Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

01.11.2023

Скачано:

0

Размер:

58.498046875 KB

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари Р е ж а: 1. Бошқарув тушунчаси ва турлари. Ижтимоий бошқарув 2. Давлат бошқаруви тушунчаси, ўзига хос хусусиятлари ва турлари 3. Давлат бошқаруви функциялари 4. Давлат бошқарувининг асосий принциплари 5. Д авлат бошқаруви ва ижро ҳокимияти

Бошқарув тушунчаси ва турлари. Ижтимоий бошқарув . “Маъмурий ҳуқуқ” атамаси лотинча “ administratio ” сўзидан олинган бўлиб, “ бошқарув ҳуқуқи ” маъносини англатади. Шу сабабли, “Маъмурий ҳуқуқ” фанининг мазмун-моҳиятини очиб беришдан аввал бошқарув, давлат бошқаруви тушунчаларининг моҳиятини англаб олиш лозим бўлади. Бошқарув давлат пайдо бўлмасдан олдин вужудга келган бўлиб, кимнидир ёки ниманидир ёхуд қандайдир фаолиятни “ йўналтириш, унга раҳбарлик қилиш ” маъносини англатади. Ҳуқуқшунос олим Ю.Н.Стариловнинг фикрича, бошқарув – бу бошқарув субъектининг бошқарув объектига нисбатан мақсадга мувофиқ ва доимий таъсир этиш жараёни ҳисобланади. Бунда бошқарув объекти сифатида турли хилдаги ҳодисалар ва жараёнлар, жумладан, инсон, жамоа, ижтимоий жамоатчилик, механизмлар, технологик жараёнлар ва бошқалар намоён бўлиши мумкин. Бошқарув субъектининг объектга нисбатан таъсири - бошқарув тизимига бевосита боғлиқдир. Бошқарув тизими – бу бошқарув жараёнини таъминловчи механизм, яъни мақсадга мувофиқ ва келишилган ҳолда функцияланувчи ўзаро боғлиқ элементлардир. Бошқарув жараёнидаги бу элементлар орқага қайтиш принципи асосида ягона тизимга бирлашади. Ю.М.Козловнинг фикрича, бошқарув нимага ёки кимгадир раҳбарлик қилишдир. Лекин бу бошқарувнинг тўлиқ мазмунини очиб бера олмайди. Биринчи навбатда “ раҳбарлик қилиш ” тушунчасини ўзининг мазмунини, унинг функционал аҳамиятини аниқлаб олиш лозим бўлади. ХХ асрнинг 60-йилларида турли соҳалардаги бошқарув жараёнини ўрганувчи фан – кибернетика вужудга келди. Математик аппарат, математик мантиқ ва функция назариясидан фойдаланиб, автоматик тартибга солиш, ахборот ва илмий билимнинг кўпгина бошқа соҳаларидаги энг муҳим тажрибаларни (ютуқларни) бирлаштириш имконини берди. Кибернетика – бошқарув, алоқа, контрол, тартибга солиш, қабул қилиш, сақлаш ва ахборотни қайта ишлаш каби масалаларни ўрганувчи фан сифатида вужудга келди. Бунда бошқарув тушунчасига, бошқарув

жараёнларига, унинг принципларига, ягона тизимни ташкил этувчи турли элементларнинг ўзаро алоқасига алоҳида эътибор қаратилган. Кибернетика фанидан келиб чиққан ҳолда, бошқарув тўғрисида қуйидаги хулосаларни чиқариш мумкин: 1) бошқарув – бу турли хилдаги (биологик, техник, ижтимоий) ташкил этилган тизим функцияси бўлиб, уларнинг яхлитлигини таъминлайди, яъни уларнинг олдида турган вазифаларнинг амалга оширилишига эришилади, унинг тузилмаси ва фаолиятининг ўрнатилган тартиби сақлаб турилади; 2) бошқарув у ёки бу тизим элементларининг ўзаро муносабатлари манфаатига хизмат қилади; 3) бошқарув яхлит тизимнинг ички сифатини ташкил этади, унинг асосий элементлари бўлиб эса, ўзини ўзи ташкил этиш (бошқариш)га асосланувчи ва доимий муносабатда бўлувчи субъект (бошқарувчи элемент) ва объект (бошқарилувчи элемент) ҳисобланади; 4) бошқарув нафақат тизимни ташкил этувчи элементларнинг ўзаро ички муносабатини, балки турли хилдаги иерархик даражадаги тизимлар мавжудки, улар ҳам ички, ҳам ташқи хусусиятдаги бошқарув функцияларини амалга оширишни назарда тутади; 5) бошқарув ўз моҳиятига кўра субъектнинг объектга нисбатан бошқарувчилик таъсирини англатиб, унинг мазмунини тизимни тартибга солиш ва унинг функцияланишини таъминлаш ташкил этади. Бошқарув - мақсадга мувофиқ тартибга солинган таъсир этиш бўлиб, субъект ва объект ўртасидаги муносабатда қўлланилади ва субъект томонидан бевосита амалга оширилади; 6) бошқарув объектининг субъектга, яъни бошқарилувчи элементнинг бошқарувчи элементга бўйсинганида мавжуд бўлиши мумкин. Г.В.Атаманчукнинг фикрича, бошқарув – бу мақсадга мувофиқ, яъни инсонлар томонидан ўзларининг ижтимоий ҳаёт фаолиятларига онгли равишда, олдиндан белгиланган тартибда ташкил этиш ва тартибга солиш таъсири бўлиб, бевосита (ўзини ўзи бошқариш шаклида) ёки махсус тузилган

органлар ва тузилмалар (давлат органлари, жамоат бирлашмалари) орқали амалга оширилиши мумкин. Ижтимоий бошқарув – умумий бошқарувнинг бир кўриниши бўлиб, кибернетика фани орқали тадқиқ қилинади. Ҳуқуқшунос олим Ю.М.Козловнинг фикрича, бошқарув – бу биринчидан, мураккаб тизимга мақсадга мувофиқ таъсир этишдир; иккинчидан, ташкил этилган турли табиатли тизим функциясидир. Мураккаб тизим деганда – турли элементлар йиғиндисидан иборат бўлган тизим назарда тутилади. Бошқарув жараёни ҳам айнан мана шундай мураккаб ҳаракатчан тизимда ўз ифодасини топади. У – ўзбошимчаликни бартараф этиш, ташкилотчиликни амалга ошириш, ички ва ташқи омилларнинг таъсирига қарамасдан унинг сифат жиҳатдан аниқлигини сақлаб туриш, тизим элементларини мазкур муҳит объектив қонуниятларига мос келишини таъминлаш мақсадида керакдир. Бошқарув ахборот билан чамбарчас боғлиқдир. Тизимнинг бир нормада бўлиши учун у ахборотни қабул қилиш, сақлаш, қайта ишлаш, юбориш каби хусусиятларга эга бўлиши керак. Бир бутун тизим таркибий қисмларининг алоқаси ва тартибга солинганлигига ахборот орқали эришиш мумкин. Ахборот маълум бир сигналлар орқали юборилади. Сигналлар ўзида маълум бир ҳаракатларни амалга оширишга мажбур қилувчи бошқарув таъсирини мужассамлаштиради. Бошқарувнинг ўзига хос хусусиятларидан бири – бу унинг орқага қайтиш (қайта алоқа) га, яъни мақсадга мувофиқликни ҳисобга олиш механизми, буйруқ ва ҳаракатлар натижасига эга эканлигидадир. Бу бошқарув объектининг ҳолати ва буйруқнинг ижро этилиши тўғрисидаги ахборотларни олиш учун зарурдир. Қайта алоқа сабабли тизимда ахборот каналларининг чегараланган занжири вужудга келади, ташқи муҳит ўзгаришларига қарама-қарши турувчи белгиланган бутунликка эга бўлади. Қайта алоқа орқали келадиган ахборот – бошқарувчига тизимни тартибга

