Сув ресурсларини муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Сув ресурсларини муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Сув ресурсларини муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Сувдан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг асосий муаммолари 2. Сув ресурсларини ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг ўзига хос хусусиятлари 3. Сув ресурсларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш мақсади ва вазифалари 4. Сув ресурсларини муҳофаза қилишни рағбатлантириш

Табиат бойликлари орасида сув алоҳида ўрин тутади. Чунки барча тирик жонзотлар ҳаётининг асосий манбаи сувдир. Сувсиз ҳаёт бўлиши мумкин эмас. Планетамизда сув пайдо бўлганидан кейингина хаёт пайдо бўлди. Шу сабабдан ота боболаримиз сувни тоза сақлашга, ундан оқилона фойдаланишга алоҳида эътибор берганлар. «Сув учун кураш-ҳаёт учун кураш», деб бежиз айтишмаган. Зеро, инсоният ҳаёти давом этиши учун одамлар сувни, ердаги сув манбаларини, аввало чучук сувни эҳтиёт қилишлари лозим. Саҳрои Кабирдаги қабилалардан бирига меҳмон бўлган саёҳатчиларнинг ювинаётганини кўриб, мезбонлар анча ранжишган. Чу нк и, улар бутун қабилага бир неча кунга е тад и ган сувн и б и р па с да туга т ган. Маълум бўлишича, сув бу ерда энг азиз неъмат ҳисобланиб, уни қатъий назорат остида тарқатишар экан. Японияга борган бир мутахассиснинг дастлабки олган маоши фойдаланган сувига етмаган. Ҳиндистондаги қадимги шаҳарлардан бири Мохенжо-Дародаги харобалар текширилганда диаметри 0,5 дан 2,5 метргача келадиган кудуқ топилган, чамаси у айрим уйларни сув билан таъминлаган ҳамда жамоат жойларида одамлар чўмиладиган ҳовузлар шу сув билан тўлдирилган қадимги Римда сувнинг янги манбалари ҳақида мунтазам қайғуришган. 312 йилда шаҳарга 16,5 км узоқдаги тоза сув манбаидан водопровод ўтказилган. Тахминан орадан 50 йил ўтгач, шаҳарга Аннон дарёсидан водопровод ўтказилган. Унинг узунлиги 63 км.дан ортиқ бўлган, кейинги водопровод узунлиги 91 км эди. Шуниси қизиқки, водопровод суви махсус резервуарларда йиғилиб, тиндирилган. Унда сув босими кераклигича бўлиб, шу босим туфайли жамоат ҳовузлари, ҳаммомлар, шунингдек шахсий уйлар сув билан таъминланган. Пе руд а «Сув х удоси» ибодатхонаси топ и л г а н . Унд а фо н та н в а кана ллар бўлган, у лар и бод а тхо на я қи н и даг и ш а р ш ара с уви б и ла н

тўлди рилган. Афинада эса эрамиздан олдинги VI асрдаёқ қудуқ сувидан фойдаланиш тартибини белгилайдиган қонун чиқарилган. Юнонлар ўз даврида Феодесияда, Керчда, Евпаторияда ажойиб водопровод қурганлар. қадимги Мисрда фиръавнлар даврида парма лаб ковланган қудуқлар мавжуд бўлган. Ичимлик сувининг одам организми учун аҳа миятини Шарқнинг кў пгина ол имлари ях ши бил ишг а н . Масалан, Абу Али ибн Сино «Тиб қонунлари» китобининг биринчи жилдида «Сувнинг сифати» ҳақида кўпгина маълумотлар келтирилган, сувнинг инсон ҳаёти учун зарур элементлардан бири экани, сувнинг хусусиятларини яхшилайдиган бир неча усулларни баён қилган. Ибн Сино ўша даврдаёқ сувни тоза сақлаш, уни қайнатиб ичиш кераклигини одамларга уқтирган. У сувни қайнатиб ичишга қарши нодон табиб ва дуохоналарга эътироз билдирган. Кўриниб турибдики, ҳар доим одамларни сув билан таъминлаш масаласи муаммо бўлиб келган. Ҳаттоки, ҳозирги пайтда ҳам Греция, Голландия, Германия, Швейцария, АқШ ва бошқа кўплаб мамлакатларда ичимлик суви билан таъминлаш асосий масалалардан биридир. Планетамизнинг тўртдан уч қисмини денгиз, океан ва музликлар қопланган бўлишига қарамай, кўплаб аҳоли зарур миқдордаги ичимлик суви билан таъмин этилмаган. Етарли ичимлик сув истеъмол қила олмаётганлар сони ҳозир бир миллиард икки юз миллион кишига етиб колган. Саксон фоиз касаллик сув етишмаслиги ва унинг ифлослиги туфайли содир бўлмоқда. Бу аянчли маълумотлар сув таъминоти бўйича Италия пойтахтида ўтказилган Бутунжаҳон конгрессида қайд этиб ўтилди. Ер юзасининг 70 фоиздан ортиқ майдони сув билан қопланган, аммо улар тур, ичиб бўлмайди. қуруқликнинг 3 фоизи ичишга яроқли дарё ва қўллардан иборат. Ҳозирги пайтда дунёдаги 50 дан зиёд мамлакатда чучук сув танқислиги сабабли катта қийинчиликлар туғилмоқда. Масалан, дунё бўйича ҳар куни тоза сув йўқлигидан 25000 киши ҳалок бўлмоқда, Сувдан

