat. Mamlakatimiz dunyo bozorida o`z mavqeiga ega bo`lishga intilmoqda. Binobarin, tadbirkorlik subyektlari uchun tashqi iqtisodiy munosabatlarga keng yo`l ochilmoqda. Tashqi iqtisodiy munosabatlar orqali mamlakatimizda ishlab chiqarilgan mahsulotlar chet davlatlarga chiqariladi, respublikamizga chet el investitsiyasi kirib keladi, eng yuqori texnika va texnologiyadan foydalanish imkoniyatlari vujudga keladi. Davr shiddati va rivoji turli tadbirkorlik subyektlari o`rtasida xalqaro aloqalarni yo`lga qo`yishni talab etadi. Iqtisodiy sohadagi biqiqlik va mahdudlik oxir oqibatda taraqqiyotdan chetda qolishga va tanazzulga olib keladi. Ayni vaqtda tashqi iqtisodiy aloqalarni amalga oshirishning muayyan tartibi mavjud va u mamlakat ichki tadbirkorlik muomalasi tartibidan farq qiladi. Bu farqning mavjudligi turli mamlakatlarda turli xil qonunlarning amal qilishi, subyektlarning huquqiy maqomi va bitimlar tuzish, ijro etish bo`yicha o`ziga xos tartib qoidalar mavjudligi bilan bog`liq. Ayni vaqtda davlatning iqtisodiy xavfsizligi, o`ziga xos manfaatlar ham tashqi iqtisodiy munosabatlarning o`ziga xos tartibi belgilanishini taqozo etadi. O`zbekistonda tashqi iqtisodiy munosabatlar "Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida"gi Qonun (2000 yil 26 mayda qabul qilingan) bilan tartibga solinadi. Tashqi iqtisodiy faoliyat deganda O`zbekiston Respublikasi yuridik va jismoniy shaxslarining xorijiy davlatlarning yuridik va jismoniy shaxslari, shuningdek xalqaro tashkilotlar bilan o`zaro foydali iqtisodiy aloqalarni o`rnatish va rivojlantirishga qaratilgan faoliyati tushuniladi. O`zbekiston Respublikasida ro`yxatga olingan yuridik shaxslar, shuningdek O`zbekiston Respublikasining hududida doimiy yashash joyiga ega bo`lgan va yakka tartibdagi tadbirkor sifatida ro`yxatga

olingan jismoniy shaxslar tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanishga haqlidirlar (Qonunning 3-moddasi). Binobarin, avvalgi tartibdan farqli ravishda hozir tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun maxsus ro`yxatdan o`tish talab etilmaydi. Tashqi iqtisodiy faoliyatda ishtirok etuvchi tadbirkor qonun hujjatlari doirasida tashqi iqtisodiy faoliyatda qatnashish shakllarini mustaqil belgilash, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun o`z xohishiga ko`ra boshqa yuridik va jismoniy shaxslarni shartnoma asosida belgilangan tartibda jalb etish, tashqi iqtisodiy faoliyat natijalariga, shu jumladan, milliy va chet el valyutasidagi daromadga qonun hujjatlariga muvofiq mustaqil ravishda egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etishga haqli. Oldi-sotdi yoki ayirboshlash obyekti hisoblangan tovarlar (ishlar, xizmatlar), har qanday mol-mulk, shu jumladan, qimmatli qog`ozlar, valyutalar va valyuta qimmatliklari, elektr, issiqlik energiyasi, energiyaning boshqa turlariga, transport vositalariga, intellektual mulk obyektlariga nisbatan tashqi iqtisodiy faoliyat amalga oshirilishi mumkin (tashqi iqtisodiy faoliyatda foydalanilishi qonun hujjatlari bilan ta`qiqlangan tovarlar bundan mustasno). Ayni paytda tashqi iqtisodiy faoliyat muayyan ma`noda davlatning iqtisodiy va siyosiy manfaatlari bilan bog`liq. Shu sababli ham hech qaysi davlat bu faoliyatga nisbatan befarq qarab tura olmaydi. Binobarin, tashqi iqtisodiy faoliyatda muayyan cheklashlar mavjud. Masalan, «Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risida»gi Qonunda eksport- importni cheklash asoslari va tartibi, dempingga qarshi kurash choralari mustahkamlab qo`yilgan (bu haqda ushbu darslikning tegishli bobida mufassal to`xtab o`tilgan). Yuqoridagi huquqlardan tashqari, tadbirkorlik faoliyatining subyektlari garchi «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunda alohida ajratib ko`rsatilmagan bo`lsa ham, lekin boshqa qonun hujjatlarida mustahkamlab qo`yilgan va tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda nihoyatda zarur bo`lgan boshqa qator huquq va erkinliklarga egadir. Tadbirkorlar ham ijtimoiy ta`minot va ijtimoiy sug`urtalanish huquqlariga egadirlar. Ma`lumki, ijtimoiy ta`minot huquqi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida bevosita mustahkamlab qo`yilgan: "Har kim qariganda, mehnat qobiliyatini yo`qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo`lgan va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta`minot olish huquqiga ega". Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanilgan davr belgilangan tartibda mehnat stajiga kiritiladi. Tadbirkor qariganda qarilik pensiyasi olishga, mehnat qobiliyatidan kasallik sababli qisman yoki butunlay mahrum bo`lganda nogironlik pensiyasi olishga, vaqtinchalik betobligida nafaqa olishga haqli bo`ladi. Biroq bu huquqlar o`z- o`zidan amalga oshmaydi. Buning uchun tadbirkor pensiya jamg`armasiga ajratmalarni o`z vaqtida to`lab turishi lozim. Bu holda tadbirkorlik bilan shug`ullanilgan davr pensiya olish huquqini beruvchi mehnat stajiga kiritiladi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanilgan davr haqida yozuv tadbirkorning mehnat daftarchasiga tadbirkorni ro`yxatga olgan organ, masalan, tuman hokimligi tomonidan kiritilishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 282-moddasiga asosan barcha xodimlar davlat yo`li bilan ijtimoiy sug`urta qilinishlari lozim. Davlat ijtimoiy sug`urtasi uchun ish beruvchilar (binobarin, tadbirkorlar ham), shuningdek sug`urtalangan xodimlarning o`zlari ham ba`zan to`laydilar. Sug`urta badallarining miqdori, to`lash tartibi, bu mablag`lardan foydalanish tegishli me`yoriy hujjatlar bilan belgilanadi.

Davlat ijtimoiy sug`urtasi bo`yicha sug`urta qilingan xodimlar, tegishli hollarda esa ularning oilalari ham davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`lari hisobidan: vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqalari, ayollar esa bundan tashqari; bola tug`ilganda beriladigan nafaqalar; davlat tomonidan beriladigan qarilik, nogironlik va boquvchisini yo`qotganlik pensiyalari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa to`lovlar bilan ta`minlandilar. Davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`laridan sanatoriy-kurortlarda davolanish, dam olish, sug`urtalangan xodimlarning shifobaxsh (parhez) taomlari uchun haq to`lash, bolalarni sog`lomlashtirish lagerlarini ta`minlab turish, davlat ijtimoiy sug`urtasiga doir boshqa tadbirlar uchun ham belgilangan tartibda foydalaniladi. Tadbirkorlik tavakkalchilik bilan bog`liq bo`lgani sababli tadbirkor o`z mol-mulkini, shuningdek faoliyatini har xil tabiiy ofatlar, favqulodda hodisalar, muvaffaqiyatsizliklardan sug`urta qildirishi mumkin. Biroq bu ijtimoiy sug`urta hisoblanmaydi va FKning 914-961- moddalari bilan tartibga solinadi. O`zini ijtimoiy sug`urta qilishdan bosh tortishi, bo`yin tovlash va sug`urta to`lovlarini to`lamaslik tadbirkorning ijtimoiy ta`minot olish huquqini qiyinlashtiradi. Biroq bunda ham tegishli shartlar mavjud bo`lganida u ijtimoiy pensiya olish huquqini yo`qotmaydi. Tadbirkor tomonidan ish beruvchi sifatida davlat ijtimoiy sug`urtasi uchun badal to`lamaganligi tadbirkor korxonasida yollanib ishlayotgan xodimlarning davlat ijtimoiy sug`urtasi mablag`lari hisobidan ta`minlanish huquqidan mahrum etmaydi (O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 283-moddasi 2-qismi). Tadbirkor xo`jalik munosabatlarining subyekti sifatida doimiy ravishda boshqa har xil subyektlar bilan doimiy o`zaro munosabatda bo`ladi. Bunday o`zaro munosabatlar har doim silliq ketavermaydi. Ko`p hollarda nizoli, bahsli holatlar vujudga keladi. Mana shunday holatlarda tadbirkor o`z huquqlarini himoya qilishi uchun real imkoniyatlarga ega bo`lishi shart. Bunday imkoniyat qonunning 7-moddasi 8-qismida o`z ifodasini topgan. Bunga asosan, tadbirkor yoki u vakil qilgan shaxslar xo`jalik yurituvchi boshqa subyektlarning har qanday xatti-harakatlari va tadbirkorga qilayotgan da`vatlari hamda belgilangan tartibda beriladigan jazo choralari xususida bahslashishga haqlidirlar (qonunlarga muvofiq so`zsiz qo`llaniladigan choralar bundan mustasno). Tadbirkorning xo`jalik munosabatlarining boshqa subyektlari bilan bo`ladigan nizoli huquqiy munosabatlarini hal etish tartibi xo`jalik protsessual va fuqarolik-protsessual qonunlarda belgilab qo`yilgan. "Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o`rtasidagi, shuningdek, tadbirkorlar o`rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo`jalik nizolarini hal etish Oliy xo`jalik sudi va xo`jalik sudlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amalga oshiriladi (XPK 3-moddasi). Tadbirkor o`zining buzilgan yoki da`vo qilayotgan huquqlarini yoxud qonuniy manfaatlarini himoya etishni so`rab, sudga murojaat qilishga haqli va bu huquq qonun tomonidan kafolatlanadi. Hech kim tadbirkordan bu huquqdan foydalanmaslikni talab eta olmaydi, hatto bunga tadbirkorni majbur qilgan taqdirda ham u haqiqiy hisoblanmaydi. Nizolar sudlarda xo`jalik yurituvchi subyektlarning kimligidan, qaysi mulk shakliga mansubligidan qat`i nazar, sud va qonun oldida tengligi asosida ko`riladi. 2 §. Tadbirkorlarning majburiyatlari.

Tadbirkorlar qonun hujjatlarida belgilangan huquqlarga ega bo`lishi bilan bir qatorda tegishli majburiyatlar ham ular zimmasiga yuklanadi. Tadbirkor birinchi navbatda amaldagi qonunlardan hamda o`zi tuzgan bitimlardan kelib chiqadigan barcha majburiyatlarni bajarishi, ularga rioya qilishi lozim. Qonun tomonidan nazarda tutilgan majburiyatlar deyilganda, amaldagi qonunlarda va qonun osti hujjatlarida belgilab qo`yilgan va rioya qilinishi shart bo`lgan xatti-harakatlar qoidalari tushuniladi. Majburiyatlar o`z xarakteriga ko`ra umumiy va maxsus bo`lishi mumkin. Qonunlarda nazarda tutilgan umumiy majburiyatlar barcha uchun taalluqli bo`ladi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 48-52-moddalarida mana shunday umumiy majburiyatlar o`z ifodasini topgan: Konstitutsiyaga va boshqa qonunlarga rioya qilish; boshqa shaxslarning huquqlari, erkinliklari, sha`ni va qadr-qimmatini hurmat qilish; atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo`lish; qonun belgilagan soliqlar, mahalliy yig`imlarni to`lash va h.k. Qonunlarda belgilab qo`yilgan umumiy majburiyatlar doirasi nihoyatda keng va xilma-xildir hamda bu haqda mufassal to`xtab o`tish ushbu darslik mavzusi doirasidan tashqari chiqadi. Tadbirkor rioya qilishi shart bo`lgan umumiy majburiyatlar jinoyat, fuqarolik, ma`muriy, mehnat qonunlari va shu kabilarda o`z ifodasini topgan. Ayni vaqtda tadbirkor zimmasiga maxsus majburiyatlar ham yuklangan. Qonunlarda belgilab qo`yilgan maxsus majburiyatlar doirasi hammaga taalluqli bo`lmasdan, faqat tadbirkorlarga va tadbirkorlik faoliyatini, ayrim sohalari bilan shug`ullanuvchi shaxslar zimmasiga yuklatiladi. Bunday majburiyatlar ko`lami va turlari ham nihoyatda keng, rang-barangdir. Bunday majburiyatlar eng avvalo tadbirkor shaxs, tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish, yuritish va boshqa subyektlar bilan bo`lgan munosabatlarga bog`liqdir. Masalan, faoliyatni yollanma mehnatni jalb qilgan holda amalga oshirayotgan xususiy tadbirkor yuridik shaxs sifatida ish ko`radi va korxonani ro`yxatdan o`tkazishga majbur. Xususiy korxona tomonidan ishlab chiqarilgan buyumlar, ularda firma belgisi yoki ishlab chiqaruvchining faoliyati, buyumlarning nomi yoki ramzi, buyumni ifodalovchi boshqa ma`lumotlar ko`rsatilib albatta markirovka qilinishi kerak. Tadbirkorning eng muhim majburiyatlari orasida soliqlar va mahalliy yig`imlar to`lash alohida o`rin egallaydi. Soliq to`lash bilan bog`liq munosabatlar 1997 yil 27 aprelda qabul qilingan va 1998 yil 1 yanvardan boshlab kuchga kiritilgan Soliq kodeksi bilan tartibga solinadi. Mamlakatimizda soliqlar tizimi umumdavlat davlat soliqlari va mahalliy soliqlar va yig`imlardan iboratdir. «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi Qonunning 9- moddasida tadbirkorlik faoliyati subyektlarining majburiyatlari belgilab qo`yilgan. Bunday majburiyatlar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1). Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`zlari tuzgan shartnomalardan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarishlari shart. Tadbirkorlik subyekti tomonidan ushbu majburiyatga rioya qilish uning o`zi uchun ham butun jamiyat uchun ham muhim ahamiyatga ega. Agarda bozor tizimida turli tadbirkorlik subyektlari o`rtasidagi iqtisodiy mulkiy munosabatlar shartnomalar orqali rasmiylashtirilishini e`tiborga olsak, bu holat yaqqol namoyon bo`ladi. Tadbirkorlik subyektlarini shartnoma bo`yicha majburiyatini bajarmasligi tadbirkorni o`zi uchun ham va boshqa kishilar uchun ham jiddiy salbiy oqibatlar, noqulaylik keltirib