солиш, янги буйруқларни бериш ва эскиларини аниқлаштириш имкониятини беради. Бошқарувнинг умумий мақсади бўлиб - гомеостазис , яъни тизим ва муҳит ўртасидаги ҳаракатчан тенгликни таъминлаш, таъсир этувчи омилларга қарамасдан унинг сифат жиҳатдан аниқлигини сақлаш, тизим элементлари, шунингдек, тизим ва ташқи муҳит ўртасидаги қарама- қаршиликларга барҳам бериш ҳисобланади. Агарда бошқарув, Ю.Н.Стариловнинг фикрича, тизимга хос бўлган ички органлар, механизмлар ва бошқа омиллар ёрдамида амалга оширилаётган бўлса, бу ўзини ўзи бошқариш дир. Аксарият ижтимоий ва биологик тизимлар ўзини ўзи бошқаради. Буларнинг ҳар бирида икки ички тизимни: бошқарилувчи (бошқарув объекти) ва бошқарувчи (бошқарув субъекти)ни кўрсатиб ўтиш мумкин. Лекин инсонлар томонидан ташкил этилган кўпгина ижтимоий ва техник тизимлар (масалан, ҳуқуқ, автомобиль ва бошқалар) ўзини ўзи бошқаришга эга эмас. Ижтимоий бошқарув тушунчасига тўхталиб ўтадиган бўлсак, у бошқарувнинг асосий турларидан бири бўлиб, маълум бир инсонларнинг бошқаларига нисбатан ижтимоий аҳамиятли жараёнларни тартибга солиш ва ижтимоий тизимнинг ривожланишини таъминлаш мақсадида ахборот ёрдамида таъсир этишидир. Ижтимоий бошқарувнинг мазмун-моҳияти унинг ўзига хос хусусиятлари орқали белгиланади. Жумладан, Ю.М.Козлов ижтимоий бошқарувнинг ижтимоий ҳаётнинг асосий омили сифатида унинг қуйидаги хусусиятларини кўрсатиб ўтади: а) ижтимоий бошқарув – инсонларнинг биргаликдаги фаолияти мавжуд бўлганида амалга оширилиши мумкин . Инсонларнинг биргаликдаги фаолияти, улар ўртасидаги ўзаро алоқалар, умумий вазифаларни бажариш, умумий мақсадга эришиш – ўз-ўзидан мавжуд бўлиши мумкин эмас. Бошқарув инсонларни айнан биргаликда фаолият юритиши учун уларни жамоаларга жипслаштиради;

б) ижтимоий бошқарувнинг асосий вазифаларидан бири бўлиб – инсонларнинг биргаликдаги фаолияти ва уларнинг ўзаро алоқасини ташкиллаштириш ҳисобланади. Бу орқали биргаликдаги фаолият иштирокчиларининг якка тартибдаги ҳаракатлари мувофиқлаштирилади, бундай фаолиятни тартибга солувчи ва унинг табиатидан келиб чиқувчи умумий функциялар бажарилади; в) ижтимоий бошқарувнинг асосий таъсир этиш объекти бўлиб – биргаликдаги фаолият иштирокчиларининг хулқ-атвори, уларнинг ўзаро муносабати ҳисобланади; г) ижтимоий бошқарув инсон хулқ-атворини тартибга солувчи асосий восита сифатида намоён бўлиб, бу мақсадга ижтимоий алоқалар орқали эришади. Бу алоқалар биринчи навбатда ижтимоий бошқарув функцияларини амалга ошириш бўйича субъект ва объект ўртасида вужудга келади; д) ижтимоий бошқарув – инсонлар, яъни бошқарув муносабатлари иштирокчилари иродасининг бўйсинишига асосланади. Чунки уларнинг муносабатлари онгли-иродали муносабатлардир. Бошқарувчининг иродаси бошқарилувчининг иродасига қараганда устундир. Айнан мана шунда ижтимоий бошқарувнинг ҳокимият хусусиятига эга эканлиги намоён бўлади, яъни бошқарув субъекти – ҳокимият иродасини шакллантиради ва амалга оширади, бошқарув объекти эса унга бўйсинади; е) ижтимоий бошқарув уни амалга оширишнинг махсус механизмига муҳтождир. Бу бошқарув субъектлари, яъни бошқарув (давлат ёки жамоат) органлари тариқасида ташкил этилган маълум бир инсонлар гуруҳи томонидан амалга оширилади. Уларнинг фаолияти ўзига хос аҳамиятга ва махсус шаклга эга бўлиб, бошқарув фаолияти ҳисобланади. Ю.Н.Старилов эса, ижтимоий бошқарувнинг қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиб ўтади: 1) ижтимоий бошқарув - инсонларни (маълум бир индивидларни, гуруҳларни, жамиятни) бошқариш бўлиб, инсонлар ўзаро муносабатининг алоҳида кўриниши ҳисобланади.