фойдаланиш масаласи шу қадар муҳимки, ўн йилликни (1981-1990) Бирлашган Миллатлар ташкилоти «Чучук сув халқаро ўн йиллиги» деб эълон қилган. БМТ нинг Бош Ассамблеяси планетанинг бутун аҳолисини сифатли сув билан таъминлашга эришиш, бутун ер шари аҳолиси учун керакли тозалаш иншоотлари қуриш ва уларни жиҳозлаш, сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, экологик вазиятни мустаҳкамлаш бу халқаро ҳаракатнинг вазифаси эканлигини белгилаб берди. Ҳаммамизга маълумки, одам органимизмида рўй берадиган энг мураккаб реакциялар сув ёрдамида рўй беради. Ҳар бир фуқаро хўжаликда ишлатиш ва ичиш учун ўрта ҳисобда суткасига 109 литрдан ошиқроқ, саноат ва қишлоқ хўжалиги эҳтиёжини ҳисобга олганда иқтисодий ривожланган мамлакатларда бир суткада одам бошига 120 дан 650 литргача сув сарфланиши мумкин. Масалан, Москвада ҳар бир киши учун 650 литр сув тўғри келади, бунинг 300 литри саноат эҳтиёжлари учун сарфланади. Кўриниб турибдики, ҳар бир киши суткасига 550 литрдан сув сарфласа, мамлакат эҳтиёжи учун йилига 57,5 куб км сув керак бўлар экан. Бунга албатта қишлоқ хўжалиги учун сарфланадиган сувлар кирмайди. 1 тонна пахта етиштириш учун 10 000 тонна олиш учун эса 4000 тонна сув керак бўлар экан. Инсонни физиологик эҳтиёжини қондириш учун суткасига 2-3 литргача сув сарфланади. Бу Ўрта Осиё шароитларида эса ҳаво ҳарорати 39- 40 даража ва ундан ортиқ бўлган муносабати билан исиб, намлик камайиб кетганда сувга бўлган эҳтиёж жуда ортади ва у суткасига 6-8 литрга ва ундан кўпни ташкил этади. Жазирама иссиқ шароитида жисмоний ишнинг оғирлигига қараб одамнинг сувга бўлган физиологик эҳтиёжи суткасига 8-11 литргача етади. Жумладан, 1960 йиллардан бошлаб Ўрта Осиёнинг энг катта сув ҳавзаси – Орол денгизи катта тезлик билан қурий бошлади. Унинг сув сатҳи 1994 йилга келиб 36,94 м.ли белгига тушиб қолди. Сув ҳажми эса 784

кубкилометрга қисқарди. Денгиз қуришидан ҳосил бўлган 33000 квадрат километр ер қумли ҳамда шўрхок чўлга айланди. Шу тарзда Орол денгизи бўйида яна бир қуруқ чўл вужудга келиб, денгиз суви юзасининг қисқариши ҳисобига тобора кенгайиб бормоқда. Орол денгизининг сув ҳажми 1960 йилги 1062 кубкилометрдан 1994 йилга келиб 278 кубкилометрга қисқарди. Сувнинг шўрлиги 1961 йилги 10,5% дан 1991 йилда 33% га етди, яъни 3 баравар ортди. 1981 йилга келиб, денгизда кема бутунлай тўхтади. 1984 йилдан бошлаб балиқ тутиш барҳам топди. Оролга келиб қуйиладиган сувнинг кескин камайишига эса ўлкада суғориш ишларининг ниҳоятда авж олганлиги, кейинги 30 йил мобайнида Орол ҳавзасида деярли 30 млн.га яқин гектар янги ер ўзлаштирилиб, уларга сув чиқарилиши, пахта яккаҳокимлиги, дарёлар, сув омборлари ва каналлар сувидан нооқилона фойдаланиш, экинларнинг суғориш нормасига амал қилмаслик, сувни энг кўп ишлатадиган деҳқончилик тармоғи – шоликорликнинг кенгайиши каби омилларнинг бир бутун мажмуи сабабдир. 1960 йилларда Орол денгизига йилига 58,9 кубкилометрдан ортиқ Амударё ва Сирдарё суви қуйилар эди. 70-йилларнинг ўрталарида Сирдарё суви Оролга умуман етиб бормади. Амударё эса эндиликда йилига ўрта ҳисобда 3-10 кубкилометр атрофида сув келтириб қуя бошлади. 1982, 1986 йилларда эса ҳатто Амударё суви ҳам денгизга умуман етиб бора олмаган эди: сув кирими сув сарфидан деярли 10 баравар камайиб кетди. Кўрилган чора-тадбирлар ва 1993 йилнинг серсув келиши натижасида 1994 йилда Орол денгизига 30,6 кубкилометр, чунончи, Амударёдан 21,6 кубкилометр ва Сирдарёдан 8,9 кубкилометр сув тушди. Ҳозир Орол денгизи муаммоси нафақат Ўзбекистон, балки бутун дунё олдида турган энг долзарб экологик муаммодир. Шунинг учун, бу масалани ҳал қилишда Марказий Осиё давлатлари, бошқа хорижий давлатлар, кенг жамоатчилик, турли ташкилотлар биргаликда фаолият кўрсатмоқдалар. Бу билан ҳеч нарсага эришилмади.