chiqaradi. Boshqacha aytganda bu holat aholining ayrim tovarlar, xizmatlar, ishlarga bo`lgan ehtiyojini yetarli darajada qanoatlantirmaslikka olib keladi. Demak, iqtisodiy farovonlikka salbiy ta`sir ko`rsatadi. Eng yomoni, tadbirkorlar o`rtasida o`zaro ishonchsizlik, mas`uliyatsizlik, berqarorlikning vujudga kelishiga sabab bo`ladi. Xuddi shu sababli ham bu majburiyatlarni buzganlik uchun FKda belgilangan javobgarlikdan tashqari, "Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida"gi Qonunda va boshqa qonun hujjatlarida tegishli javobgarlik choralari belglangan. Tadbirkorlik faoliyati subyekti shartnoma bo`yicha majburiyatini bajarganda shartnoma shartlariga va qonun hujjatlari talablariga to`liq rioya qilishlari lozim. Odatda, umumiy qoida bo`yicha majburiyatlarni bajarishdan bir tomonlama bosh tortish va shartnoma shartlarini bir tomonlama o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi. Ba`zi tadbirkorlik shartnomalarida shartnoma bo`yicha ijroni guvohlantirish tartibi mavjud. Masalan, qurilish pudrati shartnomasi bo`yicha qurilgan obyektning qabul qilib olinganligi to`g`risidagi dalolatnoma, mahsulot, ashyoning qabul qilib olinganligi to`g`risida hujjat va hokazo; 2). Tadbirkorlik subyekti xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish talablariga rioya etishi shart. Bu tadbirkorlik subyektini o`z faoliyatida doimiy ravishda amal qilishi lozim bo`lgan majburiyatidir. Tadbirkorlik faoliyatida rioya etish lozim bo`lgan xavfsizlik qoidalari keng qamrovli tushunchadir. Uning mohiyati shundan iboratki, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish tadbirkor tomonidan ishlab chiqarilgan, tovarlar, ko`rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar, tevarak atrofdagilar uchun va iste`molchilar uchun xavfsiz bo`lishi, ularning hayoti, sog`lig`i, mol-mulki uchun hech qanday xavf tug`dirmasligi lozim. Ayni vaqtda tadbirkor ekologiya talablariga rioya qilishi, ya`ni tevarak-atrofni, tabiatni, tabiiy resurslarni ifloslantirmasligi, zarar yetkazmasligi va mavjud muvozanatni salbiy tomonga o`zgartirmasligi shart. Sanitariya qoidalarini belgilashdan pirovard maqsad aholi salomatligiga zararli ta`sir ko`rsatish holatlarining va yuqumli kasalliklarning oldini olish hisoblanadi. Sanitariya qoidalari insonni qulay atrof-muhit sharoitlariga ega bo`lish huquqini amalga oshirishining muhim kafolatidir. Sanitariya talablari tadbirkorlik subyektlarining barchasi uchun muhim majburiyat bo`lib hisoblanadi. Bu majburiyat aholining keng qatlamlariga xizmat ko`rsatuvchi tadbirkorlik subyektlari tomonidan bajarilishi ustidan davlat sanitariya nazorati to`g`risida maxsus qonun mavjud gigiyena talablari ham sanitariya talablari bilan uzviy bog`liq gigiyena talablari asosida tadbirkorlik subyektlari o`z faoliyatini amalga oshirishda iste`molchilar, tevarak-atrof uchun ozodalik, tozalik, qulaylikni va yuqori sifatli xizmat madaniyatini ta`minlashga qaratilgan qoidalar yotadi. Umumiy ovqatlanish, madaniy-maishiy tadbirkorlik subyektlari uchun ma`lum gigiyena qoidalariga rioya qilish muhimdir. Mehnatni muhofaza qilish qoidalari tadbirkorlik subyektiga yollanib ishlayotgan xodimlar uchun qulay va xavfsiz mehnat sharoitlarini yaratib berish, xavfsizlik texnikasi anjomlarini shay qilib qo`yish, ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarga yo`l qo`ymaslikni ta`minlashga yo`naltiriladi. Tadbirkor tomonidan xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish qoidalariga rioya qilish nafaqat ijtimoiy manfaatlarga, balki tadbirkorning o`z manfaatlari va iste`molchilarning manfaatiga ham xizmat qiladi. Xavfsizlik, ekologiya, sanitariya, gigiyena va mehnatni muhofaza qilish qoidalari tegishli qonunlarda, qonun hujjatlarida mustahkamlab qo`yiladi. Ayrim tarmoqlar, sohalarda faoliyat yuritish xususiyatlaridan kelib chiqqan mahalliy davlat hokimiyat va boshqaruv idoralari ham o`z vakolatlari doirasida yuqoridagi qoidalarni belgilashga haqli. Tadbirkorlik subyekti o`z faoliyatini boshlashdan oldin ushbu qoidalardan xabardor bo`lmog`i shart;

3). Tadbirkorlik faoliyatining subyekti yollash asosida jalb etilgan xodimlar bilan o`z vaqtida hisob-kitob qilishlari shart. Mehnatga haq to`lash tartibi, shartlari O`zbekiston Respublikasi Mehnat kodeksining 9-bobida belgilab qo`yilgan. Mehnat haqining miqdori ish beruvchi bilan xodim o`rtasidagi kelishuvga binoan belgilanadi. Mehnat haqi qonun hujjatlari bilan belgilangan eng kam miqdordan oz bo`lishi mumkin emas va uning eng ko`p miqdori biron bir tarzda cheklanmaydi (MKning 153-moddasi). Ish beruvchi (tadbirkor) o`zining moliyaviy holatidan qat`i nazar, yollangan xodimga bajargan ishi uchun haqni o`z muddatida to`lashi lozim. Bu muddat jamoa shartnomasida yoxud boshqa hujjatda belgilanadi va har yarim oyda bir martadan kam bo`lishi mumkin emas. Xodimlarga ish haqi, odatda, ular ishlayotgan joyda to`lanadi; 4). Tadbirkorlik faoliyatining subyekti realizatsiya qilinadigan tovarlar uchun qonun hujjatlariga muvofiq sertifikatlarga ega bo`lishlari shart. Sertifikat tovarlarning belgilangan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjat hisoblanadi. Sertifikatlashtirishdan maqsad odamlarning hayoti, sog`lig`i, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulki hamda atrof-muhit uchun xavfli bo`lgan mahsulotlar realizatsiya qilishini nazorat qilib borish, iste`molchining manfaatlarini himoya qilish, tovar ishlab chiqaruvchi ta`kidlagan sifat ko`rsatkichlarni tasdiqlash hisoblanadi. Muayyan tovarlarga nisbatan (oziq-ovqat, dori-darmon va boshqalar) majburiy sertifikatlashtirish belgilanadi. Sertifikatlashtirish majburiy bo`lgan mahsulotlar ro`yxatini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasdiqlaydi. Majburiy sertifikatlashtirish me`yoriy hujjatlarning talablariga muvofiq mahsulot xususiyatini aniqlash uchun uni sinashni sertifikatlangan mahsulot ustidan davlat tekshiruvi va nazoratni o`rnatishni o`z ichiga oladi. Sinovlar akkreditatsiya qilingan sinov laboratoriyalari (markazlar) tomonidan haq evaziga amalga oshiriladi. Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan ammo muvofiqlik sertifikatiga ega bo`lmagan mahsulotni targ`ib qilish, reklama qilish, sotish man etiladi. Majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotlar sertifikatlashtirishga taqdim etilmagan bo`lsa, sertifikatlashtirish talablariga muvofiq emasligi sababli sertifikatlashtirishdan o`tmagan bo`lsa, sertifikatning amal qilish muddati tugagan yoki uning amal qilishi to`xtatib qo`yilgan bo`lsa, O`zbekiston Respublikasi hududida realizatsiya qilinishi mumkin emas. O`zbekiston Respublikasining 1993 yil 28 dekabrda qabul qilingan "Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida"gi Qonunining 13-moddasida tadbirkorlarning tovarlarni majburiy sertifikatlashtirish vaqtidagi majburiyatlari belgilab qo`yilgan. Unga asosan majburiy sertifikatlashtirishli lozim bo`lgan mahsulotlarni realizatsiya qiluvchi tadbirkorlar: majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotni sertifikatlashtirishga taqdim etishlari; sertifikatlangan mahsulotni sertifikatlash organlarining o`zi yoki ular e`tirof etgan organlar bergan sertifikat mavjud bo`lgan taqdirdagina realizatsiya qilishlari va uning normativ hujjatlar talablariga mos bo`lishini ta`minlashlari; sertifikatlangan mahsulotni, basharti u normativ hujjat talablariga muvofiq kelmasa, shuningdek sertifikatning amal qilish muddati tugagan yoxud uning amal qilishi sertifikatlashtirish organining qarori bilan to`xtatib qo`yilgan yoki bekor qilingan bo`lsa, realizatsiya qilishni to`xtatib qo`yishlari yoki tugatishlari; majburiy sertifikatlashtirilishi lozim bo`lgan mahsulotni sertifikatlashtiruvchi va sertifikatlangan mahsulotni nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslari o`z vakolatlarini mone`liksiz bajarishlari uchun sharoit yaratishlari;

sertifikatlangan mahsulot ishlab chiqarishning texnikaviy hujjatlariga yoki texnologik jarayoniga kiritilgan o`zgartirishlar haqida sertifikatlashtirish organini belgilangan tartibda xabardor etishlari; ilova qilingan texnik hujjatda mahsulot muvofiq kelishi lozim bo`lgan sertifikatlashtirish to`g`risidagi ma`lumotlarni hamda normativ hujjatlarni ko`rsatishlari va bu ma`lumotlar iste`molchilar (xaridor, buyurtmachi) e`tiboriga yetkazilishini ta`minlashlari shart; 6). Tadbirkorlik faoliyatining subyektlari buxgalteriya, tezkor va statistika hisobini qonun hujjatlari talablariga muvofiq yuritishlari shart. Buxgalteriya hisoboti yuritishdan maqsad tadbirkorlarning o`z vaqtida to`liq hamda aniq moliyaviy holati to`g`risida ma`lumotlarni shakllantirish hisoblanadi. "Buxgalteriya hisobi to`g`risida"gi O`zbekiston Respublikasi Qonunini (1996 yil 20 avgusida qabul qilingan) 3- moddasiga asosan barcha tadbirkorlar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda buxgalteriya hisobini yuritadi va buxgalteriya moliya hisobotini taqdim etadi. Buxgalteriya hisobotini tartibga solish buxgalteriya hisob standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan amalga oshiriladi. Qonunning 6-moddasida buxgalteriya hisobining asosiy qoidalari belgilab qo`yilgan. Unga asosan buxgalteriya hisobi ikki yoqlama yozuv usulida yuritilishi, uzluksiz yuritilishi xo`jalik operatsiyalari, aktiv va passivlar pulda baholanishi lozim va hokazo. Buxgalteriya hisobi (hisobotini) tashkil etishni korxona raxbari, yakka tadbirkor amalga oshiradi. Bunda buxgalteriya hisobi to`la va aniq yuritilishi va hisob-kitob hujjatlari saqlanishi shart. Hujjatlar boshlang`ich rekvizitlari quyidagilardir: 1) korxona, muassasaning nomi; 2) hujjatning nomi va raqami, u tuzilgan sana va joy xo`jalik operatsiyasining nomi, mazmuni va miqdor o`lchovi (natura holatda va pulda ifodalangan holatda) mas`ul shaxslarning shaxsiy imzolari; Boshlang`ich hisob hujjatlariga xo`jalik operatsiyasi qatnashchilari tomonidan tasdiqlanmagan tuzatishlar kiritilishiga yo`l qo`yilmaydi. Bank va kassa pul hujjatlarida tuzatishlar o`chirib yozishlarga yo`l qo`yilmaydi (Qonunning 9-moddasi). Buxgalteriya hisoblari asosida moliyaviy hisobot tuziladi. Moliyaviy hisobot quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1) buxgalteriya balansi; 2) moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot; 3) asosiy vositalar harakati to`g`risidagi hisobot; 4) pul oqimlari to`g`risidagi hisobot; 5) xususiy kapital to`g`risidagi hujjat; 6) izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. «Buxgalteriya hisobi» to`g`risidagi Qonunning 16-moddasi, O`zbekiston Respublikasi «Davlat statistikasi to`g`risida»gi Qonunning 11-moddasiga asosan barcha tadbirkorlik faoliyati subyektlari, ularning struktura birliklari kuzatuvlar o`tkazish uchun zarur

bo`lgan ma`lumotlarni bepul taqdim etadilar. Davlat statistikasi yuritishdan maqsad iqtisodiy va ijtimoiy jarayonda ro`y berayotgan jarayonlarni aniqlash uchun kuzatib borish hisoblanadi. Bu jarayonlar haqidagi ma`lumotlarga ega bo`lish uchun davlat vakolatli idoralari tomonidan statistik hisobotlar shakllari tasdiqlangan. Tadbirkorlik subyektlari statistik hisobotlar tayyorlashda ushbu belgilangan shaklga to`liq rioya qilishi lozim. Bu shaklga o`zgartirish (qo`shimchalar) kiritish ta`qiqlanadi. Tezkor hisobotlar ham tadbirkorlik faoliyatini, u yoki bu tarmoqlarida, xususan, qishloq xo`jaligida keng qo`llaniladi. Tezkor hisobotlardan ko`zlangan maqsad davlat boshqaruv organlari tomonidan tadbirkorlik faoliyati subyektlarining kundalik xo`jalik ishlaridan xabardor bo`lish va o`z vaqtida (operativ) tezkor yordam berish hisoblanadi. Masalan, qishloq xo`jaligida bahorgi ekin, kuzgi hosilni yig`ishtirib olish mavsumidagi tezkor hisobotlar, ekinlarga hashorat tushganligi yoki chorva mollaria yuqumli kasalliklar yuqqanligi to`g`risidagi tezkor hisobotlar kiradi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`z faoliyatlari to`g`risidagi hisobotlarni tegishli organlarga belgilangan tartibda va muddatlarda taqdim etishlari lozim. Yuqorida tadbirkorlik subyektlari buxgalteriya hisobotlari, statistik hisobotlarni yuritishi qayd etilgan edi. «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonunning 18-19-moddalarida moliyaviy hisobot davri va taqdim etish davri belgilab qo`yilgan. Moliyaviy hisobot quyidagilarga taqdim etiladi: 1) soliq organlariga; 2) ta`sis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; 3) davlat statistika organlariga, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga. Moliya hisoboti hisobot yili boshidan qo`shilib boruvchi jamlama tartibida yilning har choragida taqdim etiladi. Moliyaviy hisobotni taqdim etish hujjatlarini O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi belgilaydi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti manfaatdor banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun oshkora hisoblanadi. Ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlari, sug`urta kompaniyalari, banklar, fondlar va tovar birjalari investitsiya va boshqa moliya muassasalari har yilgi moliyaviy hisobotni ularda ko`rsatilgan ma`lumotlarning to`g`riligini auditorlar tasdiqlagach, hisobot yili tugaganidan so`ng 1 maygacha e`lon qilishlari shart. «Davlat statistikasi to`g`risida»gi Qonunning 11-moddasiga muvofiq barcha tadbirkorlik subyektlari davlat statistika kuzatuvi o`tkazish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlarni bepul taqdim etadilar. Statistika ma`lumotlari aniq bo`lib ,to`la hajmda belgilangan muddatda va belgilangan adreslar bo`yicha taqdim etilishi lozim. Statistika ma`lumotlarini taqdim etish tartibi davlat statistika organlari tomonidan tasdiqlangan davlat hisoboti shakllarida belgilab boriladi. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti pochta manzili va boshqa rekvizitlarining o`zgarganligi to`g`risida tegishli organlarni o`z davrida xabardor qilishi shart. Ma`lumki, FKning 46-moddasiga asosan yuridik shaxs o`zi bilan bo`ladigan aloqani amalga oshiradigan pochta manziliga ega bo`lishi lozim hamda u o`zgarganda vakolatli davlat organlarini xabardor etishi shart. Yuridik shaxsning nomi va joylashgan yeri, pochta manzili, uning ta`sis hujjatlarida