Инсон – ижтимоий мавжудотдир. Чунки у жамиятдан ташқарида мавжуд бўла олмайди. Инсон ҳаётининг муҳим хусусиятларидан бири эса, ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларида биргаликда уларнинг фаолият юритиши ҳисобланади. Бирлашиш – инсон мавжуд бўлишининг асосий воситасидир. Инсонларнинг жамоаси маълум бир ташкилот шаклига эга бўлиб, у ҳаракатларни мувофиқлаштириш ва йўналтириш, унинг аъзолари ўртасидаги муносабатларни тартибга солиш, уларни умумий мақсад сари бўйсиндиришда хизмат қилади. Ижтимоий бошқариш - инсонларга раҳбарлик қилишни (масалан, ҳарбий хизматга чақириш, ўқув юртларига қабул қилиш) англатади. Лекин айрим ҳолларда у нарсаларга таъсир этиш воситаси, ишлаб чиқариш жараёнида инсонларнинг белгиланган фаолият юритишини, моддий бойликларни тақсимлашни таъминловчи восита сифатида намоён бўлади. Бошқарув субъекти ижтимоий муносабатларга инсонларнинг иродаси ва онги орқали таъсир этади; 2) инсон ҳаракати - онгли, иродали, мақсадга мувофиқ ҳаракатдир. Ирода - инсон онгини тартибга солувчи, қўйилган мақсадга эришиш учун унинг фаолиятини йўналтирувчи ҳислатдир. Биргаликда фаолият юритиш – ягоналикни, ҳаракатларнинг тартибга солинганлигини, турли инсонлар иродасининг олдиндан келишилганлигини талаб этади. Мақсаднинг, ироданинг бирлиги мавжуд бўлганида, ҳаракатларнинг ягоналиги бўлади. Ижтимоий бошқарувнинг иккинчи ўзига хос хусусияти айнан мана шунда, яъни у инсонларнинг иродасига таъсир этиш орқали амалга оширилади. Маълум бир инсонлар иродасининг бошқалар иродасидан устун туриши, бошқаларнинг иродасини бўйсиндириш қобилиятини ҳокимият деб аташади. Ҳокимият – бу ҳаракатларни вертикал иерархик мувофиқлаштириш бўлиб, турли инсонларнинг ҳаракатларини таъминловчи бошқарувнинг муҳим ва зарурий воситаси ҳисобланади. Шу ўринда таъкидлаб ўтиш лозимки, “ҳокимият” ва “мулкчилик” тушунчалари бир-бирига жуда яқиндир. Мулкчилик – мол-мулкдан

фойдаланиш, эгалик қилиш ва тасарруф этиш ҳисобланса, ҳокимият - инсон ҳаракатларидан фойдаланиш ва тасарруф этишдир; 3) ижтимоий бошқарув нинг яна бир хусусияти шундаки, бошқарилувчиларнинг юқори даражадаги мустақилликка, ироданинг эркинлигига эга бўлишидир. Ижтимоий бошқарувнинг объекти: инсонлар, жамоалар – ирода ва онгга, ўраб турган муҳитни таҳлил қилишга, хулқ- атвор (юриш-туриш) нинг маълум бир кўринишларини танлаб олиш хусусиятига эгадир. Ижтимоий тизимда бошқарув субъектлари ва объектларининг бирлашишигина эмас, балки уларнинг ўрни ва ижтимоий роли ўзгариб туриши ҳам маълум бир аҳамиятга эга. Инсон табиати турли-тумандир, у ҳар хил ижтимоий муносабатларнинг иштирокчиси сифатида намоён бўлиши, турли ижтимоий ўринни эгаллаши, техник воситаларни ҳамда айрим ҳолларда инсонларни бошқариши мумкин. Онгли, мақсадга мувофиқ раҳбарлик қилиш ҳамма вақт ҳам инсон ҳаётий фаолиятининг барча томонларини қамраб ола олмайди, балки бошқарувни нормаидан ортиқ амалга ошириш инсонга (жамият ва шахс ривожланишига) зарар келтириши ҳам мумкин. Жамиятда бошқарув объектнинг мустақиллигини инобатга олган ҳолда амалга оширилиши лозим бўлади. Турли инсонларнинг (фуқаро, ҳарбий хизматчи, вояга етмаган ва ҳ. к. лар) бошқарувдаги мустақиллиги бир хил эмас. Лекин ҳозирги кунга қадар бирон бир бошқарув субъекти инсон фаолиятига (бошқарув объектига) тўлалигича таъсир эта олмаган. Жамиятда бошқарув билан бир қаторда фан, санъат, турли хилдаги жараёнлар (миграция, жиноятчилик, табиий ҳодисалар) мавжудки, инсон фаолиятига ўз таъсирини кўрсатади; 4) инсонларни бошқариш онгли равишда амалга оширилади. Бу жараёнда мақсад ва дастурлар ишлаб чиқилади, уларни амалга ошириш воситалари белгиланади.

Аксарият ҳолларда ижтимоий бошқарувнинг мақсади сифатида тизимни такомиллаштириш, унинг сифат хусусиятларини ўзгартириш, муҳитни ўзининг эҳтиёжларига мослаштириш намоён бўлади. 5) ижтимоий бошқарув – инсоннинг ахборотни тўплаши ва сақлаши ҳамда уни ижтимоий тарбия орқали беришидир. Инсонлар аждодларнинг тажрибасини мустаҳкамлаш, сақлаш ва кейинги авлодга бериш, якка тартибдаги (индивидуал) тажрибани жамоага қўллаш, узоқ масофага ахборотни тезлик билан юбориш учун махсус воситаларни яратган. Инсонларни бошқаришнинг турли-туман кўринишлари мавжуд бўлиб, у аниқ бир шарт-шароитларда амалга оширилади. Бошқарув муносабатлари – ижтимоий муносабатларнинг бир тури ҳисобланади. Ю.Н.Старилов ўзининг илмий ишларида ижтимоий бошқарувнинг ўзини бир неча гуруҳга ажратади. Жумладан, ҳокимият таъсири даражасига кўра – давлатни, шаҳарни, маълум бир соҳани, корхонани бошқариш; мулкчилик хусусиятига кўра эса – давлат, маҳаллий, хусусий нотижорат ва хусусий тижорат бошқарувлари. Б.Н.Габричидзе эса, бошқарувнинг икки кўринишини кўрсатиб ўтади: а) жамиятни бошқариш (ижтимоий бошқарув) – ижтимоий ҳаётга ёки унинг кўп ёхуд айрим соҳаларига таъсир этиш, ижтимоий ишларни бошқариш; б) давлатни бошқариш – давлат ҳаётини давлат олиб бораётган сиёсатга мослаштириш мақсадида давлатнинг ёки унинг институтларини мақсадга мувофиқ таъсир этишидир. Демак, юқоридагиларга асосланадиган бўлсак, ижтимоий бошқарув турли хилдаги хусусиятларга эгадир. Ижтимоий бошқарув кенг маънода – ижтимоий алоқаларни ташкил этиш тариқасида тушунилади. Бундай маънода, ижтимоий бошқарувнинг вазифа ва функциялари барча давлат органлари ва ваколатли жамоат бирлашмалари томонидан амалга оширилади. Бундан ташқари, ижтимоий бошқарувнинг элементи сифатида