2. Сув ресурсларини ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг ўзига хос хусусиятлари Ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида табиатнинг барча бойликлари қатори, сув ресурсларига бўлган эҳтиёж бениҳоя катта. Келажак авлодимизнинг соғлиги оби-ҳаётимиз билан боғлиқ экан, демак қабул қилинаётган сув тўғрисидаги қонун, қарор ва фармонлар сув бойликларидан оқилона фойдаланиш, муҳофаза қилиш, уни булғаниш ва ифлосланиш ҳамда камайиб кетишидан сақлаш ишига кўмаклашиши лозим. Республикамизда истеъмол қилинаётган сув миқдорининг 95 фоизи дарё ва сойлардан олинади. Сувни истеъмолчиларга ўз вақтида ва керакли миқдорда етказиб бериш мақсадида кўплаб канал, зовур, гидроузел, гидортехника иншоотлари, сув омборлари, доимий насос станциялари қурилган. Республикамиз қишлоқ хўжалиги суғориладиган деҳқончиликка асосланган. Сув хўжалигига умумий сув сарфи секундига 2500 куб метрдан ортиқ бўлган 75 йирик канал, умумий ҳажми 18,6 миллиард кубметр бўлган 53 сув ва 25 сел омборлари, 32, 4 минг километр хўжаликларо коллекторлар бор. Сув иншоотларини ишлатиш ва ерларнинг милиоратив ҳолатини яхшилаш билан боғлиқ бўлган барча ишларни Ўзбекистон Республикаси қишлоқ ва сув хўжалиги вазирлиги ва унинг жойлардаги ташкилотлари бажаради. Ўзбекистон ҳудудини кесиб ўтувчи энг катта сув артериялари бўлмиш Сирдарё ва Амударё ҳамда уларнинг ирмоқлари Ўзбекистондан ташқарида бошланади. Норин, қорадарё, Сух, Чирчиқ, Заравшон, Сурхандарё, қашқадарё, Шерободдарё Ўзбекистоннинг йирик дарёлари ҳисобланади. Уларнинг кўпчилиги фақат ўрта ва қуйи оқимида Ўзбекистон ҳудудидан ўтади. Сирдарё ҳавзасининг сув йиғиш майдонида 38 куб километр сув тўпланади, унинг фақат 10 фоизи Ўзбекистон ҳудудига тўғри келади. Амударёнинг сув йиғиш майдонидан тўпланган 79 куб километр сувнинг эса фақат 8 фоизи Ўзбекистонга тегишли.

Ўрта Осиёдаги музликларнинг асосий қисми Ўзбекистон ҳудудидан ташқарида жойлашган. Ўзбекитондаги дарёларга сув берувчи музликларда табиий сувнинг катта заҳираси бор. Дарёлар сув манбаининг миқдори йил фаслларига қариб (баҳор ёки ёзда) ўзгариб туради. Дарёларда баҳор ва ёз ойларида йиллик сув ҳажмининг 70-95 фоизи оқиб ўтади. Ёғин бўғланишга нисбатан кўп бўлган тоғ чўққиларида музликлар вужудга келган. Писком дарёси ҳавзасидан музликнинг қуйи чегараси ҳийла пастда (ўртача 3420 метр баландликда). Бундай музликларнинг дарёларга сув йиғилишида иштироки катта. Музликларнинг айримлари нисбатан анча катта ўлчамли (Арчабоши музлиги 25,4 квадрат километр). Дарёлардан тоғлардан текисликликка чиққач, суви суғоришга олиниши, экинзорлардан қайта дарёга келиб қўйилиши ва сув омборлари воситасида тартибга солиб турилиши натижасида уларнинг табиий йўналиши ўзгаради. Баланд тоғ тепаликларидаги кичик дарёларнинг сувида аралашмалар ниҳотда кам. Чирчиқнинг Чиралма ирмоғида лойқа миқдори 3000 кг кубметргача етади. Фарғона водийсига Олой ва Туркистон тоғ тизмаларидан оқиб тушувчи дарёлар суви лойқалиги тоғ тепалиги 50-300 кг кубметр, қуйи зоналарида 1000-1500 кг куб-метр. Сел оқимлари эса лойқа 200 кг кубметрга етади. Шунингдек, Ўзбекистонда жами 250 га яқин катта-кичик кўл мавжуд. Амударё дельтасидаги энг катта кўл Судочье кўлидир. Ўзбекистон кўлларининг аксари қисми тоғларда, 2000-3000 метр баландликда жойлашган. Ўзбекистонда сўнгги йилларда бир қанча сув омборлари қурилди. Улар асосан ирригация мақсадлари учун мўлжалланган. Сув омборларининг ҳажми уларга сув берувчи дарёлар режими ва сув-хўжалик мақсадлари билан боғлиқ. Сув омборларидаги сув миқдори Ўзбекистоннинг табиий сув ҳавзаларидаги сув ҳажмидан кўп марта ортиқ. Ўзбекистоннинг қурғоқчил континентал иқлимли, чўл, чалачўл ва тоғ даштлари устун турувчи шароитида сув муаммоси ҳамиша энг жиддий

муаммо бўлиб келган. Сўнгги ўн йилликларда янги-янги чўл массивларининг деҳқончилик учун ўзлаштирилиши, мавжуд экин майдонларининг муттасил кенгайиши, янги-янги сув омборлари ва каналлар қурилиши, шаҳарлар бунёд этилиши муносабати билан оқар сувлар тобора тақчиллигининг вужудга келиши ҳамда ифлосланиши кўплаб жиддий иқтисодий-ижтимоий ва экологик муаммоларни келтириб чиқаради. Хусусан ер ости сувларини муҳофаза қилишда жиддий муаммолар мавжуд. Масалан, Фарғона водийсининг айрим ҳудудларида сизот сувлари юзаси 3 миллиметрли нефть пардаси билан қопланган. Бу ҳол тоза ичимлик ва технологик сув таъминоти учун жиддий ҳавфдир. Коллектор – зовур шахобчаларидаги ифлосланган сувларнинг шўрлик ва минераллашганлик даражаси Орол бўйи, Бухоро воҳаси, Мирзачўл ва Фарғона воҳасидаги табиий-экологик жиҳатдан йўл қўйиш мумкин бўлган даражадан 3-5 баравар ортиқлиги аниқланган. Оғир металлар концентрацияси Чирчиқнинг Салорга қўйилиш жойи этагида меъёридан 10- 15 баравар ортиқ бўлиб, айрим вақтларда бу кўрсаткич 40-50 га етади. Юқоридаги иқтисодий таҳлил ва сувдан фойдаланиш ресурслари ҳолати шуни кўрсатмоқдаги, мамлакатимизда сув алоҳида хусусиятга эга бўлиб, у ҳуқуқий муҳофазага муҳтож. Сув табиий ресурс сифатида бир қатор хусусиятларга эга, биринчидан , у деярли кўп ҳолларда бир марта фойдаланади; иккинчидан , сувнинг табиий сақланиши, бошқа табиат бойликларини ҳам мутаносибликда бўлишига асосий манба бўлиб хизмат қилади. Учинчидан , сувни сифатини нормал бўлишини таъминлаш, барча табиат бойликлари ва тирик мавжудот ҳаётини сақлайди; тўртинчидан , сувни муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланиш ер, ўрмон, ҳайвонот, ўсимликлар дунёси муҳофазасига ҳам хизмат қилади. Шундай экан, сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш ҳар хил восита ва усуллар ёрдамида амалга оширилиши мумкин.