ko`rsatiladi. Bu o`rinda yuridik shaxsning yuridik manzili bilan uning pochta manzili o`rtasida muayyan farq borligini yodda tutish lozim. Agarda yuridik manzil yuridik shaxsning muayyan hududda, ko`chada, binoda joylashganini qayd etuvchi ma`lumotlar bo`lsa, pochta manzili esa yuridik shaxsga yuboriladigan xat-xabarlar, pochta korrespondensiyalarini yetkazib beruvchi manzil hisoblanadi. Pochta rekvizitlari yuridik shaxsga yuboriladigan xat-xabarlar pochta korrespondensiyalari o`z vaqtida aniq yetib borishini ta`minlaydi. Vakolatli davlat organlari ana shu pochta manzillariga amal qilib ish ko`rishadi. Boshqacha aytganda, pochta manzili yuridik shaxs bilan boshqa subyektlar o`rtasida doimiy barqaror aloqani ta`minlovchi o`ziga xos vosita hisoblanadi. Qonunda pochta manzillari bilan birga boshqa rekvizitlar to`g`risida qoidalar o`z ifodasini topgan. Odatda, yuridik shaxsning rekvizitlari jumlasiga uning nomi, joylashgan joy, yuridik manzili, pochta manzili, shu jumladan, ba`zi holatlarda telefon, faks, elektron pochta, moliyaviy hujjatlarda esa bank muassasalaridagi hisob raqami ham ko`rsatiladi, binobarin, yuqoridagi rekvizitlar o`zgargan taqdirda yuridik shaxs bu haqda o`zini ro`yxatdan o`tkazgan davlat idorasiga va ushbu tadbirkorlik subyektining faoliyatini nazorat qilish vakolatlariga ega bo`lgan boshqa davlat idoralariga (masalan, sanitariya nazorati, yong`indan saqlash xizmati va shu kabilarga) xabar qilishi lozim. Tadbirkorlik faoliyatining subyekti ushbu majburiyatni bajarmagan taqdirda qonun hujjatlarida buning uchun tegishli javobgarlik belgilab qo`yilgan. Bundan tashqari, tadbirkor tomonidan ushbu majburiyatga rioya qilmaslik o`zi uchun qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi. Masalan, protsessual qonunchilik bo`yicha, agarda yuridik shaxs tadbirkor da`vogar yoki javobgar sifatida sudda qatnashganda o`z pochta manzili o`zgargani to`g`risida sudni o`z vaqtida habardor qilmasa, eski pochta manzili bo`yicha yuborilgan hujjatlar va chaqiruv qog`ozi tadbirkor uchun muayyan huquqiy oqibatlarni vujudga keltiradi: u harajatlarni va chaqiruv qog`ozini o`z muddatida olgan hisoblanadi va uning hech qanday e`tirozi qabul qilinmaydi. Tadbirkor zimmasiga yuklangan majburiyatlardan biri yollanib ishlayotgan xodimlarni ijtimoiy va tibbiy sug`urta qilishdir. Bu majburiyat tadbirkorning ish beruvchi sohib sifatidagi mavqeidan kelib chiqadi. Xususiy tadbirkor O`zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ijtimoiy va tibbiy sug`urta hamda ijtimoiy ta`minot jamg`armasiga majburiy ajratmalar tarzda pul o`tkazib turadi. Umumiy qoidaga ko`ra, tadbirkor yollangan xodimni vaqtinchalik (mavsumiy) yoki doimiy ishga qabul qilinganidan qat`i nazar ijtimoiy sug`urta qildirishga va to`lovlarni to`lashga majburdir. Ijtimoiy sug`urta to`lovlari xodimlar ish haqidan hech qanday pul ushlab qolmasdan to`lanadi. Tadbirkor tegishli kasaba uyushmasida va ijtimoiy sug`urta idoralarida sug`urtalanuvchi sifatida ro`yxatdan o`tadi va mehnat shartnomasi (kontrakti) asosida yollanib ishlovchi barcha xodimlari uchun davlat ijtimoiy sug`urta jamg`armasiga belgilangan tartibda badallar to`laydi, masalan, dehqon xo`jaligi boshlig`i ham dehqon xo`jaligi a`zolari uchun badallar to`laydi («Dehqon xo`jaligi to`g`risi»dagi Qonunning 13-moddasi, 5-bandi). Tadbirkor xodimlarni ijtimoiy muhofaza qilinishi uchun pensiya, aholini ish bilan ta`minlash, ijtimoiy sug`urta fondlariga majburiy to`lovlar to`lab turadi. Ijtimoiy sug`urtalangan xodimlar mehnat qobiliyatini vaqtincha yo`qotganda nafaqalar, qarilik, nogironlik, boquvchisidan judo bo`lganlik uchun pensiyalar bilan ta`minlanadilar.

Tibbiy sug`urta ham odatda ishga yollovchi tadbirkor tomonidan amalga oshiriladi. Tibbiy sug`urta mablag`i Konstitutsiyaning 40-moddasida ko`rsatilgan har bir insonning malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqining moddiy negizi bo`lishi lozim. Tibbiy sug`urta shartlari va miqdori O`zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan belgilanadi. Ijtimoiy va tibbiy sug`urta tadbirkorlik uchun majburiy to`lov bo`lib, undan bo`yin tovlash yoki bosh tortishga tadbirkor haqli emas. Ma`lumki, tadbirkorlik faoliyati hayotning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan. Binobarin, tadbirkorlar ham turli kasbdagi shaxslarning xizmatiga muhtoj bo`ladilar va demak, ularni ishga yollaydilar. Tadbirkor qonunlarga muvofiq maxsus bilim va ko`nikma talab qilinadigan ishga faqatgina zarur tayyorgarlikka ega, kasb-kori jihatidan yaroqli va tegishli ma`lumotga ega bo`lgan shaxslarnigina jalb etishi shart. Tadbirkorning zimmasiga yuklatilgan ushbu majburiyat tadbirkorning ham, unga yollanib ishlayotgan xodimlarni ham, ularning faoliyat natijalaridan (mahsulotlari, xizmatidan) bahramand bo`ladigan iste`molchilarning manfaatlari nuqtai nazardan belgilangandir. Zarur bilimga va ko`nikmaga ega bo`lmagan shaxsga mana shunday sifatlar talab qiladigan ishlarni topshirish har uchala taraf uchun og`ir salbiy, ba`zan tuzatib bo`lmas mudhish oqibatlar keltirib chiqarishi mumkin. Shu sababli ham, O`zbekiston Respublikasi MKning 80-moddasi 5-qismida "qonun hujjatlariga muvofiq maxsus ma`lumotga yoki maxsus tayyorgarlikka ega shaxslargina bajarishi mumkin bo`lgan ishlarga kirayotganda oliy yoki o`rta maxsus o`quv yurtini tamomlaganligi to`g`risidagi diplom yoxud mazkur ishni bajarish huquqini beradigan guvohnomani yoki boshqa tegishli hujjatni taqdim etadi", deb ko`rsatiladi. Turmushda bunday kasblar doirasi juda keng va xilma-xil (vrach, shofyor, uchuvchi va h.k.). Xodimni maxsus bilim va ko`nikma talab qiladigan ishga yollashda u bir vaqtning o`zida: 1) zarur tayyorgarlikka ega bo`lish; 2) kasb-kori jihatidan yaroqli bo`lishi; 3) tegishli ma`lumotga ega bo`lishi shart. Xodimning zarur tayyorgarlikka ega ekanligi unda bo`lg`usi ishi, ish sharoitlari, xavfsizlik qoidalari, ish yuritish tartibi haqida to`g`ri tasavvurga ega ekanligi yoxud ilgari shu ishlarda rosmana (normal) ishlaganligi tushuniladi. Kasb-kori jihatidan yaroqli bo`lish deganda, shaxsning jismoniy xususiyatlari, yoshi, sog`lig`i, jinsi, hulq atvori va shu kabi belgilariga ko`ra topshiriladigan vazifaga muvofiqligi, mosligi nazarda tutiladi. Tegishli ma`lumotga ega ekanligi deganda belgilangan tartibda davlat ro`yxatidan o`tgan o`quv yurtini tugatganligi haqida belgilangan nusxalardagi hujjatlarga ega ekanligi tushuniladi (diplom, guvohnoma va h.k.). Ba`zi mutaxassisliklar bo`yicha tegishli ma`lumotga ega bo`lmagan shaxslarning ishlashi qonunda bevosita ta`qiqlab qo`yiladi. Masalan, qonunsiz vrachlik qilish, haydovchilik guvohnomasi bo`lmagan shaxsning avtomobilni boshqarishi tegishli javobgarlikka sabab bo`ladi. Bundan tashqari, bunday shaxslarni ishga yollagan

tadbirkor ham ularning faoliyati natijasida yetkazilgan moddiy va ma`naviy zararlarni qoplash bo`yicha birgalikda javobgar bo`ladi. 3 §. Tadbirkorlarning javobgarligi Tadbirkor ham barcha huquq subyektlari kabi o`z zimmasiga yuklatilgan majburiyatlarni bajarmaganligi yoki lozim darajada bajarmaganligi uchun yuridik javobgar bo`ladi. Yuridik javobgarlikning mohiyati shundan iboratki, bunda huquqbuzar uchun qonunlarda yuridik javobgarlikning turli shakllari qo`llanilishi nazarda tutilgan. Tadbirkorlik faoliyati subyektining majburiyatlari ichida ularning o`zlari tuzgan shartnomalari bo`yicha majburiyatlari alohida o`rin egallaydi. Xo`jalik shartnomalarining bajarilishidan nafaqat tadbirkor, balki davlat va jamiyat, ayniqsa, keng iste`molchilar ommasi manfaatdordir. «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida»gi Qonunning 22-moddasiga asosan, xo`jalik shartnomalarining taraflari xo`jalik shartnomalarining o`z vaqtida va lozim darajada bajarilishini o`zaro tekshirib turadilar. Shartnoma majburiyatlari buzilgan hollarda xo`jalik yurituvchi subyekt rahbari xo`jalik shartnomalari bajarilishi uchun chora-tadbirlar ko`rishi, xo`jalik yurituvchi subyektning huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilishi, shuningdek zarur hollarda aybdor shaxsni javobgarlikka tortishi shart. Tadbirkorlik subyekti shartnoma bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarmagan taqdirda boshqa tarafga yetkazilgan zararni to`liq to`laydi. «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatinining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida»gi Qonunning 25-moddasida xo`jalik shartnomalarini buzganlik uchun javobgarlik holatlari belgilab qo`yilgan. Bunday hollar doirasiga quyidagilar kiradi: tovarlarni yetkazib berish muddatlari kechiktirib yuborilgan, to`liq yetkazib berilmagan, ishlar bajarilmagan yoki xizmatlar ko`rsatilmagan hollarda tovar yetkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) kechiktirilgan har bir kun uchun majburiyat bajarilmagan qismining 0,5%i miqdorida penya to`laydi. Biroq bunda penyaning umumiy summasi yetkazib berilmagan tovarlar, bajarilmagan ishlar yoki ko`rsatilmagan xizmatlar bahosining 50% idan oshib ketmasligi lozim. Penyani to`lash shartnoma majburiyatlarini buzgan tarafni tovarlarni yetkazib berish muddatlarini kechiktirib yuborish, to`liq yetkazib bermaslik, ishlarni bajarmaslik yoki xizmatlarni ko`rsatmaslik oqibatida yetkazilgan zararni qoplashdan ozod qilmaydi; agar yetkazib berilgan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko`rsatilgan xizmatlar sifati, assortimenti va navi bo`yicha standartlar, texnik shartlar, namunalarga (etalonlarga), qonun hujjatlarida yoki xo`jalik shartnomasida belgilangan boshqa majburiy shartlarga mos kelmasa, sotib oluvchi (buyurtmachi) tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) qabul qilish hamda ularning haqini to`lashni rad etib, yetkazib beruvchidan (pudratchidan) sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo`lmagan tovarlar (ishlar, xizmatlar) qiymatining 20%i miqdorida jarima undirib olishga, agar tovarlar (ishlar xizmatlar) haqi to`lab qo`yilgan bo`lsa, to`langan summani belgilangan tartibda qaytarishni talab qilishga haqlidir. Sifati, assortimenti va navi lozim darajada bo`lmagan tovarlar (ishlar, xizmatlar) yetkazib berganlik uchun jarima yetkazib beruvchidan (pudratchidan) akseptsiz tartibda undirib olinadi. Jarimani hisobdan chiqarish to`g`risidagi to`lov talabnomasi bank muassasasiga tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning) sifati, assortimenti va navi lozim darajada emasligi to`g`risidagi dalolatnoma tuzilganidan keyin o`n kundan kechiktirmay taqdim etiladi. Jarimani hisobdan chiqarish to`g`risidagi to`lov talabnomasi belgilangan o`n kunlik muddatni buzgan holda taqdim etilgan hollarda, jarimani undirish belgilangan tartibda amalga oshiriladi.

But bo`lmagan tovarlar yetkazib berilgan taqdirda sotib oluvchi (buyurtmachi): tovarlarni butlab berishni talab qilishga haqli. Yetkazib beruvchi sotib oluvchining (buyurtmachining) talabini olgan paytdan boshlab, agar taraflarning kelishuvida o`zga muddat belgilangan bo`lmasa, o`n besh kunlik muddat ichida tovarlarni butlab berishi shart; bundan buyon tovarlar butlab berilgunga qadar ularning haqini to`lashdan bosh tortishga, agar tovarlarning haqi to`lab qo`yilgan bo`lsa, belgilangan tartibda to`langan summalar qaytarilishini talab qilishga haqli; yetishmayotgan qismlar qiymatini qo`shgan holda, yetkazib beruvchidan but bo`lmagan tovarlar qiymatining 20 foizi miqdorida jarima undirishga haqli. Tovarlarni yetkazib beruvchi belgilangan muddatda tovarlarni butlab bermasa, sotib oluvchi (buyurtmachi) but bo`lmagan tovarlarni qaytarib berishga hamda but bo`lmagan tovarlarni but tovarlarga almashtirishni talab qilishga haqlidir. Marka belgisi qo`yilmagan yoki lozim darajada markirovkalanmagan tovarlarni, shuningdek idishsiz yoki o`ralmagan tovarlarni yoxud tegishli idishga joylanmagan yoki lozim darajada o`ralmagan tovarlarni yetkazib berganlik uchun yetkazib beruvchi sotib oluvchiga (buyurtmachiga) bunday tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida jarima to`laydi. Tovarlar qabul qilingandan keyin yana jo`natilishi yoki saqlanishi kerak bo`lgan hollarda sotib oluvchi (buyurtmachi) jarima undirishdan tashqari, o`z kuchi bilan, lekin yetkazib beruvchi hisobidan tovarlarni o`rashga va idishlarga joylashga yoxud yetkazib beruvchidan tovarlarni o`rab berish yoki idishlarga joylab berishni talab qilishga haqlidir. Tovar yetkazib beruvchi (pudratchi) talabiga binoan qo`yilgan akkreditiv u amal qiladigan muddat ichida foydalanilmasa, yetkazib beruvchi (pudratchi) sotib oluvchiga (buyurtmachiga) akkreditivning foydalanilmagan summasining 5 foizi miqdorida jarima to`laydi. Jo`natilgan tovarlarga oid to`lov yoki tovar transport hujjatlarining nusxasini belgilangan muddatda yubormaganlik yoki tovarlar jo`natilganligi to`g`risidagi boshqa axborotni taqdim etmaganlik uchun yetkazib beruvchi sotib oluvchiga axborot taqdim etilmagan har bir holat uchun yetkazib berilayotgan tovar qiymatining 1 foizi miqdorida jarima to`laydi. Tovarlarni tanlab olmaslik, shuningdek yetkazib beruvchi shartnomada belgilangan muddatda (davrda) ularni yetkazib berganda tovarlarni olishni asossiz ravishda rad etganlik uchun sotib oluvchi yetkazib beruvchiga tanlab olinmagan (o`z muddatida olinmagan) tovarlar qiymatining 5 foizi miqdorida, tez buziladigan tovarlar bo`yicha esa 10 foizi miqdorida jarima to`laydi. Tovarlar tanlab olinmagan (olish asossiz ravishda rad etilgan) hollarda, yetkazib beruvchi jarima undirishdan tashqari, ushbu tovarlar mavjudligining kafolatlarini taqdim etgan holda, tanlab olinmagan (o`z muddatida olinmagan) tovarlar qiymati to`lanishini talab qilishga haqlidir. To`lov talabnomasi akseptini asossiz ravishda butunlay yoki qisman rad etganlik, shuningdek hisob-kitobning boshqa shakllarida tovarlar (ishlar, xizmatlar) haqini to`lashdan bosh tortganlik (bank muassasasiga to`lov topshiriqnomasi taqdim etmaganlik, chekni bermaganlik akkreditivni taqdim etmaganlik va hokazo) uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) mahsulot yetkazib beruvchiga o`zi to`lashni rad etgan yoki bosh tortgan summaning 15 foizi miqdorida jarima to`laydi.