маҳаллий ўзини ўзи бошқариш ҳам намоён бўлади. Ижтимоий бошқарувнинг объектини – бутун жамият, ундаги ижтимоий алоқалар ташкил этади. Ижтимоий бошқарув махсус маънога ҳам эга бўлиши мумкин, яъни у – давлат фаолиятининг бир кўриниши ҳисобланган давлат бошқаруви сифатида намоён бўлади. Давлат бошқаруви тушунчаси, ўзига хос хусусиятлари ва турлари. “Давлат бошқаруви” атамаси миллий ва хорижий адабиётларда ҳамда амалдаги қонунчилигимизда кенг қўлланилади. Давлат бошқаруви тушунчасини аниқлаб олишдан аввал, бошқарувнинг давлат-ҳуқуқий хусусияти ва давлат бошқаруви назариясининг тузилиши тўғрисидаги масалани кўриб чиқиш лозим. Г.В.Атаманчукнинг фикрича, давлат бошқаруви объектив ва субъектив омилларга эгадир. Давлат бошқаруви - субъективдир, чунки у инсонлар (давлат хизматчилари, мансабдор шахслар) онги ва ҳаракатининг маҳсулидир. Бошқарувнинг мазмуни учун бошқарув субъектлари жавобгар бўлади. Объектив нуқтаи назардан эса, давлат бошқаруви қуйидаги кўринишга эга: табиат – мақсад – функция – тузилиш – жараён - принциплар . Давлат бошқаруви - оммавий эҳтиёж ва манфаатларни англаш, уларни баҳолаш ва таркибий қисмларга ажратиш, аниқ мақсадларни қўйиш, маълум бир қарорларни ишлаб чиқиш ва уларнинг амалга оширилишини таъминлаш учун мавжуддир. Шу сабабли, давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга оширишнинг ижтимоий механизми ўзаро боғлиқ бўлган ижтимоий ҳодисаларнинг, яъни эҳтиёж – манфаат – мақсад – қарор – ҳаракат - натижа нинг ягона занжири сифатида намоён бўлади. Давлат бошқаруви тушунчасига турлича ёндошиш мумкин. Кўпгина ҳолларда, давлат бошқаруви қонун чиқариш ва одилсудлов фаолияти

доирасидан ташқарида бўлган давлат ва давлат-ҳокимият субъектларининг фаолияти сифатида намоён бўлади. Давлат бошқаруви мураккаб ҳаракатчан тизимга эга бўлиб, унинг ҳар бир элементи ижтимоий ҳаётни тартибга солишга ўз таъсирини кўрсатади. Юридик адабиётларда давлат бошқарувининг тизимлилик хусусиятига алоҳида эътибор берилади. Чунки бу фаолиятга бошқарув актларини қабул қилувчи ва амалга оширувчи бошқарувчилар (давлат хизматчилари ва мансабдор шахслар), шунингдек, фуқаролар ҳамда молиявий, ташкилий ва моддий ресурслар жалб қилингандир. Давлат бошқарувининг тизимлилиги – белгиланган мақсад ва вазифаларга эришишни ва бошқарув функцияларини самарали амалга оширишни таъминлайди. Давлат бошқарувига берилган барча таърифларда унинг асосий мазмуни – давлатнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солишга қаратилган мақсадга мувофиқ амалий таъсир этиши кўрсатиб ўтилган. Г.В.Атаманчук давлат бошқарувининг қуйидаги учта зарурий белгисини кўрсатиб ўтади: 1) бошқарув таъсири – давлат-ҳокимияти кучига таянади; 2) давлат бошқарувининг жамиятдаги барча соҳаларни қамраб олиши; 3) тизимлилик. Ю.Н.Стариловнинг фикрича, давлат бошқаруви ижро ҳокимиятини амалга ошириш мақсадида ташкил этилади. Ташкилий нуқтаи назардан, давлат бошқаруви – бошқарув субъекти (давлат, давлат органлари ёки мансабдор шахслар) нинг бошқарув объекти (жамият, фуқаролар)га нисбатан ҳокимият таъсири ҳисобланади. Янада аниқлаштирадиган бўлсак, давлат бошқаруви – бу қонун асосида ва уни амалга ошириш мақсадида турли соҳаларда (ижтимоий-маданий, хўжалик ва маъмурий-сиёсий қурилиш) давлат бошқаруви функцияларини амалга оширувчи ижро ҳокимияти органларининг мақсадга мувофиқ ташкил этилган, қонуности,

ижрочилик-фармойиш бериш ва тартибга солишга қаратилган фаолиятидир. Ю.М.Козловнинг кўрсатишича, давлат бошқаруви – ҳар қандай давлат фаолияти сингари қарор қабул қилиш, уни ижро этиш ва унинг ижроси устидан контролни амалга оширишдан иборатдир. Давлат бошқаруви, Габричидзе Б. Н. нинг фикрича, бу давлат номидан ва давлат кўрсатмасига биноан амалга ошириладиган бошқарув, яъни фуқаролик жамиятини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантириш, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини муҳофаза қилиш, ҳуқуқий ва демократик давлатни мустаҳкамлаш соҳаларида амалга ошириладиган ижрочилик ва фармойиш бериш фаолиятидир. Демак, давлат бошқаруви кенг маънода – давлатнинг тартибга солиш фаолияти ҳисобланиб, махсус субъектларнинг ижтимоий муносабатларга таъсир этишидир. Тор маънода эса, давлат бошқаруви – бу маъмурий, яъни давлат ҳокимияти ижро органларининг республика ва маъмурий-ҳудудий бўлинмалар доирасидаги фаолиятидир. Давлат бошқарувининг ўзига хос хусусиятлари. Давлат бошқаруви мазмун-моҳиятини ёритиб беришда унинг ўзига хос хусусиятларини ҳам кўрсатиб ўтиш лозим. Давлат бошқаруви қуйидаги ўзига хос хусусиятларга эгадир: 1) давлат бошқаруви - ижро ҳокимиятини амалга оширишга қаратилган ҳамда қонун чиқариш ва одилсудлов фаолиятидан шакли, услублари ва мазмунига кўра ажралиб турадиган алоҳида фаолият тури ҳисобланади. Давлат бошқаруви – бу қонунлар ва бошқа норматив (қонуности) ҳужжатларни қўллаш бўйича олиб бориладиган ижрочилик ва фармойиш бериш фаолиятидир; 2) давлат бошқаруви - ҳуқуқни қўллаш билан бир вақтда маъмурий ҳуқуқ ижодкорлиги (ҳуқуқ ўрнатиш) фаолиятини амалга оширади. Давлат бошқаруви органлари ҳуқуқ ижодкорлиги шунда намоён бўладики, улар ваколат доирасида бошқа ҳуқуқ субъектлари (бошқарув объекти) учун