Ана шундай усуллардан бири сув манбаларини ҳуқуқий муҳофаза қилишдир, яъни сув ресурсларини қонун ва бошқа ҳуқуқий нормалари ёрдамида, уни тозалигини таъминлаш, ифлосланишдан сақлаш, фойдаланиш режими (тартиби)ни талаб даражасида таъминлаш ҳамда сув ресурслари мавжуд манбаларни сақлаш ёки уларни ёмон ҳолатдан ҳимоя қилиш шулар жумласидандир. Сувни муҳофаза қилиш Ўзбекистон Республикасининг «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида» ги қонунининг 97-102-моддалари билан тартибга солинади. Ушбу қонунда сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш масаласи етарлича ўз ифодасини топмаган бўлса-да, аммо унинг айрим чора-тадбирлари устида тўхтаб ўтилган. Жумладан, қонуннинг 99-моддасида қуйидагилар тақиқланади: -ишлаб чиқариш чиқитлари, маиший ва бошқа хил чиқитлар ҳамда чиқиндиларни сув объектларига ташлаш; -мойларнинг, ёғочларнинг, кимёвий ва нефть маҳсулотларининг тўкилиб-сочилиши натижасида сувни булғатиш ва ифлослантириш; -сув ҳавзаларининг юзи, сув ҳавзаларини қоплаб турган яхлар ва музликларнинг юзаси, саноат чиқитлари, маиший чиқинди ва бошқа ташландиқ чиқитлар, шунингдек ер усти ва ер ости сувларининг сифатини ёмонлаштириб юборадиган нефть ва кимёвий маҳсулотлар билан булғатиш ва ифлослантириш; -сувни ўғитлар ва заҳарли химикатлар билан булғатиш. Ушбу қонуннинг 101-моддасида, ер ости сувларини муҳофаза қилиш тартиби ифодаланган. Ер ости сувлари чиқариш ва ундан фойдаланиш билан шуғулланувчи идоралар сув чиқарилаётган участка ва унга туташ ҳудудларда ер ости сувларига доир режимларига риоя этилишини кузатиб боришлари, шунингдек, фойдаланаётган сувнинг миқдори ва сифатини ҳисобини юритишлари шарт.

Башарти, фойдалали қазилмалар конларини қидириш, уларни ўрганиш ва улардан фойдаланиш билан боғлиқ бурғилаш ҳамда бошқа кон-қидирув ишларини бажариш чоғида ер ости сувлари бор қатламлар аниқланган тақдирда, бу ҳақда табиатни муҳофаза қилиш, сув хўжалиги органларига маълум қилиниши ҳамда белгиланган тартибда ер ости сувларини муҳофвза қилишга қаратилган чора-тадбирлар кўрилиши лозим. Башарти, саноат оқинди сувларини оқизиш учун қазиладиган қудуқлар сувли қатламларни ифлослантириш манбаига айланиши мумкин бўлса, бундай қудуқлар қазиш ҳоллари ман этилади. Ўз-ўзидан сув чиқариб, суви фойдаланиш учун яроқсиз бўлган қудуқларга сувни бошқариш ускуналари ўрнатилиши, улар қонунларда белгиланган тартибда тўхталиб қўйилиши ёки тугатилиши лозим. Сифатли ер ости сувлари тўпланадиган манбалар теграсида каттиқ ва суюқ чиқиндилар тўплаш, ахлатхоналар барпо этиш, ер ости сувларининг ифлосланиш манбаига айланиш эҳтимоли бўлган саноат, қишлоқ хўжалик объеклари ва бошқа объектлар қурилишига йўл қўйилмайди. Ер ости сувларини муҳофаза қилиш чора-тадбирларини кўриш, шу жумладан қудуқларни кузатиш тармоғини яратиш фаолияти ер ости сувларининг ҳолатига таъсир кўрсатувчи корхоналар томонидан амалга оширилади. қонуннинг 102-моддасида қўйидагилар таъкидладланади. Хўжалик фаолияти кичик дарёларнинг ҳолати ва режимига салбий таъсир кўрсатувчи корхоналар, ташкилотлар, муассасалар, деҳқон хўжаликлари сув хўжалиги, табиатни муҳофаза қилиш органлари билан биргаликда сувни, унинг мусаффолиги ва сифатини сақлаш чора- тадбирларини кўришлари лозим. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш, сув ҳуқуқи нормалари билан ҳамда бошқа ҳуқуқ нормалари билан ҳам тартибга солинади. Сувни муҳофаза қилиш, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (50- 54-55 моддалари) «Табиатни муҳофаза қилиш», «Ўрмон тўғрисида»ги, «Ер