Yetkazib berilgan tovarlar haqini o`z vaqgida to`lamaganlik uchun sotib oluvchi (buyurtmachi) yetkazib beruvchiga o`tkazib yuborilgan har bir kun uchun kechiktirilgan to`lov summasining 0,4 foizi miqdorida, ammo kechiktirilgan to`lov summasining 50 foizidan ortiq bo`lmagan miqdorda penya to`laydi. Hisob varaqdan mablag`larni asossiz ravishda akseptsiz hisobdan chiqarganlik uchun aybdor taraf ikkinchi tarafga asossiz ravishda akseptsiz hisobdan chiqarilgan summaning 10 foizi miqdorida jarima to`laydi. O`zbekiston Respublikasi FK ning 46-moddasi 3-qismiga binoan yuridik shaxslar qonunlar va ta`sis hujjatlariga muvofiq ish olib boradigan boshqaruv organlari orqali fuqarolik huquqlariga ega bo`ladi va zimmasiga majburiyatlar oladi. Yuridik shaxsning boshqaruv organlari, uning mansabdor shaxslari o`zi vakil bo`lgan yuridik shaxs manfaatlari yo`lida halol va oqilona ish olib borishlari kerak. Binobarin, tijorat yuridik shaxslarining tadbirkorlik bo`yicha o`z majburiyatlarini bajarmasliklari bevosita xo`jalik yurituvchi subyektlar rahbarlarining o`z xizmat burchlariga mas`uliyatsizlik bilan qarashlari natijasida ro`y beradi. «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida»gi Qonunning 35-moddasida xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan shartnoma majburiyatlarini buzganlik uchun uning mansabdor shaxslari javobgarligi belgilab qo`yilgan. Shartnoma majburiyatlari xo`jalik yurituvchi subyekt mansabdor shaxsining aybi bilan bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan, uning tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy mablag`lari va boshqa mol-mulki maqsadga nomuvofiq foydalanilganligi aniqlangan, to`lov intizomi buzilgan, xo`jalik yurituvchi subyekt bankrotlikka duchor qilingan yoki shartnoma munosabatlari sohasida boshqa qoidabuzarliklar sodir etilgan taqdirda, xo`jalik yurituvchi subyektning mansabdor shaxsi fuqarolik-huquqiy, ma`muriy-huquqiy, jinoiy-huquqiy, shuningdek intizomiy- huquqiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Mansabdor shaxsning fuqarolik-huquqiy javobgarligi FKning 45-, 48-moddalariga muvofiq amalga oshiriladi. Mansabdor shaxsnig ma`muriy-huquqiy javobgarligi O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 175, 176, 176-1-D, 76-2, 212 va 214-moddalariga asosan belgilanadi. Mansabdor shaxslarni jinoiy-huquqiy javobgarlikka tortish asoslari O`zbekiston Respublikasi JKning 175, 181, 186, 205, 207 va 209-moddalarida nazarda tutilgan. «Davlat statistikasi to`g`risida»gi Qonunning 17-moddasiga asosan davlat statistika kuzatuvi o`tkazish uchun statistika ma`lumotlarini taqdim etmagan yoki ularni noto`g`ri, yoki kechiktirib taqdim etgan, ma`lumotlarni dastlabki tarzda ro`yxatga olishni lozim darajada ta`minlamagan, O`zbekiston Respublikasi davlat hisobot statistika birliklarining davlat reyestri yuritish tartibini buzgan mansabdor shaxslar va tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi shaxslar qonunlarda belgilangan tartibda javobgarlikka tortilishlari mumkin. O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksining 175-1-moddasida buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishni buzganlik uchun ma`muriy javobgarlik belgilangan. Tadbirkorlik faoliyati subyekti yollash asosida jalb etilgan xodimlar bilan o`z vaqtida hisob- kitob qilmagan (ish xaqi bermagan) yoki muddatini kechiktirgan hollarda FKning 327- moddasida belgilangan tartibda javobgar bo`ladi. Tadbirkor xodimlarning ish haqlarini

to`lamagan, to`lashni biror tarzda kechiktirgan hollarda ushbu mablag`lar summasiga foizlar to`lashi shart. Foizlar miqdori bank foizining hisob stavkasi bilan belgilanadi. FKning 784- moddasiga asosan ish haqi birinchi navbatda undirilishi lozim bo`lgan to`lov jumlasiga kiritilgan. «Mahsulotlar va xizmatlarni sertifikatlashtirish to`g`risida»gi Qonunning 23-moddasida tadbirkorlarning majburiy sertifikatlashtirish qoidalarini buzganlik uchun javobgarligi belgilangan. Bunga asosan tadbirkorlar tovarlarni muvofiqlik sertifikatisiz, shuningdek qonunga hilof tarzda muvofiqlik sertifikati tamg`asi bosilgan holda realizatsiya qilganlik uchun, muvofiqlik sertifikati bo`lmagan tovarlarni targ`ibot (reklama) qilganlik uchun, O`zdavstandartning yoki u vakolat bergan organlarning ko`rsatmasiga binoan realizatsiya qilish to`xtatilgan yoki ta`qiqlab qo`yilgan mahsulotlarni realizatsiya qilganlik uchun javobgar bo`ladilar. Majburiy sertifikatlashtirish qoidalarini buzgan tadbirkorlar O`zdavstandartning yoki u vakolat bergan sertifikatlashtirish organlarining taqdimnomasi asosida sudning qarori bilan davlat budjeti hisobiga realizatsiya qilingan mahsulot qiymati miqdorida jarima to`laydilar. Ayni vaqtda tadbirkorlar iste`molchi yoxud buyurtmachiga yetkazilgan zararlarni to`la hajmda qoplashlari lozim. Soliq kodeksining 135-moddasida soliq majburiyatlarini buzganlik uchun moliyaviy jazo choralari belgilangan: 1. Yuridik shaxslar soliq organlarida ro`yxatdan o`tishdan bo`yin tovlaganliklari uchun yoki tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanayotgan jismoniy shaxslar ushbu harakatlarni sodir etsa; 2. Daromad (foyda) yashirilgan taqdirda; 3. Soliq bo`yicha deklaratsiyalar hisob-kitoblar va hisobotlarni taqdim etmaganlik yoki o`z vaqtida taqdim etmaganlik uchun; 4. Buxgalteriya hisobining yo`qligi yoki uni buzgan holda yuritganlik uchun; 5. Faoliyat turlari bilan litsenziyasiz shug`ullanganlik uchun; 6. Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirayotgan jismoniy shaxs hisob-kitobga kirishmasdan ish bajarish, xizmat ko`rsatish, tovar sotish operatsiyalarini o`tkazganlik uchun; 7. Soliq va yig`imlar bo`yicha to`lov muddati o`tkazib yuborilganda. O`zbekiston Respublikasi Ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodeksi (MJK)da soliqlar va boshqa to`lovlar to`lashdan bo`yin tovlash, shuningdek soliq solinadigan obyektlarning hisobini olib bormaslik yoki kassa operatsiyalarini yuritish tartibini buzganlik uchun javobgarlik belgilangan. O`zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksining 184-moddasida soliq va boshqa to`lovlarni to`lashdan bo`yin tovlaganlik uchun javobgarlik belgilangan. Bunga asosan foyda (daromad) yoki soliq to`lanadigan boshqa obyektlarni qasddan yashirish, kamaytirib ko`rsatish, shuningdek davlat tomonidan belgilangan soliqlarni, yig`imlarni, boj yoki boshqa to`lovlarni to`lashdan bo`yin tovlash, basharti, to`lanmagan summa ancha miqdorni tashkil etsa yoki o`sha qilmishlar takroran, ko`p miqdorda va juda ko`p miqdorda sodir etilgani uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Soliq kodeksiga binoan moliyaviy sanksiyalar asosan tadbirkor yuridik shaxslarga nisbatan qo`llanilsa, ma`muriy va jinoiy javobgarlik tadbirkor shaxsning o`ziga, shuningdek tadbirkor yuridik shaxs ma`muriyatiga (rahbar va bosh buxgalteriga) nisbatan qo`llaniladi.

Tadbirkor tomonidan kredit majburiyatlari buzilgan taqdirda qo`llaniladigan javobgarlik ham tegishli qonunlarda o`z ifodasini topgan. Odatda, banklar ko`char va ko`chmas mulkni garovga qo`yish, kafolat berish, kafillik va majburiyatlarni ta`minlashning boshqa usullarini qo`llagan holda kredit beradilar. Tadbirkorlar tomonidan kredit majburiyatlari buzilgan taqdirda qo`llaniladigan javobgarlik ham tegishli qonunlarda o`z ifodasini topgan. Agar tadbirkor banklardan olgan kreditlarni o`z vaqtida qaytarmasa, u holda bank qarzdorni to`lovga qobiliyatsiz deb e`lon qilishi, bu haqda matbuotda xabar berishi mumkin. Ayni vaqtda bank sudga da`vo arizasi bilan murojaat qilib, kreditlarni sud orqali majburiy tartibda undirib olishga haqli. Agarda qarzdorning mablag`lari yetarli bo`lmasa, haq undirish uchun qarzdorning mulki ochiq kim oshdi savdosiga qo`yilishi va undan tushgan mablag`lar evaziga bankning talabi qanoatlantirilishi mumkin. Shuningdek, kreditni qaytarishdan bo`yin tovlab yurgan qarzdorlarni bankrot deb topishni so`rab xo`jalik sudiga murojaat etishi mumkin («Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi Qonunning 35-moddasi). Har bir tadbirkor o`zi tomonidan tuzilgan bitimlarning ijrosi uchun mas`uldir. Bitim bo`yicha majburiyatlar lozim darajada va belgilangan muddatlarda bajarilmog`i shart. FKning 237-moddasiga asosan majburiyatni bajarishdan bir tomonlama bosh tortish va shartnomalarni o`zgartirishga yo`l qo`yilmaydi. Tadbirkor bitim bo`yicha majburiyatlarini bajarmagan yoki lozim darajada bajarmaganligi natijasida boshqalarga yetkazilgan zararning o`rnini qoplashi lozim. Zarar deganda, majburiyat ijro etilmaganligi natijasida huquqi buzilgan shaxsning buzilgan huquqini tiklash uchun qilgan yoki qilishi lozim bo`lgan xarajatlari, uning mol-mulki yo`qolishi yoki shikastlanishi (haqiqiy yoki real, faktik zarar), shuningdek bu shaxs muomalasi sharoitida olish mumkin bo`lgan, lekin majburiyat buzilganligi uchun ololmay qolgan daromadlari (boy berilgan foyda) tushuniladi. Agar tadbirkor bitim bo`yicha o`z majburiyatini buzish oqibatida daromad olgan bo`lsa, huquqi buzilgan shaxs boshqa zarar bilan bir qatorda boy berilgan foyda bunday daromaddan kam bo`lmagan miqdorda to`lanilishini talab qilishga haqlidir (FKning 14-moddasi). Agar majburiyat ijro etilmasligi oqibatida ma`naviy zarar yetsa (jismoniy va ruhiy azob- uqubatlar, qiynalishlar, iztiroblar, og`ir kechinmalar va h.k.), bu zarar FKning 1021-1022- moddasida belgilangan tartibda pul ko`rinishida qoplanishi lozim. Umumiy qoidaga ko`ra, tadbirkor tomonidan bitimlarning bajarilmasligi oqibatida yetkazilgan zarar to`la ravishda qoplanishi lozim. Bitim (shartnoma)da yetkazilgan zarar hajmidan kam yoki oshiq hajmlarda javobgarlik ham nazarda tutilishi mumkin. Agar qonun hujjatlarida yoki shartnomada boshqacha tartib nazarda tutilgan bo`lmasa, zararni aniqlashda majburiyat bajarilishi kerak bo`lgan joyda, qarzdor kreditorning talablarini ixtiyoriy qanoatlantirgan kunda, bordi-yu, talab ixtiyoriy qanoatlantirilmagan bo`lsa, da`vo qo`zg`atilgan kunda mavjud narxlar e`tiborga olinadi. Sud vaziyatga qarab, zararni to`lash haqidagi talabni qaror chiqargan kundagi mavjud bo`lgan narxlarni e`tiborga olgan holda qanoatlantirishi mumkin. Boy berilgan foydani aniqlashda kreditor tomonidan uni olish uchun ko`rilgan choralar va shu maqsadda ko`rilgan tayyorgarliklar hisobga olinadi (FKning 324-moddasi).

Bitimda majburiyatlarni bajarmaganlik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun jarima neustoyka (aybona) yoki penya ko`rinishida belgilanishi mumkin. Quyidagi xollarda tadbirkor bitim bo`yicha majburiyatlarni bajarmaganligi (lozim darajada bajarmaganligi) uchun javobgarlikdan ozod bo`ladi: 1) bunda tadbirkorning aybi bo`lmasa. Tadbirkor majburiyatni lozim darajada bajarish uchun o`ziga bog`liq bo`lgan hamma choralarni ko`rganligini isbotlasa, u aybsiz deb topiladi; 2) agar tadbirkor tomonidan bitim bo`yicha majburiyatning bajarilmasligi ushbu majburiyat bo`yicha kreditor bo`lib hisoblanadigan shaxsning aybi bilan ro`y bergan bo`lsa; 3) tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishda majburiyatni bajarmagan yoki lozim darajada bajarmagan shaxs bunday hol yengib bo`lmaydigan kuch, ya`ni, favqulodda va muayyan sharoitlarda oldini olib bo`lmaydigan kuch, vaziyatlar (fors-major) tufayli yuz berganligini isbotlay olsa. Tadbirkorning shartlashuvchi sheriklari (ya`ni, uchinchi shaxslar) tomonidan majburiyatlarning buzilishi, majburiyatni bajarish uchun zarur tovarlarning bozorda yo`qligi, tadbirkorda zarur pul mablag`larining bo`lmaganligi bunday vaziyatlar jumlasiga kirmaydi (FKning 333-moddasi). Yengib bo`lmaydigan kuch zimmasida majburiyat bo`lgan shaxs tomonidan uning ixtiyoridagi barcha vositalar bilan oldini olish, qaytarish mumkin bo`lmagan favqulodda hodisa sifatida ko`riladi. Bu hodisa odatdan tashqari, kutilmagan, favqulodda holat tufayli ro`y beradi. Amalda bunday hollarda tabiiy ofatlar-zilzila, suv toshqini, sel va h.k.lar tushuniladi. Biroq rivojlangan mamlakatlar qonunchiligida yengib bo`lmaydigan kuch va fors-major holati muqobil tushunchalar emas. Binobarin, shu o`rinda FKning 333-moddasi bilan boshqa davlatlar qonunchiligidagi va xalqaro xususiy huquqdagi fors-major tushunchasi o`rtasidagi mazmun aniqlanishi lozim. Xalqaro savdo Palatasi «fors-major» holatlarini quyidagi holatlardan birining mavjudligi bilan bog`laydi: a) e`lon qilingan va e`lon qilinmagan urushlar, shu jumladan, fuqarolar urushi, tartibsizliklar, isyonlar, inqiloblar, qaroqchiliq, sabotaj; b) tabiiy ofatlar, ya`ni bo`ron, to`fon, siklon, zilzila, suv toshqini, yashin urish; v) portlash va yong`in natijasida mashinalar, qurilmalar, asbob-uskunalarning ishdan chiqishi; g) baykotlar, ish tashlashlar, lokautlar, ishni sekinlashtirishlar, fabrikalarni va ish joylarini bosib olishlar, korxonadagi ish to`xtatishlar; d) hokimiyatning qonuniy va noqonuniy harakatlari. Tadbirkor boshqa subyektlarning huquqlarini buzgan hollarda ham qonunga binoan javobgar bo`ladi. Tadbirkor xodimlarni yollab ishlatayotganda ular uchun kerakli mehnat sharoitlarini ta`minlashi shart. Sog`lom va xavfsiz mehnat sharoitlarini ta`minlash tadbirlari (mehnat xavfsizligi talablariga javob bermaydigan korxonalarni ishga tushirishni ta`qiqlash, hodimlarga mehnatni muhofaza qilish haqida ma`lumotlar berish, tibbiy ko`rikdan o`tkazish, xodimlarga