мажбурий бўлган хулқ-атвор қоидаларини ишлаб чиқадилар ва тасдиқлайдилар, уларнинг бажарилиши устидан назоратни амалга оширадилар, маъмурий юрисдикциявий (ҳуқуқни ҳимоя қилиш) фаолиятни юритадилар; 3) давлат бошқаруви – қонунларни ижро этиш, шунингдек, фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини ҳимоя қилиш зарурати вужудга келган ҳамма жойда амалга оширилади. Давлат бошқаруви давлат ва жамият ҳаётининг муҳим соҳаларида – хўжалик-иқтисодий қурилиш, ижтимоий-маданий ва маъмурий-сиёсий соҳаларда амалга оширилади. Давлат бошқаруви нафақат давлатга қарашли бўлган объектларни, балки нодавлат нотижорат ва бошқа ташкилотларни ҳам қамраб олади (бунда давлат бошқаруви тартибга солиш ва контрол-назорат фаолияти сифатида намоён бўлади); 4) давлат бошқаруви – бу ижро ҳокимияти функцияланишининг объектив қонуниятларига асосланган ва давлат манфаатларини, фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларини, жамоат тартиби ва хавфсизлигини таъминлашга қаратилган доимий ва режали фаолиятдир. Давлат бошқаруви жараёнида давлат вазифалари ва функциялари амалга оширилади; 5) давлат бошқаруви – давлат томонидан тузиладиган ва ягона давлат бошқаруви органлари тизимини ташкил этадиган ижро ҳокимияти органлари томонидан амалга оширилади. Давлат номидан ва давлат кўрсатмасига биноан ҳаракат қиладиган ушбу органлар давлат-ҳокимият хусусиятига эга бўлган ваколатларга эга бўладилар ва компетенция доирасида фаолият юритадилар; 6) давлат бошқаруви – қонунийлик принципига амал қилади, яъни ижро ҳокимияти органларининг фаолияти қонунларга ва бошқа норматив ҳужжатларга асосланади. Бошқарув фаолияти давлат органлари томонидан фақатгина уларга берилган ваколат доирасидагина амалга оширилади;

7) давлат бошқаруви – вертикал (субординациявий, иерархик) ва горизонтал алоқалар ва муносабатлар асосида ташкил этилади. Бошқарув жараёнида энг кўп тарқалган муносабатлар вертикал бўлиб, бошқарув субъектларининг маъмурий ва интизомий бўйсинуви асосида вужудга келади. Охирги вақтларда бошқарув жараёнида бошқарув субъектларининг тенглигига асосланган янги шаклдаги горизонтал муносабатларнинг вужудга келишини ҳам кузатиш мумкин (масалан, ижро ҳокимияти органлари ўртасида ваколатларни қайта тақсимлаш, оммавий ёки маъмурий-ҳуқуқий шартномаларни тузиш ва ҳ.к.лар); 8) давлат бошқаруви – ташкил этиш принципига асосланади, яъни унга бутун бошқарув механизмининг мақсадга мувофиқ ва доимий функцияланишини таъминловчи хилма хил шакллар хосдир. Давлат бошқаруви органларининг ташкиллаштириш фаолияти ҳам ташқи, ҳам ички маъмурий функцияларни ижро этишни ўз ичига олади; 9) давлат бошқаруви – юрисдикциявий хусусиятга эга бўлган ваколатларни ҳам ўз ичига олади, яъни ижро ҳокимияти органлари томонидан “ мажбурловчи ” бошқарувни амалга оширишнинг маъмурий тартибини (суддан ташқари) таъминлайди (масалан, маъмурий жазо ёки маъмурий огоҳлантирув ёхуд маъмурий чеклов чораларини қўллаш). Ижтимоий ҳаётда давлат бошқарувининг тутган ўрни ва аҳамияти, Ю.М.Козловнинг фикрича, қуйидагилар билан белгиланади: а) давлат бошқаруви – ягона давлат ҳокимиятини амалга ошириш бўйича аниқ фаолият тури бўлиб, давлат ҳокимиятининг бошқа турларидан ўзининг функционал ва компетенциявий хусусиятига қараб ажралиб туради; б) давлат бошқаруви – ижро этиш ва фармойиш бериш хусусиятидаги фаолият бўлиб, унинг асосий мақсади қонунлар ва қонуности ҳужжатларини ҳаётга татбиқ қилиш ҳисобланади; в) давлат бошқаруви – махсус субъектлар, яъни давлат бошқаруви (ижро ҳокимияти) органлари томонидан амалга оширилади;

г) давлат бошқаруви – хўжалик, ижтимоий-маданий ва маъмурий- сиёсий қурилишга доимий ва бевосита раҳбарлик қилиш жараёнида амалга ошириладиган ижрочилик фаолиятидир; д) давлат бошқаруви – қонуности фаолияти бўлиб, қонун асосида ва уни ижро этиш мақсадида амалга оширилади; қонунчилик фаолиятига нисбатан иккиламчи ҳисобланади. Давлат бошқаруви турлари. Давлат бошқаруви мазмунини очиб беришда уни турларга бўлиш ҳам маълум бир аҳамиятга эгадир. Юридик адабиётларида давлат бошқарувининг бир неча турлари кўрсатиб ўтилгандир. Жумладан, Ю.Н.Старилов давлат бошқарувини уч турга бўлади: а) ички давлат бошқаруви – ижро ҳокимияти органлари томонидан мазкур органлар тизимини ташкил этиш ва фаолият юритишининг ҳуқуқий тартиботини таъминлаш, яъни бошқарув вазифаларини бажариш мақсадида амалга оширилади; б) ташқи давлат бошқаруви – ижро ҳокимияти органлари томонидан “ ташқи ” ваколатларни, яъни давлат маъмурияти тузилишига кирмайдиган ва ҳуқуқ субъектларига қаратилган ваколатларни амалга ошириш (масалан, рўйхатга олиш, лицензия бериш) мақсадида олиб борилади; в) ички ташкилий давлат бошқаруви – бунда қонун чиқаруви, суд, прокуратура ва бошқа давлат органлари томонидан ижро ҳокимияти органларига тааллуқли бўлмаган ижрочилик ва фармойиш бериш функциялари амалга оширилади. Аксарият давлат бошқаруви муносабатлари оммавий (маъмурий) ҳуқуқ билан, баъзи бирлари эса фуқаролик ҳуқуқи билан тартибга солингандир. Шу сабабли, давлат бошқарувини мустақил (“суверен”) давлат бошқаруви га ва “ хусусий-ҳуқуқий ” ( фуқаролик-ҳуқуқий) шаклдаги давлат бошқаруви га бўлиш мумкин. Бу бошқарув кўринишлари турли ҳуқуқий шакллар билан амалга оширилади.

“Суверен” бошқарув – бу “мажбурловчи”, яъни маъмурий-ҳуқуқий мажбурлов чораларини қўллашни назарда тутувчи бошқарувдир. Бунда давлат органлари ва мансабдор шахслар – таъминлаш, огоҳлантириш, чеклаш, жазолаш ва қайта тиклаш хусусиятидаги чораларни қўллайди. Бундан ташқари, бу жараёнда фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларини амалга ошириш, объектлар томонидан мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи вақтинча чегаралаб қўйилиши мумкин. “Мажбурловчи” бошқарувнинг асосий принципи – қонунийлик ҳисобланади. Маъмурий-ҳуқуқий адабиётларда “хусусий-ҳуқуқий” (фуқаролик- ҳуқуқий) бошқарув муаммосига кўп эътибор берилмаган. Бошқарувнинг бундай тури фақатгина давлатнинг ижтимоий муносабатларда мустақил (“суверен”) иштирокчиси сифатида намоён бўлмаганида мавжуд бўлиши мумкин. Бундай муносабатларнинг иштирокчилари тенг ҳуқуқларга эга бўлади. Ю.Н.Стариловнинг фикрича, давлат бошқарувининг хусусий соҳаси – бошқарувнинг моддий (иқтисодий) эҳтиёжларини қамраб олади, яъни давлат хусусий шахс сифатида намоён бўлиб, турли хилдаги шартномаларни тузади. Бундай шартномалар жумласига: бошқарув фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган воситалар билан таъминлаш мақсадида тузиладиган олди-сотди шартномаси, хизмат кўрсатиш ва лизинг шартномалари ва ҳ. к. ларни киритиш мумкин. Мазкур шартномаларда давлат нафақат бюртмачи ёки истеъмолчи сифатида, балки бошқа тадбиркорлар сингари, фойда олувчи субъект сифатида намоён бўлади. Давлат бошқарувини ташкил этиш принципига қараб: а) умумий бошқарув – ҳар қандай бошқарув фаолиятига (соҳасига) қаратилган ва бир хил механизм, шакл ва услубларда амалга ошириладиган бошқарув;