кодекси», «Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тўғрисида»ги, «Экологик экспертиза», «Чиқиндилар тўғрисида»ги, «Санитария тўғрисида»ги қонунлар ҳамда Меҳнат, Фуқаролик, Жиноят ва Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекслар билан тартибга солинади. Булардан ташқари, сув фойдаланиш мақсадига қараб, «Фермер хўжалиги»; «Деҳқон хўжалиги», «қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжалиги) тўғрисида»ги қонунлари билан ҳам тартибга солиниши мумкин. Сувни ҳуқуқий муҳофаза тўғрисида гапирганда «Сув муҳофазаси», «Сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш», «Сувдан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя этиш» каби тушунчалар маъносини тўғри тушуниш ва фарқлаш лозим. Сув муҳофазаси – бу «Сув ресурслари ва манбаларини муҳофаза қилиш тушунчасига нисбатан кенг бўлиб, у ўзида сувни муҳофаза қилиш жараёнида барча табиат бойликларини ҳам сақлаш, тиклаш ва улардан фойдаланишда санитария биологик ва экологик талабларга риоя қилиш жараёнида сувни муҳофаза қилишни талаб этади». «Сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш» жараёни эса, табиатни муҳофаз қилиш, сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисидаги қонун талабларига асосан, сув манбаларидан оқилона фойдаланиш, уни табиий хоссасини сақлаш, ифлосланишига йўл қўймаслик, ҳамда сув ресурсларини, манбаларини муҳофаза қилишга қаратилган бошқа тадбирларни амалга оширишда, сув, санитария тўғрисидаги қонун талабларини бузилишига қарши курашиш, сувдан фойдаланиш ва унинг муҳофаза қилиш соҳасидаги ҳуқуқбузарликларни олдини олиш билан боғлиқ ва бошқа ҳолатларни ўз ичига олади. «Сувдан фойдаланиш ҳуқуқини ҳимоя қилиш» деганда эса, сувдан фойдаланувчиларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя этиш, яъни сувдан фойдаланувчиларнинг сув муносабатлари бўйича субъектив ҳуқуқ ваколатларини амалга оширишга тўсқинлик қилишни бартараф этишга қаратилган ҳуқуқий-экологик нормалар йиғиндиси тушунилади.

3. Сув ресурсларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш мақсади ва вазифалари Сувни ҳуқуқий муҳофаза қилишдан мақсад сув ресурслари ва уларнинг манбаларидан оқилона фойдаланиш, сувни табиий хоссаларини сақлаш, уни ифлосланишдан, заҳарланишдан, таркиби бузилишидан ҳимоя қилиш айниқса, сувни санитария талабларига мослиги ва унда яшайдиган табиий мавжудотни экологик нормал ҳолатини таъминлашдан иборат бўлиши лозим. Амалдаги «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида» ги қонуннинг XXIV бобида сувнинг ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг мақсади ўз ифодасини топган. Ҳамма сувлар (сув объектлари) аҳоли соғлигига зарар етказиши, шунингдек балиқ заҳираларининг камайиши, сув таъминоти шароитининг ёмонлашиши ҳамда сувнинг физикавий, кимёвий ва биологик хоссалари пасайиши, сувнинг табиий тозаланиш хусусияти камайиши, сувнинг гидрологик ва гидрогеологик режамининг бузилиши натижасида келиб чиқадиган бошқа кўнгилсиз ҳодисаларга олиб келиши ҳолларидан муҳофаза қилиниши керак. Таъкидалаш ўринлики, сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш кўп ҳолларда назорат қилиш тартиби билан ҳам боғлиқ бўлади. Мазкур масала юзасидан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1999 йил 24 майдаги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузуридаги катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг техник ҳолатини ҳамда бехатар ишлашини назорат қилиш Двлат инспекцияси («Давлат сув хўжалик назорат»)ини ташкил қилиш тўғрисидаги фармони катта аҳамияга эга. Халқ хўжалигини фаолият кўрсатиши, қишлоқ хўжалиги экинларидан барқарор ҳосил олиниши сув хўжалиги объектларининг ишончли ҳамда бехатар ишлашига боғлиқдир. Мана шундай шарт-шароитларни таъминлаш бундай объектларнинг техник ҳолати устидан назоарт кучайтирилиши, турли

вазирликлар ва идоралар фаолияти мувофиқлаштирилишини, Марказий Осиё давлатларидаги сув хўжалиги ташкилотларининг баҳамжиҳат ҳаракат қилишларини тақоза этади. Шунингдек, катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг ишончли техник ҳолатини ҳамда бехатар ишлашини таъминлаш кўзда тутилган. Бундан ташқари, ҳозирги пайтда аҳоли яшаш жойларини ичимлик суви билан таъминлаш ва уни муҳофаза қилиш мақсадида ҳукумат томонидан ҳам бир қатор чора-тадбирлар амалга оширилмоқда. Ушбу муаммонинг ечими Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 1 июнда қабул қилинган «қишлоқ аҳоли яшаш жойларини ичимлик суви ва табиий газ билан таъминлашни янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарорида ҳам ўз ифодасини топган. Унинг 5-бандида қишлоқ аҳолисини ичимлик суви билан таъминлаш самарадорлигини ошириш ва сифатини яхшилаш мақсадида қишлоқ сув таъминоти идоравий тизимларини коммунал хизмат кўрсатиш ҳудудий органлари балансига бериш йўли билан ичимлик сув таъминоти соҳасида таркибий ўзгартиришларни амалга ошириш ва минтақавий ва минтақалараро магистрал сув қувурларидан фойдаланишнинг ягона тизимини яратиш мақсадга мувофиқ деб ҳисобланиши алоҳида кўрсатилган. Сувни ҳуқуқий муҳофаза қилиш мақсади унинг маълум вазифаларини ҳам амалга ошириш ҳолати билан боғликдир. «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида»ги қонунда кўрсатилишича, «Ҳамма сувлар (сув объектлари) аҳоли соғлиғига зарар етказиши, шунингдек балиқ захираларининг камайиши, сув таъминоти шароитининг ёмонлашиши ҳамда сувнинг физикавий, кимёвий ва биологик ҳоссалари пасайиши, сувнинг табиий тозаланиш хусусиятининг камайиши сувнинг гидрологик ва гидрогеологик режимининг бузилиши натижасида келиб чиқадиган бошқа кўнгилсиз ҳодисаларга олиб келиши ҳолларидан муҳофаза қилиниши керак» (97-модда).