mehnatni muhofaza qilish bo`yicha yo`l-yo`riqlar berish va o`qitish, maxsus kiyim va boshqa shaxsiy himoya vositalarini berish, sut, davlat profilaktika oziq-ovqati bilan ta`minlash) MKning 211-223-moddalariga asosan ish beruvining zimmasiga yuklatilgan. Tadbikor bexatar mehnat sharoitlarini ta`minlamagan taqdirda fuqarolik-huquqiy, ma`muriy-huquqiy va jinoiy-huquqiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Bexatar mehnat sharoitlarini ta`minlamaganlik ishlab chiqarishda baxtsiz hodisalarga sabab bo`lishi mumkin. MKning 222-moddasiga asosan ish beruvchi ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni o`z vaqtida tekshirishi va hisobga olib borishi shart. Jabrlanuvchining talabiga binoan tekshiruv tugagan kundan e`tiboran uzog`i bilan uch kun ichida ish beruvchi shu baxtsiz hodisa to`g`risida dalolatnoma berishi shart. Baxtsiz hodisa ma`muriyat tomonidan quyidagi hollarda tekshirilishi shart: a) baxtsiz hodisa korxona hududida sodir bo`lgan taqdirda; b) korxonadan tashqarida bo`lsa-da, ma`muriyat topshirig`iga muvofiq ish bajarilayotganida yoki korxonaga tegishli transport vositalarida ish joyiga ketayotganda yoxud ishdan kelayotgan paytda yuz bergan bo`lsa. O`tkir zaharlanish, issiq urish, sovuqda oldirish kabi holatlar ham baxtsiz hodisa sifatida tekshirilishi lozim. Bir kundan kam bo`lmagan muddatga mehnat qobiliyatini yo`qotishga sabab bo`lgan ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalarni tekshirish natijalari maxsus tasdiqlangan shakldagi hujjat bilan rasmiylashtiriladi. Ish beruvchi tadbirkor bunday hujjatni tuzishdan bosh tortsa yoxud jabrlanuvchi hujjatda baxtsiz hodisa holatlari noto`g`ri aks ettirilgan deb hisoblasa, u shu masala bo`yicha kasaba uyushmasiga murojaat qilishga haqli. Bir guruh shaxslar baxtsiz hodisaga uchraganda, o`limga sabab bo`lgan yoki og`ir oqibatlar keltirib chiqargan baxtsiz hodisalar ro`y berganda maxsus tartibdagi tekshiruv o`tkaziladi. Rahbar bu holda kasaba uyushmasi texnika inspektoriga, yuqori muassasasiga kasaba uyushmasi markaziy organiga, prokuraturaga, davlat texnika nazorati va energiya nazorati xizmatiga darhol xabar berishi lozim. FKning 985-moddasiga asosan g`ayriqonuniy harakat (harakatizlik) tufayli fuqaroning shaxsiga va mol-mulkiga yetkazilgan zarar, shuningdek yuridik shaxsga yetkazilgan zarar zarar yetkazgan shaxs tomonidan qoplanishi lozim. Agar zarar yetkazuvchi shaxs zarar o`z aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlab bersa, javobgarlikdan ozod qilinadi. Binobarin, bexatar mehnat sharoitlarini ta`minlamaslik ro`y bergan baxtsiz hodisada tadbirkorning aybi borligidan dalolat beradi. Bexatar mehnat sharoitlari yaratilmaganligi sababli xodimning sog`lig`iga zarar yetsa, ish beruvchi (tadbirkor) xodimga jarohatlanganligi sababli mehnat qobiliyatining yo`qolishi yoki kamayishi oqibatida yetkazilgan zarar, ya`ni, yo`qotilgan ish haqini, shuningdek shikastlanish sababli qilingan xarajatlarni (dori-damonlar, qo`shimcha ovqatlanish, protezlantirish, boshqa shaxslarning qarab turishi va sh.k.) ham to`lanmog`i lozim.

«Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida» 1993 yil 6 mayda qabul qilingan Qonunning 28- moddasiga asosan ma`muriyatning aybi bilan ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisa yoki kasb kasalligi natijasida mehnat qobiliyatini to`la yoki qisman yo`qotganligi uchun xodimga korxona bir martalik nafaqa (bir yillik maoshidan kam bo`lmagan miqdorda) hamda sog`liqqa shikast yetkazilganligi uchun tovon to`laydi. Korxonalar mehnatni muhofaza qilishga doir talablar ta`minlanganligi uchun ishlab chiqarishdagi baxtsiz hodisalar va kasb kasalliklaridan ijtimoiy sug`urta qilish maqsadlarida oshirilgan tariflar bo`yicha badallar to`laydilar. Mehnatni muhofaza qilish bo`yicha standartlarga, talablarga javob bermaydigan ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqarish yoki sotishdan tushgan daromad belgilangan tartibda budjet foydasiga musodara qilinadi («Mehnatni muhofaza qilish to`g`risida»gi qonunning 26- moddasi). Agar xodim o`z mehnat (xizmat) majburiyatlarini bajarishi munosabati bilan jarohat olsa yoki sog`lig`iga boshqacha shikast yetkazilgan taqdirda uning uchun ijtimoiy sug`urta to`lovini to`lovchi tashkilot (ish beruvchi-tadbikor) jabrlanuvchiga u shikastlanganligi sababli tayinlangan pensiya (nafaka)ning uning avvalgi ish haqiga yetmagan farqini to`lashi lozim. Jabrlanuvchi vafot etgan taqdirda zararni undirish huquqi marhumning qaramog`ida bo`lgan mehnatga qobiliyatsiz shaxslarga, undan ta`minot olib turgan shaxslarga, voyaga yetmagan yoki uning vafotidan keyin tug`ilgan farzandlariga o`tadi. Bunday hollarda zarar: voyaga yetmaganlarga - 16 yoshga to`lgunga qadar, o`quvchilarga 18 yoshgacha; 55 yoshdan oshgan ayollarga va 60 yoshdan oshgan erkaklarga - umrbod; nogironlarga - nogironlik muddati bo`yicha; marhumning bolalari, nevaralari, aka-ukalari, opa-singillariga, qarab turuvchi eri yoki xotini, ota-onasiga yoshidan va mehnatga qobiliyatidan qat`i nazar, ular qarab turgan bolalar 8 yoshga to`lgunga qadar to`lanadi. Jabrlanuvchining mehnat qobiliyati yo`qotilishi sababli zararni qoplash, shuningdek uning o`limi bilan bog`liq zararni qoplash har oylik to`lovlar shaklida amalga oshiriladi. Jabrlanuvchi vafot etgan taqdirda dafn etish xarajatlari ham korxona (tadbirkor) zimmasiga yuklatiladi. (FKning 1016-moddasi). Zararni to`layotgan yuridik shaxs tugatilgan taqdirda qonun hujjatlarida belgilangan tartibda jabrlanuvchiga to`lab borish uchun muayyan mablag` kapitallashtirilmog`i lozim (FKning 1015- moddasi). Beixtiyor mehnat shartnomalarini ta`minlash bo`yicha o`z majburiyatlarining tadbirkor ish beruvchi tomonidan bajarilmasligi sababli og`ir oqibatlar vujudga kelsa, u JKning 207- moddasiga asosan mansabga sovuqqonlik bilan qaraganlik uchun jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin. Shuningdek, JKning 257-moddasida mehnatni muhofaza qilish qoidalarini buzganlik uchun jinoiy javobgarlik belgilangan. Ma`lumki, tadbirkorlik faoliyati mahsulotlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko`rsatish sohalarida amalga oshirilganda tadbirkor mahsulotlar, xizmatlar sifati uchun mas`uldir. Ayniqsa, bu

mahsulotlar va xizmatlar ulardan foydalanuvchi iste`molchilar hayotiga, sog`lig`iga yoxud mol- mulkiga yetkazadigan zarar uchun javobgardir. Bunday javobgarlik asoslari FKning 1017-1020- moddalarida va 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan «Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonun normalarida belgilangan. FKning 1017-moddasiga asosan tovarning (xizmatning) konstruktiv, retsepturaviy yoki boshqa nuqsonlari oqibatida, shuningdek tovar (ish, xizmat) to`g`risidagi ma`lumot noto`g`ri yoki yetarli emasligi oqibatida fuqaroning hayoti, sog`lig`i yoki mol-mulkiga yoki yuridik shaxsning mol-mulkiga yetkazilgan zarar sotuvchi yoki tayyorlovchi (ijrochi) tomonidan ularning aybidan va jabrlanuvchi ular bilan shartnoma munosabatlarida bo`lgani yoki bo`lmaganligidan qat`i nazar, qoplanishi lozim. Tovarning nuqsonlari oqibatida yetkazilgan zarar jabrlanuvchining tanloviga ko`ra, tovarning sotuvchisi yoki tayyorlovchisi tomonidan qoplanishi lozim. Binobarin, tadbirkor tovarni tayyorlagan bo`lsa ham, uni faqat sotgan bo`lsa ham, javobgar bo`ladi. Tovarning (ishning, xizmatning) nuqsoni oqibatida yetkazilgan zarar, agar u tovarning (ishning, xizmatning) belgilangan yaroqlilik muddatlari mobaynida yetkazilgan bo`lsa, qoplanishi lozim. Zarar tovar ishlab chiqarilgan (ish, xizmat qabul qilib olingan) kundan boshlab o`n yil davomida qoplanishi lozim. Quyidagi hollarda ham zarar qoplanishi lozim: Qonun talablari buzilib, yaroqlilik muddati belgilanmagan bo`lsa; tovarni sotib olgan, xizmatdan foydalangan shaxs yaroqlilik muddati tugagandan keyin tovardan (xizmat natijasidan), foydalanmaslik yoxud qayta ta`mirlash haqida va bu harakatlar bajarilmasligi oqibatlari haqida ogohlantirilmagan bo`lsa. Tovarning sotuvchisi yoki tayyorlovchisi, ishning (xizmatning) ijrochisi zarar yengib bo`lmas kuch ta`sirida yoki iste`molchi tovarlarni saqlash va ulardan foydalanish bo`yicha qoidalarini buzish oqibatida yetkazilganligini isbotlagan hollarda javobgarlikdan ozod qilinadi (FKning 1020-moddasi). Mahsulot tayyorlovchi ijrochi va sotuvchining mahsulotni tayyorlash, ishni bajarish yoki xizmat ko`rsatish uchun foydalanilgan materiallar, uskunalar, asboblarning zararli xususiyatlarini bilmaganligi ularni fuqarolar hayoti, salomatligi yoki mol-mulkiga yetkazilgan zarar uchun javobgarlikdan ozod qilmaydi. Iste`molchi o`ziga yetkazilgan moddiy zararning ham pul shaklida qoplanishini talab qilishga haqli. («Iste`molchilarning huquqlarini himoya qilish to`g`risida»gi Qonunning 22- moddasi). Tadbirkorning iste`molchi oldidagi yuqoridagi javobgarligi fuqarolik-huququy xususiyatga ega. Bundan tashqari, tadbirkor standartlarni buzganligi uchun (MJTKning 212-moddasi), metrologiya qoidalarini buzish (MJTKning 213-moddasi), sertifikatlashtirish qoidalarini buzganlik uchun (MJTKning 214-moddasi) ma`muriy javobgarlikka tortiladi. Bundan tashqari, tadbirkor tomonidan bozorga sifatsiz mahsulot chiqarish yoki uni sotish biror shaxsning badaniga og`ir yoki o`rtacha og`ir shikast yetkazishga, odam o`lishiga yoxud

boshqacha og`ir oqibatlarni keltirib chiqarishga sabab bo`lsa, JKning 186-moddasi bilan jinoiy javobgarlikka tortishga asos bo`ladi. Tadbirkorning iste`molchi oldidagi o`z mahsuloti va xizmati sifati uchun javobgarligi bozor iqtisodiyoti asosiy tamoyillaridan biridir. Biroq bu javobgarlik huquqiy mexanizmi, uning muqarrarligini ta`minlash hali o`z takomiliga yetmaganligini ta`kidlab o`tish lozim. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida fuqarolarga atrof-muhitga ehtiyotkorona munosabatda bo`lish majburiyati yuklatilgan bo`lib, mol-mulkdan foydalanish ekologik muhitga zarar yetkazmasligi shart qilib qo`yilgan. Yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy resurslardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muhofazasi ostidadir. Ma`lumki, tadbirkorlik faoliyati amalga oshirilayotganda ko`p hollarda u atrof-muhitga, tabiiy resurslarga ta`sir qilmay qo`ymaydi. Tadbirkor iloji boricha bu ta`sir salbiy oqibatlarni keltirib chiqarmasligiga harakat qilishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish atrof-muhitga, tabiatga zarar yetkazmasligi shart. Ushbu majburiyat bajarilmagan taqdirda tadbirkorga nisbatan fuqarolik-huquqiy, ma`muriy va jinoiy javobgarlik qo`llaniladi. Bunday muayyan harakatlar yoki harakatsizliklar tabiatni muhofaza qilish borasida huquqbuzarlik deb hisoblanadi va unga nisbatan qo`llaniladigan yuridik sanksiyalar qonunlarda mustahkamlab qo`yilgan. Quyidagi hollarda: tabiatni muhofaza qilish andozalari, me`yorlari, qoidalari va boshqa normativ texnik talablarni buzishda, shu jumladan, korxonalar, inshootlar, transport vositalari va boshqa obyektlarni rejalashtirish, qurish, rekonstruksiyalash, ulardan foydalanish yoki ularni tugatish chog`ida ekologiya nuqtai nazaridan xavfli materiallarni eksport qilish, import qilishda hududning belgilab qo`yilgan qoidalarini buzishda, tabiiy boyliklardan o`zboshimchalik bilan foydalanishda, davlat ekologiya ekspertizasi talablarini bajarmaganlikda; tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun, atrof-muhitga zararli moddalar chiqarganlik va oqizganlik, qattiq jismlar joylashtirganlik, uni ifloslantirganlik va bu muhitga zararli ta`sir ko`rsatishning boshqa turlari uchun belgilangan haqni to`lashdan bosh tortganlikda; tabiatni muhofaza qiluvchi obyektlarni qurish rejalarini, tabiatni muhofaza qilishga doir boshqa tadbirlarni amalga oshirish rejalarini bajarmaganlikda; tabiatni muhofaza qilish ustidan davlat nazoratini amalga oshiradigan idoralarning ko`rsatmalarini bajarmaganlikda; maxsus muhofaza qilinadigan hududlar va obyektlarning huquqiy tartibotini buzganlikda; ishlab chiqarish va iste`mol chiqitlarini, kimyolashtirish vositalarini, shuningdek zararni va radiaktiv moddalarni saqlash, tashish, ulardan foydalanish, ularni zararsizlantirish va qo`shib yuborish vaqtida tabiatni muhofaza qilish talablarini buzganlikda; atrof-tabiiy muhitga zararli ta`sirni hisobga olish qoidalarini buzganlikda;