б) махсус бошқарув – маълум бир соҳаларга ва тармоқларга (масалан, қурилиш, молия, қишлоқ хўжалиги, ички ишлар ва ҳ.к. лар) қаратилган бошқарувга бўлиш мумкин. Давлат бошқаруви функциялари. Давлат бошқаруви функциялари тўғрисида батафсил тушунча ҳосил қилиш учун “давлат функцияси” ва “ ҳуқуқ функцияси” атамаларини билиб олиш лозим. Бу иккала категория ўзаро боғлиқ бўлиб, тўғридан-тўғри бир- бирига таъсир кўрсатади. Улар кўпгина ўхшаш томонлар билан бир қаторда, ўзига хос хусусиятларга ҳам эгадир. Давлат ва ҳуқуқ назарияси фанидан келиб чиқадиган бўлсак, давлат функцияси унинг сиёсати, мақсади, вазифалари ва ваколатлари билан белгиланадиган маълум босқич (давр)даги фаолиятнинг асосий йўналишларидир. Давлат ўз функцияларини адо этиш учун қонун чиқарувчилик, ижро этувчилик ва судлов фаолиятини олиб боради. Давлат ўз функцияларини амалга оширишда ишонтириш, рағбатлантириш ва мажбур этиш услубларидан фойдаланади. Мазкур шакллар ва услубларнинг қўллаш даражаси давлат функцияларининг ҳажми, даври, тизими, хусусиятлари билан боғлиқ бўлади. Давлат функцияларини таснифлаш (гуруҳларга, турларга бўлиш) эса, давлатнинг моҳиятини чуқурроқ англашга, унинг жамият тараққиётидаги ролини яққолроқ намойиш этишга кўмаклашади. Одатда давлат функциялари иккига: ички ва ташқи функцияларга бўлинади. Давлат бошқаруви давлат фаолиятининг бир кўриниши ҳисобланар экан, унга давлат функциялари хос бўлиб ҳисобланади. Лекин шу билан бирга, бошқарувнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқувчи функциялар ҳам мавжуддир. Бошқарув функциялари муаммосини ўрганиш – бошқарув тузилиши ва тизимини ташкил этиш, бошқарув органларининг объектив эҳтиёжларини аниқлаш имкониятини беради.

Бошқарув функциялари – бу бошқарув субъектининг бошқарув объектига нисбатан аниқ йўналтирилган таъсир этиши (ташкил этиш, тартибга солиш, назорат қилиш) ҳисобланади. Бошқарув функциялари аниқ мазмунга эга бўлиб, бошқарувнинг услублари ва шакллари ёрдамида (масалан, мажбурлов чоралари, ҳуқуқий актларни қабул қилиш, бўйсинувчилик таъсири ва ҳ.к.лар) амалга оширилади. Кўпгина юридик адабиётларда бошқарув функциялари ижро ҳокимияти (давлат бошқаруви) органларининг функцияси тариқасида кўрсатиб ўтилгандир. Давлат бошқарувининг асосий функциялари жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: 1) давлат бошқаруви органлари фаолиятини ахборот билан таъминлаш функцияси , яъни давлат бошқаруви фаолиятини амалга ошириш учун зарур бўлган ахборотни йиғиш, олиш, қайта ишлаш ва баҳолаш; 2) давлат бошқаруви тизими ривожланишининг истиқболини белгилаш функцияси . Истиқболни белгилаш – бу профессионал тажриба ва амалиёт ҳамда илмий-назарий ютуқларга асосланган маълумотларга таяниб, давлат бошқаруви ва бошқарув органлари фаолияти ривожланишидаги ўзгаришларни, шунингдек, маълум бир ҳодисалар ва жараёнларнинг натижаларини олдиндан кўра билишдир. Истиқболни белгилаш бошқарув қарорларини қабул қилишда жуда муҳимдир. Бошқарувнинг бу функциясисиз ижтимоий жараёнларнинг натижаларини, истиқболдаги жамият ҳолатини, давлат органлари фаолиятининг самарадорлигини аниқлаш мумкин эмас; 3) режалаштириш функцияси – бу давлат бошқаруви тизимидаги у ёки бу жараёнларнинг йўналишларини, ривожланишнинг сифат ва миқдор кўрсаткичларини, давлат функцияларининг амалга оширилишини белгилаш ҳисобланади. Бундан ташқари, режалаштириш функцияси

орқали давлат фаолияти ва бошқарувини такомиллаштириш ва ислоҳ қилишнинг мақсад ва вазифалари ҳамда йўналишлари белгиланади. Мазкур функцияни амалга ошириш жараёнида давлат бошқаруви турли соҳаларидаги алоқаларнинг ривожаланиш дастурлари, шунингдек, давлат бошқаруви органлари фаолияти ва тузилишини ўзгартириш ҳамда яхшилаш бўйича дастурлар ишлаб чиқилади; 4) ташкил этиш функцияси – бу ўрнатилган тартиб ва принципларга асосланиб давлат бошқаруви тизимини шакллантириш, бошқарув тизимида бошқарувчи ва бошқарилувчининг тузилишини белгилашдир. Тор маънода, ташкил этиш – давлат органлари, давлат персонали, давлат бошқаруви жараёнлари тузилишини белгилаш ҳисобланади. Ташкил этиш фаолияти – давлат бошқаруви органларининг функцияланишини таъминловчи ҳаракатлар ва қарорларни ўз ичига олади; 5) фармойиш бериш функцияси , яъни давлат органлари ваколатларини ва мансаб мажбуриятларини амалга ошириш, давлат фаолиятининг белгиланган тартибини таъминлаш бўйича вужудга келадиган бошқарув муносабатларини кундалик тартибга солишдир. Фармойиш бериш – бу раҳбар давлат хизматчилари (мансабдор шахслар) томонидан тегишли кўрсатмаларни беришдир; 6) раҳбарлик қилиш функцияси – давлат органлари (давлат хизматчилари), бошқарилувчи объектлар фаолиятининг ва айрим ҳаракатларининг қоидаларини ва нормаларини ўрнатиш ҳисобланади. Раҳбарлик қилиш билан бир қаторда “ умумий раҳбарлик ” атамаси ҳам мавжуд. Умумий раҳбарлик – бу давлат фаолияти мазмунини белгилашдир; 7) мувофиқлаштириш функцияси – бу турли давлат бошқаруви органлари (давлат хизматчилари) фаолиятини давлат бошқарувининг умумий мақсад ва вазифаларини амалга ошириш учун йўналтиришдир. Мувофиқлаштириш орқали бошқарув фаолиятининг тизими ташкил этилади ва унинг функцияланиши таъминланади. Масалан, бир неча