Сув тўғрисидаги қонунда, фаолияти сувларнинг ҳолатига таъсир этувчи корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар, маҳаллий ҳокимият органлари, табиатни муҳофаза қилиш, сув хўжалиги, санитария назорати органлари ҳамда бошқа манфаатдар идоралар билан келишилган ҳолда технология, ўрмон-мелиорация ва агротехника, гидротехника, санитария- техника тадбирларини ўтказишлари шарт», деб кўрсатилган. (98-модда) Сув манбаларини ифлосланишдан муҳофаза қилишнинг энг яхши йўли марказлашган сув таъминотини ташкил қилишдан иборат. Очиқ сув ҳавзаларидан сув олинадиган жойни танлашда сувнинг ифлосланмаслиги, сув ҳавзасига етарли миқдорда сув тушиб туришини, сув ҳавзаси атрофининг тўсилганлигини, қирғоқнинг бузилмаслигини ҳисобга олиш керак. Сув олинадиган жойни танлаш ҳар сафар мураккаб санитария масаласи ҳисобланади. Муҳими, сув олинадиган жой оқова сувлар тушадиган жойдан аҳоли яшайдиган пунктнинг истиқболи, яъни кенгайиши назарда тутилади. Шунингдек, сув олинадиган жой дарё ирмоқлари чуқурлиги камида 2,5 метр бўлган, қирғоғи ювилмайдиган жойдан олинади. Бу қоида сув омборларига ҳам тегишлидир. Ҳар қандай сув манбаи, айниқса очиқ сув ҳавзалари ташқи муҳит билан боғланганлиги ва сув сифатига табиий ҳодисалар, саноат ва коммунал қурилишлар, аҳолининг хўжалик ва турмушдаги фаолияти таъсир қилишни ҳисобга олиб, водопровод қурилишида албатта санитария зонаси ташкил этиш керак. Мавжуд қонунчиликка асосан ташкилотлар барча водопроводлар учун санитария муҳофазаси зонаси ташкил қилишлари керак. Санитария маиший сув таъминотидан фойдаланиладиган районларда санитария муҳофаза зонаси яратиш зарур. Бундай ҳолларда санитария назорат органлари ва шу территориядаги сувдан фойдаланишни ва муҳофаза қилишни бошқарадиган органларга қуйидаги ҳажмда ер ажратилади:

-очиқ сув ҳавзалари учун 100 м. Сувнинг иккала қирғоғига инспекторлик йўллари қилинади, кўкаламзорлаштирилади, шаҳар доирасида эса қирғоқлар қўшимча равишда обод қилинади; -ўзанли ва сув қуйилиб турадиган сув омбори учун 300 м чор атрофи муҳофаза қилинади; -артезиан қудуқ учун фойдаланиладиган айрим қудуқлар, булоқлар ва чашмалар ёки ер ости сувлари усти 30м радиусда сувга чидамли материаллар билан ёпилди, майдони камида 0,25га бўлади; -айрим қудуқлар учун ер ости суви ёки инфильтрацион сувдан фойдаланганда 30 м радиусда усти ёпилади, майдони камида 0,75 га бўлади. Айрим районларда, масалан, йирик шаҳарлар ёки корхоналарда кишлоқ хўжалигида заҳарли химикатлар кўп ишлатилганда санитария назоратининг тегишли органлари талабига кўра, бу зоналар кенгайтирилиши мумкин. Шунингдек, юқорида кўрсатилган «Давлат сув хўжалик назорати» нинг сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш соҳасидаги вазифалари Ўзбекистон Республикаси Президентиниг 1999 йил 24 майдаги фармонида белгилаб берилган. «Давсувхўжаликназорат» давлат назорат органи ҳисобланиб, қуйидаги асосий вазифаларнинг ҳал этилишини таъминлайди: Катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларидан фойдаланишда уларнинг ишончли техник ҳолатини таъминлаш устидан назоратни амалга ошириш ҳамда бехатар ишлашини таъминлаш; -катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг бехатарлиги мезонлари ҳамда қоидалирини ишлаб чиқишни ташкил қилиш ва тасдиқлаш; -манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан биргаликда катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектлари техник ҳолатининг ишончлилиги ҳамда бехатар ишлашини экспертизадан ўтказиш; -тегишли вазирликлар ва идоралар билан бирга катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларининг техник ҳолати ҳамда бехатар ишлаши