tabiiy muhitni muhofaza etish ustidan davlat nazoratini amalga oshiruvchi mansabdor shaxslarning obyektlarga borishiga, ayrim fuqarolar va tabiatni muhofaza qilish jamoat tashkilotlarining esa o`z huquq va vazifalarini ruyobga chiqarishlariga to`sqinlik qilganlikda; atrof, tabiiy muhitning holatini va uning obyektlaridan foydalanish to`g`risidagi o`z vaqtida va to`g`ri ma`lumot berishdan bosh tortganlikda aybdor bo`lgan shaxslar O`zbekiston Respublikasining amaldagi qonunlariga binoan intizomiy, ma`muriy, fuqarolik, jinoiy va boshqa turdagi javobgarlikka tortiladilar. Korxonalar, tashkilotlar inshootlar va boshqa obyektlarning kishilarning sog`lig`iga va yashash sharoitiga, tabiiy resurslarga, alohida muhofaza qilinadigan hududlarga zararli ta`sir etish sabablarini bartaraf etishning imkoni bo`lmagan taqdirda esa, obyektlardan foydalanish butunlay to`xtatilishi yoki uning faoliyat turi zararsiz boshqa sohaga o`zgartirilishi mumkin. Bunday obyektlarning faoliyatini cheklash, vaqtincha yoki butunlay to`xtatish yoki o`zgartirish hamda ayni vaqtda ularni pul bilan ta`minlashni to`xtatish xususidagi qarorlarni xalq deputatlari mahalliy kengashlari, o`z vakolatlari doirasida tabiatni muhofaza qilish idoralari chiqaradilar. Atrof-tabiiy muhitga zarar yetkazgan korxonalar, tashkilotlar, ayrim fuqarolar zararni FKning 985-moddasida belgilangan asoslarda va hajmlarda to`la qoplashi shart. Bundan tashqar, faoliyati tevarak atrofdagilarga oshiqcha xavf tug`diradigan yuridik shaxslar va fuqarolar (transport korxonalari, sanoat, qurilish korxonalari, tashkilotlari, transport vositalarining egalari va shu kabilar) oshirilgan xavf manbaidan yetkazilgan zararni to`lashlari shart. Ularni javobgarlikdan ozod qilish odatdagidan murakkabroq shart asosida belgilanadi. Agar oshirilgan xavf manbai sohibi zarar jabrlanuvchining qasddan qilgan harakati oqibatida yoxud bartaraf qilib bo`lmaydigan kuch natijasida yuzaga kelganligini isbotlab bersa, javobgar bo`lmaydi (FK ning 999-moddasi). Tabiatdan maxsus ravishda foydalanishni oqilona amalga oshirmaganlik atrof tabiiy muhitga ifloslantiruvchi moddalar ishlab chiqarish va oqizishni hamda iste`mol chiqitlari joylashtirishni normativ va limitlarda belgilab qo`yilganidan ko`paytirib yuborish holatlari uchun korxonalar, boshqa tadbirkorlik subyektlariga qonunlarga muvofiq, oshirilgan soliq solinadi. Tegishli hollarda xalq deputatlari mahalliy kengashlari va tabiatni muhofaza qiluvchi idoralarning qaroriga muvofiq, qoidabuzarlik sabablari bartaraf etilmaguncha yuridik va jismoniy shaxslarning xo`jalik-tadbirkorlik faoliyatini pul bilan ta`minlash to`xtatib qo`yiladi. Korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va boshqa yuridik hamda va jismoniy shaxslar atrof- muhitga, odamlarning sog`lig`iga, mol-mulkiga va xalq xo`jaligiga zarar keltirayotgan ekologik jihatdan zararli faoliyatni to`xtatishni so`rab, sudga da`vo bilan murojaat qilishga haqlidir. O`zbekistan Respublikasining MJTKda radiatsiyaviy xavfsizlikka doir qoidalar, normalar, yo`riqnomalar va boshqa talablarni buzish (55-modda), yerlardan xo`jasizlarcha foydalanish yoki ularni yaroqsiz holga keltirish (65-modda), yer osti boyliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish talablarini buzganlik uchun (70-modda), suv zaxiralarini muhofaza qilish qoidalarini buzganlik uchun (72-modda), suvlardan foydalanish qoidalarni buzganlik uchun (74-modda), o`rmonlardan foydalanish qoidalarini buzganlik uchun (77-80-moddalari), qizil kitobga kiritilgan o`simliklarni yig`anlik (81-modda), alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlar tartibini buzish (82-modda), atmosfera havosining tozaligini saqlash qoidalarini buzganlik uchun (85-88- moddalar), zaharli moddalarni saqlash qoidalarini buzganlik (89-modda), hayvonot va o`simlik

dunyosiga zarar yetkazganlik uchun (90-94-moddalar), ekologik xavfsizlikni ta`minlash bo`yicha majburiyatlarni bajarmaganlik uchun (95-96-moddalar) ma`muriy javobgarlik belgilangan. O`zbekiston Respublikasi JKda ekologiya sohasida jinoyatlar haqida alohida, maxsus bob mavjud. Bunga asosan, ekologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish, atrof- muhitning ifloslanganligi to`g`risidagi ma`lumotlarni qasddan yashirish yoki buzib ko`rsatish, atrof-tabiiy muhitni ifloslanishi oqibatlarini bartaraf qilish choralarini ko`rmaslik; atrof-tabiiy muhitni ifloslantirish, yer, yer osti boyliklaridan foydalanish sharoitlarini yoki ularni muhofaza qilish talablarini buzish; ekinzor, o`rmon yoki boshqa dov-daraxtlarga shikast yetkazish yoki ularni nobud qilish, o`simliklar kasalliklari yoki zararkunandalari bilan kurash talablarini buzish; veterenariya va zootexnik qoidalarni buzish; zararli kimyoviy moddalar bilan muomalada bo`lish qoidalarini buzish; hayvonot va o`simlik dunyosidan foydalanish tartibini buzish; suv va suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish; alohida muhofaza etiladigan tabiiy hududlarning tartibini buzganlik uchun (193-204-moddalar) jinoiy javobgarlik belgilangan. Bozor munosabatlari tizimining asosiy shartlaridan biri turli tadbirkorlik subyektlari o`rtasida erkin raqobatning mavjudligidir. Raqobat natijasida ishlab chiqaruvchi mahsulot (ish, xizmat) sifatini doimiy yaxshilab borishga majbur. Aks holda uning mahsuloti bozorda o`tmaydi yoki past baholanadi va u oxir oqibatda sinadi. Shu sababli ham, qonunlarda bozorda raqobatni ta`minlash, ayrim tadbirkorlik subyektlarining bozorda monopol (yakka hokim) mavqega ega bo`lib, boshqa subyektlarga va iste`molchilarga tayziq o`tkaza olmasligini ta`minlovchi qoidalar belgilab qo`yilgan. Binobarin, tadbirkorlar tomonidan «Tovar bozorida monopolistik faoliyatini cheklash va raqobat to`g`risida»gi Єonun (1996 yil 27 dekabrda qabul qilingan) talablari buzilgan taqdirda tegishli javobgarlikka tortiladi. Ushbu Qonun xo`jalik yurituvchi subyektlarning raqobatlashuv-bahslashuviga yo`l bermaydigan, uni cheklab qo`yadigan yoki uni yo`qqa chiqaradigan qo`shimcha foyda olish maqsadidagi harakat yoki harakatsizlikni anglatuvchi monopolistik faoliyatni oldini olish va payini qirqishning huquqiy asoslarini belgilab beradi. Tadbirkor bozordagi ustun mavqeni suiiste`mol qilmasligi va g`irrom raqobatga yo`l qo`ymasligi shart. Ustun mavqe deganda, xo`jalik yurituvchi subyektning yoki bir qancha xo`jalik yurituvchi subyektlarning o`rnini bosuvchisi bo`lmagan tovar bozorida yoki bir-birining o`rnini bosadigan tovarlar bozorida o`ziga (o`zlariga) raqobatga hal qiluvchi ta`sir ko`rsatish boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlarning bozorga kirishini qiyinlashtirish yoki ularning iqtisodiy faoliyat erkinligini o`zga tarzda cheklash imkonini beradigan hukmron mavqe tushuniladi. Bozorda ma`lum turdagi tovarlarning 65 foizdan ziyod ulushini ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) xo`jalik yurituvchi subyekt ustun mavqega ega hisoblanadi. Shuningdek, xo`jalik yurituvchi subyekt 35 foizdan 65 foizgacha bo`lib, bu hol monopoliyaga qarshi davlat organi tomonidan ushbu subyektning bozordagi ulushi barqarorligiga, boshqa raqobatchilarga tegishli ulushlarning nisbiy miqdoriga, ushbu bozorga yangi raqobatchilarning kirish imkoniyatlariga va boshqa mezonlarga qarab, uning mavqeini ustun deb topish mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyektning o`z ustun mavqeini suiiste`mol qilishi, ya`ni raqobatni cheklaydigan va boshqa subyektlarning huquqlarini kamsitadigan harakatlarni qilishi ta`qiqlanadi. Insofsiz (g`irrom) raqobat tushunchasi «Tovar bozorida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to`g`risida»gi Qonunning 8-moddasida belgilab qo`yilgan. Quyidagi harakatlarni sodir etish g`irrom raqobat hisoblanadi:

boshqa xo`jalik yurituvchi subyektga zarar keltiradigan yoki uning tadbirkorlik obro`siga putur yetkazadigan yolg`on, noaniq yoki buzib ko`rsatilgan ma`lumotlarni tarqatish; yuridik shaxsning intellektual faoliyati natijalaridan va ularga tenglashtirilgan individuallashtirish vositalaridan (firma nomi, tovar belgisi va h,.k.) qonunsiz foydalanish; tovarning xususiyati uni tayyorlash usuli va joyi, iste`mol hossalari, sifati xususida iste`molchilarni chalg`itish; xo`jalik yurituvchi subyektning, shu jumladan, uning reklama faoliyati jarayonida ham, o`zi ishlab chiqaradigan yoki sotadigan tovarlarni boshqa subyektlarning tovarlari bilan qo`pol taqqoslash; ilmiy-texnikaviy ishlab chiqarish yoki savdo axborotini, shu jumladan, tijorat sirini egasining roziligisiz olish, undan foydalanish, uni inkor etish; yangi xo`jalik yurituvchi subyektning tovarlar va xizmatlar bozoriga kirishini to`sish, xalaqit berish. Xo`jalik yurituvchi subyekt monopoliyaga qarshi qonunlarni buzgan taqdirda yetkazilgan zararlarni qoplashlari, shuningdek jarima to`lashlari lozim. Butun dunyo bo`yicha (ayniqsa, rivojlangan bozor mamlakatlarida) g`irrom raqobatga qarshi fuqarolik-huquqiy kurash usullari keng qo`llaniladi. ¢irrom raqobatga qarshi kurash olib borish intellektual mulk, xususan, sanoat mulkining ajralmas elementi hisoblanadi. 1883 yil 20 martda qabul qilingan «Mulkni muhofaza qilish bo`yicha Parij konvensiyasi» (2-modda), 1967 yil 14 iyulda Stokgolmda qabul qilingan Butunjahon intelektual mulk tashkiloti (BIMT) ni ta`sis etish haqidagi konvensiyada (2 -VIII modda) bu aniq ravshan o`z ifodasini topgan. Parij konvensiyasida, shuningdek boshqa hujjatlarda g`irrom raqobat tushunchasi, uning tarkibiga qanday harakatlar kirishi, unga qarshi kurash usullari belgilab berilgan1. Afsuski, O`zbekiston Respublikasi FKning 1040 va 1111-moddalarida g`irrom raqobatga qarshi kurashning umumiy usullarigina o`z ifodasini topgan. FKning 1031-moddasida intelektual mulk obyektlari ichida g`irrom tadbirkorlik subyekti tomonidan qonunlar qo`pol ravishda yoki doimiy, surunkali ravishda buzilgan hollarda tadbirkorga nisbatan eng qattiq chora-sud tartibida tadbirkorlik faoliyatini to`xtatish qo`llanilishi mumkin. Bu haqda tegishli da`vo bilan sudga prokuror, moliya, soliq, bojxona, monopoliyaga qarshi kurash olib boruvchi idoralar, kasaba uyushmalari, huquqni muhofaza qiluvchi organlar, boshqa manfaatdor shaxslar murojaat qilishlari mumkin. Sud yetarli asoslar mavjud deb topganda, tadbirkorlik faoliyatini to`xtatish haqida qaror chiqaradi. Huquq subyekti kimligiga (tijorat tashkiloti, notijorat tashkiloti va jismoniy shaxs) qarab, bu qaror ular uchun turli oqibatlarni vujudga keltiradi: a) tijorat tashkiloti bo`lgan yuridik shaxsga nisbatan bunday qaror qabul qilinishi uning yuridik shaxs sifatida bekor bo`lishiga, tugatilishiga, yuridik shaxslar reyestridan chiqarilishiga olib keladi. Bunda tugatish majburiy tartibda, tijorat tashkilotini yuridik shaxs sifatida ro`yxatga olgan davlat idorasi (tuman hokimligi, viloyat hokimligi, adliya idoralari va h.k.) tomonidan amalga oshiriladi; b) notijorat tashkiloti bo`lgan yuridik shaxsga nisbatan bunday qaror qabul qilinganda, bu yuridik shaxs huquq subyekti sifatida bekor bo`lmaydi, balki o`zining ustav maqsadlarini amalga oshirib, faoliyatini davom ettiradi. Biroq tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishga haqli bo`lmaydi;