мустақил давлат органлари мавжуд бўлиб, уларнинг ҳар бири ўзининг ташкилий тузилмасига, мақсад ва вазифаларига эга бўлса ҳамда маълум бир муаммони уларнинг биргаликдаги фаолияти орқали ҳал этиш лозим бўлганда, мувофиқлаштириш ваколатига эга бўлган давлат органини ташкил этиш эҳтиёжи вужудга келади; 8) контрол қилиш функцияси – давлат бошқаруви тизими ва унинг тузилишининг ўрнатилган стандарт ва нормаларга мос келиши ёки мос келмаслигини, давлат органлари фаолиятини ва айрим бошқарув субъектлари ҳаракатининг натижаларини, давлат бошқарувида белгиланган ва амалга оширилган ҳолатларни ўрганиш ва баҳолашдир. Контрол қилиш – бу бошқарув фаолиятининг сифати устидан кузатиш, камчилик ва хатоларни ҳамда бошқарув ҳаракатларининг ва қабул қилинган актларнинг қонунийлик ва мақсадга мувофиқлик принципларига мос келишини аниқлашдан иборат. Давлат фаолиятининг маълум бир соҳаларида у ёки бу ҳаракатларни амалга ошириш устидан давлат ҳокимияти органлари контролни ўрнатадилар. Контролни амалга ошириш вақтида кетма-кетлик, асослантирилганлик, ошкоралик, объективлик, қонунийлик ва тезкорликка амал қилиш керак. Контролнинг кенг тарқалган кўринишларидан бири - назорат ҳисобланади. Назорат одатда, маълум бир ҳаракатларнинг (қарорларнинг) қонунийлигини текшириш мақсадидагина амалга оширилади ( контрол ва назоратнинг мазмуни ва ўзига хос хусусиятлари ушбу дарсликнинг 26-бобида кўрсатиб ўтилган ); 9) тартибга солиш функцияси – бу давлат бошқаруви тизимини ва унинг функцияланишини ташкил этиш жараёнида бошқарув услублари ва усулларидан фойдаланишдир. Тартибга солиш – жамоат тартибини ва хавфсизлигини, иқтисодий муносабатлар иштирокчиларининг тенглигини, демократик рақобат асосларини, фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш мақсадида бошқарув объектлари ҳамда турли ҳуқуқ субъектлари учун умуммажбурий бўлган кўрсатмаларни ўрнатиш ҳисобланади. Тартибга солиш функцияси бир неча йўналишларда амалга

оширилиши мумкин. Масалан, норматив ҳуқуқий акт орқали маълум бир соҳадаги хулқ-атвор қоидаларини белгилаш ёки бошқарувнинг аниқ жараёнларини (сертификатлаш, лицензиялаш, солиққа тортиш, рўйхатга олиш ва ҳ.к.лар ) ўрнатиш; 10) ҳисобга олиш функцияси – миқдор шаклида ифодаланган ахборотларни, моддий ресурслар ҳаракатини, бошқарув фаолиятини амалга ошириш натижаларини, давлат органлари ваколатларини, давлат бошқарув қарорларини, бошқарув учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларнинг мавжудлиги ва ҳаракатини инобатга олишдир. Ҳисобга олиш функцияси - қандайдир предметларнинг, ҳужжатларнинг, фактларнинг мавжудлигини аниқлаш учун қўлланилади. Давлат бошқарувининг асосий принциплари. Давлат бошқарувининг ўзига хос хусусиятларини унинг принципларида кўришимиз мумкин. Ҳар қандай давлат фаолияти сингари давлат бошқаруви ҳам , маълум бир принципларга таянган ҳолда амалга оширилади. Принципларга бўйсинишлик хосдир. Бошқарув принциплари объектив қонунийликни аниқлашнинг ва ундан ақл-идрок билан фойдаланиш шаклларидан бири бўлиб ҳисобланади. П р и н ц и п л а р г а сўзсиз риоя килиш лозим дир. Агар бошқарув принциплари бузилса, у бевосита амалий вазифаларни хал этишга тўсқинлик қилади. Бошқарув принциплар и турли-тумандир. Ш у б и л а н б и р г а , у л а р ч а м б а р ч а с б о ғ л и қ д и р . П р и н ци п л а р н и н г ба ьз и би рл ар иг а ри оя қ или ш бо шқ ал ар ин ин г ам а лг а ош ир или ши га кўмаклашади ва аксинча, маълум бир принципг а риоя этмаслик бош қа лари нинг бузилишига олиб келади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонун лар ини таҳлил қиладиган бўлсак, давлат бошқарувининг қуйидаги асосий принципларини кўрсатиб ўтишимиз мумкин:

1) қонуннинг устунлиги ва ҳамма учун мажбурийлиги принципи. Бу принципга асосан Ўзбекистон Республикасининг барча қонунлари ва бошқа ҳуқуқий нормалари муқаддас бўлиб, уларга барчанинг амал қилиши лозим. Бу принцип асосий қонунимиз бўлган – Конституциянинг 15-моддасида ўз ифодасини топган. Унга биноан Ўзбекистон Республикасида Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунларининг устунлиги сўзсиз тан олинади. Давлат, унинг органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, фуқаролар Конституция ва қонунларга мувофиқ иш кўрадилар. Жамиятда қонунийлик ва ҳуқуқий тартибот тантана қилмаса, шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари қатъий интизом, ички уюшқоқлик ва масъулият жиҳатидан устувор бўлмаса, қонунлар ва миллий анъаналар, урф-одатлар, умуминсоний қадриятлар ҳурмат қилинмаса, демократик ҳуқуқий давлатни барпо этиб бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда у асосда қабул қилин ган қонунлар олдида барча бирдай масъулдир. Қайси бир жамиятда қонунлар бажарилмай қоғозда қолиб кетса, ундай жамият асло равнақ топмайди, адолатга эриша олмайди. Қонун амалда бўлиши керак. Қонун қабул қилиндими, унинг ижроси ҳам қатъий бўлмоғи лозим. Айнан шу ерда давлат бошқарувининг асосий вазифасини кўришимиз мумкин, яъни давлат бошқаруви - Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва бошқа қонунларини ижро этишга хизмат қилади. Демократик ҳуқуқий давлатнинг энг муҳим белгиларидан бири - барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги, Конституция ва қонунларнинг устунлигини таъминлашдир. Конституция ва қонунларнинг устуворлиги: биринчидан, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларида қонуннинг қатъиян ҳукмронлигини, ҳеч ким, ҳеч бир давлат органи, мансабдор шахс, фуқаро қонунга бўйсиниш мажбуриятидан ҳоли бўлиши мумкин эмаслигини англатади;