билан боғлиқ ҳодисаларнинг олдини олишга доир таклифларни ишлаб чиқиш; -катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объекларини қуриш ва қайта қуриш лойиҳаларини экспертизадан ўтказишни ташкил этиш, уларни барпо этиш сифати ва фойдаланишга қабул қилниши устидан назоратни амалга ошириш; -катта ва алоҳида муҳим сув объектларининг ишончли муҳофазаси ташкил этилишини назорат қилиш; -тегишли вазирликлар ва идоралар билан биргаликда катта ва алоҳида муҳим давлатлараро ҳамда чегара бўйи сув хўжалиги объектларидан пухта ва бехатар фойдаланиш масалаларининг Марказий Осиё давлатлари билан бартараф этилишини таъминлаш; -катта ва алоҳида муҳим сув хўжалиги объектларидан фойдаланишда уларнинг ишончли техник ҳолатини ошириш масалаларини кўриб чиқиш ҳамда уларни Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасига киритиш. «Давсувхўжаликназорат»нинг ўз ваколатлари доирасида қабул қилинган қарорлари вазирликлар, идоралар, корпорациялар, концернлар, уюшмалар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва маҳаллий давлат ҳокимияти органлари томонидан ижро этиш учун мажбурий ҳисобланади. Сув қонунчилиги ва ушбу талабларни бажармаслик сувдан хўжасизларча, нооқилона фойдаланиш деб ҳисобланиб, уни муҳофаза қилишни ҳуқуқий тартибини бузиш деб қараш мумкин. Хуллас, сувни ҳуқуқий муҳофаза қилишнинг асосий мақсади ва вазифалари сув, табиатни муҳофаза қилиш, ер, ўрмон, ўсимликлар дунёсини муҳофаза қилиш ҳамда бошқа экологик –санитария тўғрисидаги қонун талабларини амалга ошириш ва уларни бажарилишини таъминлашдан иборат. 4. Сув ресурсларини муҳофаза қилишни рағбатлантириш

Мавжуд сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишда рағбатлантириш катта аҳамият касб этади. Сув ресурсларини муҳофаза қилишни рағбатлантириш бошқа табиат объекларидан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилишни ҳам таъминлайди. Амалдаги «Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонуннинг 37- моддасида кўрсатилганидек, табиатдан оқилона фойдаланиш, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишни рағбатлантириш: -корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва фуқаролар табиий русурслардан оқилона фойдаланиш ва табиатни муҳофаза қилиш чора- тадбирларини амалга оширганлари тақдирда уларга солиқ солишда имтиёзлар бериш; -табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва табиат муҳофазасини таъминлаш борасидаги чора-тадбирларни рўёбга чиқариш учун имтиёзли шартларда қисқа муддатли ва узоқ муддатли кредитлар (ссудалар) бериш; -асосий ишлаб чиқариш фондлар учун юқори амортизация нормалари балгилаш; -атроф табиий муҳитга ифлослантирувчи моддалар чиқариш ва оқизиш ҳамда чиқиндиларни жойлаштириш барқарор суръатда пасайтириб борилган тақдирда бундай моддаларни чиқарганлик ва оқизганлик ҳамда чиқиндиларни жойлаштирганлик учун тўловларни камайтириш; -табиатни муҳофаза қилиш жамғармалари маблағларининг бир қисмини ифлослантирувчи моддалар чиқариш ва оқизишни камайтириш чора-тадбирларини рўёбга чиқариш мақсадида корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва айрим шахсларга фоизли қарзлар сифатида шартнома асосида бериш орқали амалга оширилади. Мазкур қонунда кўрсатма табиат объекти сифати сув ресурсларини муҳофаза қилишга ҳам бевосита алоқадордир. «Сув ва сувдан фойдаланиш тўғрисида» ги қонуннинг 106- моддасида сувдан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни иқтисодий

таъминлашнинг чоралари сифатида рағбатлантиришга алоҳида эътибор берилган. Сувдан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни таъминлашнинг иқтисодий чоралари қўйидагилар: -сувдан махсус фойдаланганлик, сув объекларини ифлослантирганлик ва уларга зарарли таъсир кўрсатишнинг бошқа турлари учун ҳақ ундиришни; -сувни тежовчи технологияларни жорий этишда, сувни муҳофаза қилиш ва тажашда самарали бўлган фаолиятни амалга оширишда корханалар, муассасалар ва ташкилотларга, шунингдек юридик ва жисмоний шахсларга ҳамда фуқароларга бериладиган солиққа, кредитга оид ва бошқа имтиёзларни; -сувдан комплекс ва оқилона фойдаланишда ҳамда уни муҳофаза қилишда ҳуқуқий, иқтисодий, ташкилий, ижтимоий, экологик ва ўзга рағбатлантириш омилларининг самарали чоралари тизимини қўллашни назарда тутади. Республика, халқаро ва ўзга даражадаги жамоат бирлашмалари, фондлар, жамиятлар, уюшмалар ўз низомларига мувофиқ қонунларда белгиланган тартибда сувдан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишга қаратилган самарали тадбирларни тадбиқ этилишини рағбатлантиришлари ва тақдирлашлари мумкин. Сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилиш ишини яхшилаш мақсадида, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 1 июнда қабул қилинган «қишлоқ аҳоли яшаш жойларини ичимлик сув ва табиий газ билан таъминлашни янада яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида» ги қарори ҳам катта аҳамиятга эга. Жумладан, мазкур қарорнинг 7-бандига кўра: аҳолини ичимлик сув ва табиий газ билан таъминлаш дастурларини амалга оширишда фаол қатнашаётган қишлоқ туманларини рағбатлантириш мақсадида ҳисобот йилида аҳолини ичимлик сув билан таъминлаш ва уй –жой фондини табиий

газ билан қамраб олиш даражаси ўсишининг энг юқори фоизи учун учтадан ҳар йили бериладиган Республика мукофотлари белгиланган. Шунингдек, сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ва Ўзбекистон Республикаси Давлат солиқ қўмитасининг 1997 йил 28-ноябрдаги 100-сонли «Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқни ҳисоблаш ва тўлаш тартиби тўғрисида» ги йўриқномаси, яна шу органларининг 1998 йил 4 январдаги «1998 йилда корхоналар ва ташкилотларга солиқ солиш тартибидаги ўзгаришлар тўғрисида»ги хати, ҳамда Ўзбекистон Республикасининг «Солиқ кодекс» лари катта аҳамиятга эга. Жумладан, «Солиқ кодекси» га асосан сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ тўлаш бўйича рағбатлантириш сифатида айрим имтиёзлар кўрсатилган. «Солиқ кодекси» нинг 119-моддасига биноан қуйидаги юридик шахслар сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқдан озод қилинадилар; -тижорат билан шуғулланмайдиган юридик шахслар, тадбиркорлик фаолияти учун сув ресурсларидан фойдаланувчилар бундан мустасно; -ер ости маъданли сувларидан даволаш мақсадида фойдаланувчи солиқни сақлаш муассасалари, улар маъданли сувдан савдо тармоғида реализация қилиш учун фойдаланган ҳоллар бундан мустасно; -фармацевтика фаолияти билан шуғулланувчи ва сувдан дори воситалари тайёрлаш учун фойдаланувчи юридик шахслар; -атроф-муҳитга зарарли таъсир кўрсатишнинг олдини олиш мақсадида ер ости сувларини чиқазиб олаётган шахслар-ана шу ер ости сувлари учун, ишлаб чиқариш ва техника эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган сув ҳажмлари бундан мустасно; -сув учун бюджетга ҳақ ўтказган юридик шахслардан сув олган истеъмолчилар;