v) jismoniy shaxs bo`lgan tadbirkorga nisbatan bunday qarorning qabul qilinishi ham uning huquq subyekti sifatida bekor bo`lishiga olib kelmaydi. Jismoniy shaxsni tadbirkor sifatida ro`yxatga olgan tuman hokimligi sud qarorini amalga oshirib, jismoniy shaxsga tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishi uchun berilgan ruxsatnomasini bekor qiladi va raqobatning oldini olish umuman eslatilmaydi. ¢irrom raqobatga qarshi faqat ma`muriy jarima bilan kurashib bo`lmaydi. ¢irrom raqobatga qarshi birinchi galda fuqarolik huquqiy usullarda va barcha xo`jalik yurituvchi subyektlar - tadbirkorlarni keng jalb etgan holda kurash olib borish lozim, chunki g`irrom raqobatga qarshi kurashdan eng avvalo ular manfaatdordirlar. Tadbirkorning javobgarligi faqat yuqoridagi qonunlarni buzganlik bilan cheklanadi, deb o`ylash mutlaqo xatodir. Qonunlarga rioya qilish har qanday fuqaro va yuridik shaxs zimmasiga yuklangan konstitutsiyaviy majburiyat hisoblanadi. Tadbirkorlik qonunlarini buzganlik uchun mulkiy tarzda yoki qonunlarda nazarda tutilgan asoslardagi javobgarlik mavjud. Bu o`rinda «Qonun» keng ma`noda talqin etilmog`i lozim. Qonun deganda, nafaqat O`zbekiston Respublikasi qonunlarini, balki yana qonun osti hujjatlarini - O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qarorlari, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasi qarorlari, farmoyishlari, nizomlari, vazirliklar, davlat muassasalari mahalliy hokimiyat idoralarining normativ hujjatlarini tushunish lozim. Binobarin, qonunlarni buzish deganda, yuqorida sanab o`tilgan normativ hujjatlarda belgilab qo`yilgan qoidalar, talablarga rioya qilmaslik, bajarmaslik ularga hilof xatti-harakatlar sodir etish va shu kabi huquqbuzarliklar tushuniladi. Tadbirkorning sodir etgan qonun buzishlar uchun mulkiy javobgarligi pul yoki moddiy- ashyoviy ko`rinishlarda amalga oshirilishi mumkin (jarima olish, mol-mulkini olib qo`yish.). Mulkiy javobgarlik qonunbuzarliklar natijasida moddiy zarar yetkazilgan hollarda bu zararning o`rnini qoplash tariqasida ro`y beradi. Boshqa hollarda esa jazo jarima ko`rinishida qo`llaniladi. Bu o`rinda notijorat tashkilotlari va jismoniy shaxs uchun sud qarori qancha muddatga amal qiladi, ya`ni ular yana qachondan boshlab tadbirkorlik faoliyati bilan qaytadan shug`ullanishga haqli, degan savol tug`iladi. FKning 23-moddasi mazmuni tahlil etilganda, fuqaroning huquq layoqatini cheklash doimiy emas, balki vaqtinchalik xarakterga ega bo`lishi kelib chiqadi. Shu sababli, fikrimizcha, sud notijorat tashkilotlari va jismoniy shaxslarning tadbirkorlik faoliyatini to`xtatish haqidagi qarorining amal qilishi bir yildan uch yilgacha qilib belgilanishi maqsadga muvofiqdir. Amaldagi qonunchilikka asosan tadbirkorga nisbatan bildirilgan mulkiy da`volar yuridik shaxs bo`lgan tadbirkorlik subyekti qayta tashkil etilgan, jismoniy shaxs bo`lgan tadbirkor vafot etgan taqdirda ularning merosxo`rlariga (vorislariga) taalluqli bo`lishi, biroq bunda ularning javobgarlik hajmi ular meros qilib olgan mol-mulk hajmidan oshmasligi belgilab qo`yilgan. Yuridik shaxslarni qayta tashkil etishda huquqiy vorislik, ya`ni, qayta tashkil etilayotgan yuridik shaxsning huquq va majburiyatlari transmissiyasi-boshqa yuridik shaxsga o`tishi FK ning 50-moddasida belgilab qo`yilgan. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanuvchi fuqaro vafot etgan taqdirda uning boshqa subyektlar oldidagi mulkiy majburiyatlari uning merosxo`rlariga o`tadi. Meros mulki davlatga o`tgan taqdirda ham bu qoida qo`llaniladi. FKning 1156-moddasiga asosan meros qoldiruvchining kreditorlari vasiyatnomani ijro etuvchiga (meros boshqaruvchisiga) yoki merosxo`rlariga meros qoldiruvchining majburiyatlaridan kelib chiqadigan o`z talablarini qo`yishga haqlidir. Bu holda merosxo`rlarning har biri o`ziga tekkan mol-mulkning qiymati doirasida solidar qarzdorlar sifatida javobgar bo`ladilar.

Vorisning (merosxo`rlar)ning bunday majburiyati ular vasiyat bo`yicha yoki qonun asosida meros olganligidan qat`i nazar, qo`llaniladi. Ayni vaqtda shuni ham ta`kidlab o`tish lozimki, meros qoldiruvchining voyaga yetmagan yoki mehnatga qobiliyatsiz bolalari, shu jumladan, farzandlikka olgan bolalari, shuningdek mehnatga qobiliyatsiz eri (xotini) va ota-onasi, shu jumladan, uni farzandlikka olganlar hissasiga merosdan tegadigan ulushiga nisbatan meros qoldiruvchi tadbirkorlik majburiyatlari uchun javobgarlikni qaratish o`ziga xosliklarga ega. FKning 1142-moddasiga asosan, bu shaxslar merosdan majburiy ulush olish huquqiga ega. FKning 26-va 5b-moddalari mazmunini tahlil etib, shunday xulosaga kelish mumkinki, ular meros mulkidan o`z hissasini birinchi navbatda oladi va bu ulush nafaqat meros, balki ta`minot hisoblanadi. Boshqacha aytganda marhum tadbirkor bu shaxslar oldida o`z majburiyatlariga ega edi, bu shaxslarning boquvchisi hisoblanar edi. Binobarin, tadbirkorning mehnatga qobiliyatsiz qarindosh-urug`lari (FK ning 1142-moddasi) uning boshqa kreditorlariga nisbatan o`z talablarini qanoatlantirishda afzallik imtiyozlariga egadirlar. Binobarin, ular meros mulkidan oladigan majburiy ulush bo`yicha meros qoldiruvchi tadbirkor majburiyatlari uchun javobgar bo`lmaydilar. Vorislarning (merosxo`rlarning) o`z mol-mulklariga nisbatan bunday da`volar qaratilmaydi. 4 §. Tadbirkorlar huquqlari va manfaatlarining kafolatlari. Ma`lumki, qonunlarda tadbirkorlikning u yoki bu huquqlarini nazarda tutish, mustahkamlab qo`yishning o`zi kifoya emas. Bu huquqlar real amalga oshirilishi, rioya qilinishi uchun real shart-sharoitlar mavjud bo`lishi lozim. O`zbekiston Respublikasi demokratik huquqiy davlatni shakllantirishni, qonunlar ustuvorligiga erishishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ygan ekan, har sohada va hamma tomondan ularga so`zsiz va og`ishmay rioya qilishni ta`minlashi lozim va shart. Xuddi shu ma`noda davlat tomonidan qonunlarda belgilangan huquqlarga rioya qilinishi, ularning amalga oshirilishini ta`minlovchi o`ziga xos tadbirlar-kafolatlar ham belgilanishi mumkin. Boshqacha aytganda, kafolat qonunda belgilangan huquqlarning amalga oshirilishi, manfaatlarga rioya qilinishi albatta ta`minlanishi haqida davlat o`z ustiga olgan majburiyatdir. Umuman olganda, davlat har qanday qonunlarning amalga oshirilishi uchun mas`uldir. Biroq tadbirkorlik huquqlari uchun davlat kafolatlari alohida ahamiyatga ega. Chunki bu huquqlar yaqin o`tmishda har taraflama qoralanar edi. "Xususiy mulkchilik psixologiyasi", "Foydani ko`zlab, xo`jayinlik bilan hayot tarzi" la`nat ostiga olingan edi. Mana shunday sharoitlarda shakllantirilgan dunyoqarash tadbirkorlik faoliyatiga nisbatan hadiksirash, ishonchsizlik va qo`rquvni vujudga keltirdi. Davlat tadbirkorlarning huquqlari va maqsadlari kafolatlarini belgilash orqali yuqoridagi omillarning ta`sirini zaiflashtirishi mumkin. Tadbirkor o`z tashabbusi bilan mustaqil faoliyat ko`rsatsa ham, o`zini ruhan yolg`iz sezmasligi lozim. U davlatning qo`llab-quvvatlashi va madadini har doim sezib turishi kerak. Kafolatlar xuddi shu vazifalarning amalga oshirilishiga qaratilgan. Tadbirkorlar huquqlari va manfaatlarining kafolatlari O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida, FKda, mulkchilik, tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlariga oid qonun

hujjatlarida, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994 yil 21 yanvardagi "Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish chora-tadbirlari to`g`risida"gi, va 1995 yil 5 yanvardagi "Xususiy tadbirkorlikda tashabbus ko`rsatish va uni rag`batlantirish to`g`risida"gi Farmonlarida, va boshqa hujjatlarda o`z ifodasini topgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida davlat tadbirkorlik va mehnat qilish erkinligini barcha mulk shakllarining teng huquqliligi va huquqiy jihatdan bab- barobar muhofaza etilishini kafolatlaydi, deb ko`rsatilgan. Ayni tadbirkorlikning moddiy negizi bo`lgan xususiy mulk boshqa mulk shakllari kabi daxlsiz va davlat himoyasida ekanligi, mulkdor faqat qonunda nazarda tutilgan hollarda va tartibdagina mulkidan mahrum etilishi mumkin, deb ta`kidlanadi. O`zbekiston Respublikasi (demak, kafolat bunda nafaqat qonun chiqaruvchi organ yoki davlat boshlig`i, balki butun mamlakat nomidan berilmoqda, bu holat yuridik amaliyotda kamdan-kam qo`llaniladi) FK, mulkchilik, tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari, shuningdek boshqa qonun hujjatlarida belgilangan tadbirkorlarning mulkchilik munosabatlari barqaror bo`lishiga kafolat beradi. Yuqorida ta`kidlaganganidek, kafolat O`zbekiston Respublikasi tomonidan berilgan, u davlat hokimiyatining barcha tizimlari tomonidan ta`minlanadi. Nima uchun davlat aynan mulkchilik munosabatlariga muhim e`tibor beradi? Chunki u jamiyat iqtisodiy tuzumining o`ziga xos yuridik anatomiyasidir. Tadbirkorning erkinligi, birinchi navbatda, uning o`z mol-mulkini erkin tasarruf qilishida ifodalanadi. Mulkiy munosabatlarning barqarorligi kafolati birinchi galda bu munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlarining mazmunan uzviyligi, doimiy yangi, ya`ni, tub o`zgarishlar yoki mutlaqo yangi va avvalgisiga zid keladigan huquqiy me`yorlar qabul qilinmasligini anglatadi. Boshqa tomondan esa, mulkchilik munosabatlariga bevosita yoki bilvosita ta`sir ko`rsatuvchi davlatning siyosiy, tashkiliy va hatto aytish mumkinki, g`oyaviy tadbirlari ham qonun hujjatlariga muvofiq bo`lishi taqozo qilinadi. Ma`lumki, mafkuraviy munosabatlar rang- barangligi, xilma-xilligi va hatto o`zaro ziddiyatlari bilan ajralib turadi. Shu sababli, iqtisodiy munosabatlarning mafkuraviy munosabatlardan ajratilganligi haqidagi konstitutsiyaviy tamoyil ham mulkchilik munosabatlarining o`zgarmasligini, barqarorligini ta`minlashda muhim omildir. Mamlakatimizda mulkchilik munosabatlarini huquqiy tartibga solishda o`ziga xos tadrijiy (evolyutsion) o`zgarishlar ketmoqda. Bu tabiiy, chunki mulkchilik munosabatlari iqtisodiy tuzumning yuridik mujassami ekan, iqtisodiy islohotlar huquqiy islohotlarsiz amalga oshmaydi, mustahkam asosga ega bo`la olmaydi. Bu jarayonning dinamik xarakteri yangi FKda mulkchilik munosabatlariga oid me`yorlarda yaqqol namoyon bo`ladi. FKda mulkka oid qoidalar mulkchilik, tadbirkorlik qonunlarini boyitdi, rivojlantirdi, takomillashtirdi, ayni chog`da ularning asosiy qoidalariga zid, nomuvofiq bo`lgan hech qanday norma unda mavjud emas. Demak, yangi FK qabul qilinishi va amalga kiritilishi mulkchilik munosabatlari barqarorligiga putur yetkazmadi, aksincha, uni mustahkamladi. FKdagi mulkchilikka oid yangi normalar (mulkchilik shakllari, ashyoviy huquqlar, mulkdorning mol- mulkini saqlash burchi, mulkka nisbatan egalik huquqini vujudga keltiruvchi muddat haqidagi va h.k.) tadbirkorlik haqidagi qonunlardagi huquqlarga aslo zid emas, aksincha, ularni kengaytirdi va chuqurlashtirdi. Davlat tadbirkorlarning mulkiy huquqlarini kafolatlab beradi. Bu kafolatlarning mohiyati tadbirkorlarning mulkiy huquqlarini amalga oshirish uchun zarur iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va tashkiliy shart-sharoitlarni vujudga keltirish va mustahkamlashda, mulkiy

huquqlarini himoya qilish tizimi va ayniqsa, uni davlatning majburlov kuchi bilan ta`minlanishi va qo`riqlanishida namoyon bo`ladi. Binobarin, tadbirkorning mol-mulkini majburan tortib olishga yo`l qo`yilmaydi (bundan istisno hollar faqatgina qonunlardagina nazarda tutilishi mumkin). O`zbekiston Respublikasida u yoki bu sohada mulkiy huquqni bekor qiladigan qonun hujjatlari qabul qilingan taqdirda ana shu hujjatlar qabul qilinishi natijasida mulkdorga (tadbirkorga) yetkazilgan zarar ixtiyoriy sur`atda yoki sud qarori asosida mulkdorga to`la hajmda qoplanadi. Bunda mol-mulkning qiymati bozor bahosi qiymatida belgilanadi. Tadbirkorlik faoliyati bozor munosabatlari tizimida asosiy tayanch nuqta bo`lganligi sababli, tadbirkorlarning huquqlarining amalga oshirilishini ta`minlash alohida muhim ahamiyatga ega. Bunday kafolatlar O`zbekiston Respublikasining tadbirkorlik sohasi bo`yicha deyarli barcha qonun hujjatlarida mujassamdir. Ayni paytda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 2000 yil 25 mayda qabul qilingan «Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida»gi maxsus Qonun amal qilmoqda. Ushbu Qonunning 18-34-moddalarida tadbirkorlik faoliyati subyektlari huquqlarining kafolatlari bevosita mustahkamlab qo`yilgan. Ushbu kafolatlar o`z mazmuni bo`yicha konstitutsiyaviy kafolatlar, siyosiy-huquqiy, tashkiliy- huquqiy va mulkiy-huquqiy kafolatlarga turkumlanishi mumkin. Konstitutsiyaviy kafolat Konstitutsiyaning 44-54-moddalari, Qonunning 18-moddasida o`ziga xos tarzda ifodasini topgan. Ushbu konstitutsiyaviy kafolat boshqa kafolatlar ichida markaziy o`rinni egallaydi. Tadbirkorlarga o`z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, jamoat birlashmalarining g`ayriqonuniy qarorlari, ularning mansabdor shaxslarining harakatlari (harakatsizligi) ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi. Ushbu huquqni amalga oshirish asoslari va tartibi O`zbekiston Respublikasining Fuqarolik-protsessual kodeksi, Xo`jalik protsessual kodeksi, Jinoyat-protsessual kodeksi, «Fuqarolarning murojaatlari to`g`risida»gi Qonunda (1994 yil 6 may) belgilab qo`yilgan. Tadbirkorning biron-bir bitimda yoxud ma`muriy hujjatda o`z huquqini himoya qilish uchun sudga murojaat qilish huquqidan ixtiyoriy voz kechish haqidagi kelishuv yoxud majburiyati haqiqiy emas. Tadbirkorlik faoliyati erkinligining siyosiy-huquqiy kafolatlari Qonunning 22, 27, 32-moddalarida o`z ifodasini topgan. Konstitutsiyani, 53-moddasida bozor munosabatlarini rivojlantirish O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosiy pirovard maqsadi ekanligi belgilab qo`yilgan. Binobarin, bozor iqtisodiyoti tizimi mamlakatimizda o`zining konstitutsiyaviy asosiga ega. Tadbirkorlik faoliyati esa bozor tizimi mavjudligining yagona va birdan-bir namoyon bo`lish shaklidir. Bozor munosabatlari rivojlanib borar ekan, tadbirkorlik faoliyati erkinligi to`la kafolatlanishi tabiiy holdir. Tadbirkorlik faoliyati subyektlariga tashqi iqtisodiy faoliyat erkinligi kafolatlanadi. Demak, tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlariga muvofiq tashqi iqtisodiy faoliyatni mustaqil tarzda amalga oshiradilar. Bular dunyoni, boshqa har qanday mamlakatidagi tadbirkorlar bilan iqtisodiy hamkorlik qilishga haqlidirlar. Tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug`ullanish uchun maxsus ruxsat olish talab etilmaydi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining davlat ro`yxatidan o`tkazilganligi, tashqi iqtisodiy faoliyat qatnashchilari tariqasida qo`shimcha ro`yxatdan o`tmagan holda valyuta hisob varaqlari ochishi va tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish uchun asos bo`ladi («Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida2gi Qonunning 22-moddasi). Tadbirkorlik subyektlariga xom ashyo, tovarlar va xizmatlar bozorlariga erkin kirish kafolatlanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari mulk shakli va xo`jalik yuritish shakllaridan