-фойдали қазилмалар қазиб олиш ва шахтадан сувларни қочириш вақтида ер ости сувлари учун,ишлаб чиқариш ва техника эҳтиёжлари учун фойдаланиладиган сув ҳажмлари бундан мустасно; -гидроэлектростанциялар – агрегатларни ишлатишда сувдан фойдаланганлик учун; -бирламчи тарзда фойдаланганлик учун ҳақи тўланган сувдан иккиламчи тарзда фойдаланувчи юридик шахслар; -асосий фаолият тури бўйича қишлоқ хўжалик маҳсулотларини етиштирувчи юридик шахслар-шўрланган ерларни ювиш мақсадида сувдан фойдаланганлик учун; -ишловчилари умумий сонининг камида эллик фоизини ногиронлар ташкил қилган юридик шахслар, савдо, воситачилик, таъминот-сотиш ва тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчилар бундан мустасно; -«Соғлом авлод учун» халқаро хайрия жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси қизил Ярим Ой жамияти, «Нуроний» жамғармаси корхоналари, бўшатиб олинаётган маблағлардан жамғармалар ва жамиятнинг уставида белгиланган вазифаларни бажариш учун фойдаланиш шарти, шунингдек корхона, муассасалар, ташкилотларга ҳам рағбатлантириш мақсадида сувдан фойдаланганлик учун айрим имтиёзлар берилган. -нотижорат ташкилотлар, сув ресурсларидан тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланувчилардан ташқари; -ер ости маъданли сувларидан даволаш мақсадида фойдаланувчи соғлиқни сақлаш муассасалари, улар маъданли сувдан савдо тармоғида сотиш учун фойдаланган ҳоллар бундан мустасно; -фарматевтика фаолияти билан шуғулланувчи ва сувдан дори воситалари тайёрлаш учун фойдаланувчи кохоналар; -атроф муҳитга зарарли таъсир кўрсатишнинг олдини олиш мақсадида ер ости сувларини чиқариб олаётган корхоналар (ишлаб чиқариш ва техника эҳтиёжлари учун фойдалаётган сув ҳажми бундан мустасно). Уларга ер ости

сувлари сатҳини пасайтириш мақсадида чиқазиб олинадиган дренаж сувлари киради; -гидроэлектрстанциялар- агрегатларни ишлатишда сувдан фойдаланганлик учун; -бирламчи тарзда фойдаланганлик учун ҳақи тўпланган сувдан иккиламчи тарзда фойдаланувчи корхоналар. -асосий фаолият тури бўйича қишлоқ хўжалик маҳсулотлари етиштирувчи корхоналар –шўрланган ерларни ювиш мақсадида сувдан фойдаланганлик учун, шунингдек, ёрдамчи қишлоқ хўжалигига эга бўлган корхоналар; -ишловчилари умумий сонининг камида 50 фоизини ногиронлар ташкил этган корхоналар, савдо, воситачилик, таъминот-сотиш ва тайёрлов фаолияти билан шуғулланувчилар бундан мустасно; -«Соғлом авлод учун» халқаро хайрия жамғармаси, Ўзбекистон Республикаси қизил Ярим Ой жамияти, «Нуроний» жамғармаси корхонаси, бўшатиб олинаётган маблағлардан жамғарма ва жамиятнинг уставдаги белгиланган вазифаларини бажариш учун фойдаланиш шарти билан Юқорида зикр этилган ҳолатлар шуни кўрсатадики, сувдан фойдаланиш ва уни муҳофаза қилишни рағбатлантириш амалдаги ҳуқуқий нормалар асосида тартибга солиниши, сувдан фойдаланувчи юридик ва жисмоний шахсларнинг ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини, жумладан, сув ресурсларининг табиий хоссасини сақлаш, ифлосланишининг олдини олиш, уни гидрологик ва гидрогеологик режимини бузилишини олдини олиш, кимёвий физикавий ва биологик хоссалари пасайишининг олдини олиш ва бошқа бир қатор тадбирларни амалга оширишларини янада мустаҳкамлайди. Хуллас, сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва ундан оқилона фойдаланишни рағбатлантириш, нафақат сувни балки бошқа табиат бойликларини муҳофаза этишни ҳам тақозо этади. Юқорида кўрсатилган барча ҳолатлар ҳозирги ва келажак авлодлар учун энг зарур бўлган ҳаёт манбаимиз сувдан оқилона фойдаланишга ва уни муҳофаза қилишга ундайди.

Похожие

Селекция ютуқлари тушунчаси, ҳуқуқий муҳофаза қилиш ташкилий асослари

Ички ишлар органлари тизимида жисмоний ва юридик шахслар вакилларини қабул қилишнинг ҳуқуқий асослари

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари

Фирма номлари тушунчаси, ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза этиш

Ижтимоий тузумнинг конституциявий-ҳуқуқий асослари