qat`i nazar, xom ashyo, tovarlar va xizmatlar bozoriga erkin kirishda, shuningdek davlat ehtiyojlari uchun ayrim tovar turlarini yetkazib berishda qatnashishda, ishlar bajarish va xizmatlar ko`rsatishda teng imkoniyatlarga ega. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining xom ashyo, tovarlar va xizmatlar bozoriga kirish erkinligi davlat boshqaruv organlari, mahalliy hokimiyat organlari, shuningdek ularning mansabdor shaxslari tomonidan biron-bir tarzda cheklanishiga yo`l qo`yilmaydi. Mamlakatimizda tovarlar, xizmatlar bozorini bo`lib olish, boshqa subyektlarning tengligi va halol raqobatiga qarshi har qanday harakatlar qonun tomonidan ta`qiqlanadi va ta`qib ostiga olinadi. Davlat idoralar mansabdor shaxslari tomonidan har xil suiiste`molchiliklarga yo`l qo`yilishining oldini olish maqsadida davlat mulkini xususiylashtirish, davlat ehtiyojlari uchun tovar yetkazib berish bo`yicha shartnomalar tuzish kim oshdi savdosi orqali auksionlarda tanlovlar tashkil etish yo`li bilan amalga oshiriladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tadbirkorlik faoliyati subyektlarining xom ashyo, ayrim tovarlar, xizmatlar bozoriga kirishining alohida shartlarini belgilashi mumkin. Biroq, bunda eng avvalo tadbirkorlik subyektining muayyan faoliyat bilan shug`ullanishga yetarli tayyorgarlik, malaka, mahoratga ega ekanligini belgilovchi mezonlardan kelib chiqiladi (masalan, tibbiy xizmat, huquqiy maslahat, zargarlik va hokazo. (Qonunning 27-moddasi). Tadbirkorlik faoliyati subyektlari mol-mulk natsionalizatsiya, musodara va rekvizitsiya qilinishi bo`yicha ham muayyan kafolatlarga ega. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mol-mulki natsionalizatsiya va musodara qilinmaydi. Qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mol-mulklari jinoyat sodir etishda vosita bo`lgan bo`lsa yoki jinoiy faoliyat davrida orttirilgan bo`lsa, jinoyat qonunida nazarda tutilgan asoslar va sud hukmi bilan musodara qilinishi mumkin. Tadbirkorlik subyektlarining mol-mulki rekvizitsiya qilinmaydi. Tabiiy ofatlar, avariyalar, epidemiyalar, epizotiyalar va favqulodda tusdagi boshqa holatlar bundan mustasno bo`lib, unda mulkdorga rekvizitsiya qilinayotgan mol-mulki to`lanadi. Bunday rekvizitsiyadan ko`zlangan maqsad tabiiy ofatlar va favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ularga qarshi kurash olib borish va ular oqibatini bartaraf etish bo`lishi mumkin (Qonunning 32-moddasi). Tadbirkorlik subyektlari faoliyatini erkinliklarining tashkiliy huquqiy kafolatlari Qonunning 19, 26, 31, 33, 34-moddalarida belgilab qo`yilgan. Tadbirkorlik subyektlarining qonun hujjatlarida man etilmagan har qanday faoliyatni amalga oshirish erkinligi kafolatlanadi. Yuridik shaxs bo`lmish tadbirkorlik faoliyati subyektlarining muassasalari ta`sis hujjatlarida (ta`sis shartnomasi, ustav, nizom) faoliyatining asosiy turlarini sanab o`tish bilan kifoyalanishga haqli. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari qonun hujjatlari bilan ta`qiqlanmagan, ta`sis hujjatlarida ko`rsatilmagan har qanday faoliyat turi bilan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda shug`ullanishlari mumkin (Qonunning 19 -moddasi). Yakka tartibdagi tadbirkorlikni o`z nomidan amalga oshirish huquqi kafolatlanadi. Yakka tartibdagi tadbirkor (jismoniy shaxs) o`z nomidan tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanadi, mustaqil ravishda huquqlar va majburiyatlarga ega bo`ladi hamda ularni amalga oshiradi. Jismoniy shaxs o`zining tadbirkorlik faoliyati bilan bog`liq bitimlarni tuzatayotganida, agar buning mohiyati tuzilayotgan bitim mazmunidan aniq kelib chiqmasa, yakka tartibdagi tadbirkor tariqasida harakat qilayotganligini ko`rsatishi lozim. Bunday eslatmaning bo`lmasligi yakka tartibdagi tadbirkorni o`z majburiyatlari yuzasidan javobgarlikdan ozod etmaydi. Yakka tartibdagi tadbirkor o`z faoliyatini amalga oshirayotganda, shaxsiy hujjatlari, blankalaridan, muhr, shtamplaridan foydalanishga haqli. Ularning matnlari mazkur shaxs yakka tartibdagi tadbirkor ekanligidan dalolat berishi lozim (Qonunning 26-moddasi).

Tadbirkorlik faoliyatining subyektiga firma nomi, tovar belgisidan foydalanish huquqi kafolatlanadi. Yuridik shaxs bo`lmish tadbirkorlik subyekti firma nomiga bo`lgan huquqqa ega bo`lib, nom ustavni tasdiqlash vaqtida belgilab qo`yiladi hamda davlat reyestriga kiritish yo`li bilan ro`yxatdan o`tkaztirilishi kerak. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining ilgari ro`yxatdan o`tkazilgan firma nomiga juda o`xshash bo`lib, tegishli tadbirkorlik subyektlarini aynan bir deb hisoblashga olib kelishi mumkin bo`lgan firma nomi ro`yxatga olinishi mumkin emas. Tovar belgisidan foydalanish huquqi uning ro`yxatga olinganligi asosida beriladi. Firma nomidan, tovar belgisidan, xizmat ko`rsatish belgisidan foydalanish, ularga o`zgartirish va qo`shimchalar kiritishga bo`lgan mutlaq huquq ana shu nom va belgi egasiga tegishli bo`ladi. Firma nomini, tovar belgisini, xizmat ko`rsatish belgisini nashr qilganda omma orasida ijro etganda yoki ulardan boshqacha tarzda foydalanganda firma nomining, tovar belgisining, xizmat ko`rsatish belgisining o`ziga, xuddi shuningdek ularning so`zlar, tasvirlar, tovush orqali ifodasiga biron bir o`zgartishlar kiritishga faqat ularning egasi roziligi bilangina yo`l qo`yiladi (Qonunning 33-moddasi). Boshqa shaxslarning tadbirkorlik faoliyatiga aralashmasligi kafolatlanadi. Davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati subyektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilayotgan faoliyatiga aralashishga haqli emas. Davlat organlari tomonidan tadbirkorlik subyektlariga majburiy ko`rsatmalar berish qonun hujjatlariga muvofiq va bu organlar vakolat doirasida yo`l qo`yiladi (masalan, yong`indan saqlanish, texnika xavfsizligiga rioya qilish va hokazo). Davlat organlari va mansabdor shaxslari qoidabuzarligi mavjudligi faktidan tadbirkorlik faoliyati subyektlarini qonuniy faoliyatiga aralashish yoki uni cheklash uchun asos sifatida foydalanish mumkin emas. Mahalliy davlat hokimiyati organlari hamda qishloq xo`jalik kooperativlari (shirkat xo`jaliklari) dehqon va fermer xo`jaliklarining tadbirkorlik faoliyatiga, shu jumladan, ularning agrotexnika usullarini, yetishtiriladigan mahsulotning bahosini hamda realizatsiya qilish yo`nalishini belgilash ishlariga aralashishga haqli emas, davlat ehtiyojlari uchun mo`ljallangan haridlar bundan mustasno (Qonunning 34-moddasi). Ayni vaqtda tadbirkorlik subyektlari faoliyatini tekshirish asoslari va tartibi (Qonunning 39-40-moddasi) ham tadbirkorlik faoliyatiga boshqa shaxslar aralashuviga yo`l qo`ymaslikning muhim kafolati hisoblanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining axborot olish erkinligi kafolatlanadi. Bugungi kunda bozor munosabatlarida axborotlarga bo`lgan talab nihoyatda oshib bormoqda. Biroq axborotlarning o`zi yagona huquqiy rejimga ega emas. Huquqiy jihatdan ochiq axborotlar (masalan, ob-havo ma`lumoti, yuridik shaxslar reyestri va h.k.) va yopiq axborotlar ( yoki oshkor etilmagan axborotlar-davlat, tijorat, xususiy sirlar) farqlanadi. Axborotlar olish erkinligi kafolatlari ochiq axborotlarga nisbatan qo`llaniladi. Davlat organlari ularning mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati subyektlariga bu subyektlarning huquqlari, qonuniy manfaatlariga dahldor qonun hujjatlari, hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishish uchun tegishli imkoniyatni ta`minlashi shart. Axborot olish erkinligi qonun hujjatlarini va tegishli materiallarni e`lon qilish va tarqatish yo`li bilan ta`minlanadi. Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlariga dahldor axborot bepul beriladi. Boshqa axborotlarni berganlik uchun taraflarning kelishuvi asosida haq undirilishi mumkin. Davlat statistika organlari hamma erkin foydalanishi mumkin bo`lgan statistika axboroti muntazam e`lon qilib borilishini ta`minlaydi (Qonunning 31-moddasi). Tadbirkorlar huquq va erkinliklari kafolatlari tizimida mulkiy huquqiy kafolatlar ko`pchilikni tashkil etadi. Agarda har qanday tadbirkorlik negizida mulkiy huquqlarni amalga

oshirish yotishini nazarga olsak, bu tushunarli, albatta. Tadbirkorlarning huquqlari va erkinliklarining mulkiy-huquqiy kafolatlari quyidagilardan iborat: - tadbirkorlik subyektlarining o`z mahsuloti, ishlari, xizmatlari va daromadlarini, foydani tasarruf etish erkinligi kafolati. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari o`zlari ishlab chiqargan mahsulotning, bajargan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlarning hamda ularni realizatsiya qilishdan olgan daromadlarning, foydaning mulkdoridir. Tadbirkor ularni erkin va mustaqil ravishda egallash, foydalanish va tasarruf etish vakolatlariga egadir. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining barcha ishlab chiqarish xarajatlari qoplanib, soliqlar, yig`imlar va majburiy to`lovlar to`langandan keyin qolgan daromadi, foydasi ular tomonidan ixtiyoriy ravishda ishlatiladi (tadbirkorning qarzlari uchun sud tartibidagi majburiy undiruv hollari bundan mustasno). Tadbirkor o`z olgan daromadlarini xohlasa, o`z shaxsiy iste`moli uchun sarf qilishi, xohlasa tadbirkorlik faoliyatini kengaytirishga sarflashi, xohlasa xayr-ehson qilishi mumkin. Ushbu kafolat Qonunning 20-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Tadbirkorlik subyektining o`z pul mablag`larini tasarruf etishi kafolatlanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyekti o`z pul mablag`larini erkin, mustaqil ravishda tasarruf etadi. Tadbirkorlik subyektlariga xizmat ko`rsatuvchi bank muassasalari, tadbirkorlik faoliyati subyektlarining pul mablag`laridan foydalanish yo`nalishini belgilab berish va nazorat qilishga hamda pul mablag`larini o`z ixtiyoriga ko`ra tasarruf etish borasidagi huquqlarini qonunda yoki bank hisobvarag`i shartnomasida nazarda tutilmagan boshqa cheklashlarni belgilashga haqli emas. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining ularga xizmat ko`rsatuvchi bank muassasalari hisobvarag`idagi mablag`lari qonun hujjatlarida belgilangan tartibda naqd pul shaklida olinishi mumkin. Ushbu kafolat Qonunning 21-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlari kafolatlanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining mulki daxlsizdir va qonun bilan muhofaza qilinadi. Tadbirkor o`z mol-mulkiga nisbatan qonunga zid bo`lmagan har qanday harakatni qilishga haqli. Tadbirkorlik faoliyati subyektidan mol-mulkini olib qo`yishga, uning boshqa ashyoviy huquqlarini (xo`jalik yuritish huquqi, servitut) bekor qilishga, shuningdek bunday huquqlarni cheklashga yo`l qo`yilmaydi (qonunda nazarda tutilgan hollar bundan mustasno). Tadbirkorlik faoliyati subyektlarining ashyoviy huquqlari FKning 165-moddasi, Qonunlarda nazarda tutilgan tartibda himoya qilinadi. Ushbu kafolat Qonunning 23-moddasida o`z ifodasini topgan. Tadbirkorlarga kredit resurslaridan erkin foydalanish kafolatlanadi. Tadbirkorlik faoliyati subyektlari tadbirkorlik faoliyatini kengaytirish va rivojlantirish uchun o`z mol-mulki va mablag`lari yetishmagan taqdirda boshqa subyektlardan tovar yoki mablag`larni kreditga olishi mumkin. Tadbirkorlar kredit resurslaridan erkin foydalanishda qonun hujjatlariga muvofiq teng huquqlarga ega. Budjetdan tashqari fondlar mablag`laridan tadbirkorlik faoliyatining ustivor yo`nalishlarini rivojlantirishga ajratiladigan kreditlardan foydalanganlik uchun davlat tomonidan imtiyozli foiz stavkalari belgilanishi mumkin. Davlat tadbirkorlik faoliyati subyektlarini imtiyozli kreditlashni amalga oshiruvchi tijorat banklariga qulay sharoitlar yaratishi mumkin (Qonunning 30-moddasi). Tadbirkorlarga shartnomalar tuzish erkinligi kafolatlanadi. Tadbirkorlar shartnoma tuzishda erkindirlar. Qonun hujjatlarida nazarda tutilgan hollardan tashqari, hech qaysi tadbirkor shartnoma tuzishga majbur qilinmaydi. Tadbirkorlar qonun hujjatlarida nazarda tutilmagan shartnomani ham tuzishlari mumkin.

Shartnomaning shartlari taraflarning o`zlari tomonidan belgilanadi. Qonun hujjatlarida belgilab qo`yilgan imperativ shartlar bundan mustasno. Odatda, tadbirkorlik faoliyatida qo`llaniladigan shartnomalar xo`jalik shartnomalari deb ataladi. Xo`jalik shartnomalarini tuzish tartibi, shakli, shartlari ularga qo`yiladigan boshqa talablar «Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini shartnomaviy-huquqiy bazasi to`g`risida»gi Qonunda belgilab qo`yilgan.

Похожие

Inson va fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va ularning kafolatlari

O`zbekistonda inson va fuqarolarning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari

O’zbekiston respublikasida inson va fuqarolar konstitutsiyaviy huquqlari, erkinliklari va burchlari tizimi

Tadbirkorlik faoliyati tushunchasi, tamoyillari, iqtisodiy va huquqiy manbalari

Tadbirkorlar ishtirokida oldi-sotdi shartnomasi