иккинчидан , асосий ижтимоий, энг аввало иқтисодий ва сиёсий муносабатлар фақат қонун йўли билан тартибга солинади, унинг барча иштирокчилари эса ҳеч бир истисносиз ҳуқуқ нормаларини бузганлик учун ҳуқуқий жавобгарликка тортилади. Конституция ва қонунларнинг пировард мақсади инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашдан иборат бўлмоғи лозим. Зотан улуғ бобо калони миз Амир Темур таъкидлаганидек, “Қаерда қонун ҳукмронлик қилса, шу ерда эркинлик бўлади”. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистонда янги жамият қуриш ва бозор иқтисодиётига ўтиш учун барча кишиларнинг қонунга амал қилишини муҳим принцип деб ҳисоблаб, ўзининг “Қонун ва адолат устуворлигининг ҳаётбахш манбаи” нутқи да: “ Қонун, яна бир бор қонун – каттаю кичик, жинсидан, миллати, эътиқоди ва мансабидан қатъи назар, - барчамиз учун устувор бўлмоғи даркор! ”, - деб кўрсатади; 2) қонунийликнинг ягоналиги принципи. Бу принцип Ўзбекистон Республикаси ҳудудида қонунлар бир хилда қўлланилишини, барча фуқароларнинг қонун олдида тенглигини англатади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18-моддасига биноан Ўзбекистон Республикасида барча фуқаролар бир хил ҳуқуқ ва эркинликларга эга бўлиб, жинси, ирқи, миллати, тили, дини, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди, шахси ва ижтимоий мавқеидан қатъи назар, қонун олдида тенгдирлар. Ўзбекистон мустақилликка эришгач, ижтимоий-сиёсий ҳаётнинг барча жабҳаларини демократлаштириш йўлига ўтди. Жаҳон тажрибасидан маълумки, инсоннинг асосий ҳуқуқ ҳамда эркинликларини қатъий ҳимоя қилмасдан ва уни амалда таъминламасдан туриб, жамиятни демократлаштириш мумкин эмас. Инсон ҳуқуқларини тушуниб етиш учун ниҳоятда муҳим бўлган одамларнинг табиий тенглиги ғоялари қадим юнон мутафаккирлари Протагор, Антифонт, Ликофрон ва қадим Хитой донишманди Конфуций

сиёсий ҳамда ҳуқуқий таълимотларида илгари сурилган. Ҳуқуқ субъекти ва қонун олдидаги тенглик тушунчаларини ишлаб чиқишдаги хизматлар қадимги Рим ҳуқуқшуносларига тегишли. Цицерон “Ҳамма қонун таъсири остида бўлиши керак”, деб таъкидлаган эди. Ўзбекистон Республикасида қонуннинг ягоналиги ва барча фуқароларнинг қонун олдида тенглиги: биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунлари унинг барча ҳудудида амал қилишини ҳамда бошқа норматив ҳуқуқий ҳужжатлар қонун асосида қабул қилиниб, уларга зид бўлмаслигини, талаб қилади; иккинчидан, Ўзбекистон қонунлари унинг ижтимоий ва давлат тузумини, барча миллат ва элатларнинг манфаатларини қўриқлайди; учинчидан, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида қонунлар бир хилда қўлланилади; 3) давлат бошқарувининг халқ манфаатлари йўлида амалга оширилиши принципи. Конституциянинг 7-моддасига биноан халқ давлат ҳокимиятининг бирдан-бир манбаидир. Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар томонидангина амалга оширилади. Ҳуқуқий демократик давлатларнинг олиб борадиган сиёсат лар ини халқнинг хоҳиш-иродаси белгилаб бериши лозим. Мазкур сиёсат инсон ва жамиятнинг фаровонлигини, Ўзбекистондаги барча фуқароларнинг фаровон турмушини таъминлашга қаратилган бўлиши керак. Жумладан, Конституциянинг 14-моддасида давлат ўз фаолиятини инсон ва жамият фаровонлигини кўзлаб, ижтимоий адолат ва қонунийлик принциплари асосида амалга оширади, деб кўрсатилган; 4) давлат бошқарувида халқнинг иштироки принципи. Ўзбекистон Республикасида қонунийликни таъминлашда ва ҳуқуқий тартиботни мустаҳкамлашда кенг омма иштирок этади. Бу ҳолатни Ўзбекистон

Республикаси Конституциясининг бир неча моддаларида кўришимиз мумкин. Жумладан, Конституциянинг 9-моддасига биноан жамият ва давлат ҳаётининг энг муҳим масалалари халқ муҳокамасига тақдим этилади, умумий овозга (референдумга) қўйилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 32-моддасига биноан эса, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари жамият ва давлат ишларини бошқаришда бевосита ва ўз вакиллари орқали иштирок этиш ҳуқуқига эга. Бундай иштирок этиш ўзини ўзи бошқариш, референдумлар ўтказиш ва давлат органларини ташкил этиш орқали амалга оширилади. Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш тизимини босқичма-босқич шакллантириш - мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим омилидир. “Кучли давлатдан - кучли фуқаролик жамияти сари” деган сиёсий концепциянинг асл моҳияти жамиятни бошқаришда аста-секин нодавлат ташкилотлари ва фуқароларнинг иштирок этишини тобора кенгайтиришда кўринади. Барча демократик давлатларда бўлгани каби бизнинг давлатимизда ҳам жамият ҳаётида нодавлат ва жамоат тизимларининг мавқеи ошиб бормоқда. Конституциянинг 35-моддасига биноан эса, ҳар бир шахс бевосита ўзи ва бошқалар билан биргаликда ваколатли давлат органларига, муассасаларига ёки халқ вакилларига ариза, таклиф ва шикоятлар билан мурожаат қилиш ҳуқуқига эга. Демак, фуқароларнинг сиёсий фаоллиги давлат органларига, уларнинг мансабдор шахсларига мурожаат қилиши орқали ҳам амалга оширилади; 5) давлат бошқарувининг аҳоли маданий даражаси билан боғлиқлиги принципи. Қонунийлик аҳоли маданий даражаси билан, давлат органлари, жамоат бирлашмалари, мансабдор шахслар ва фуқароларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти билан боғлиқ бўлади. Инсонларнинг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданияти қанча юқори бўлса, қонунийлик ва ҳуқуқ тартибот таъминланади, қонун бузилиши шунчалик кам бўлади.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 25 июндаги “Ҳуқуқий тарбияни яхшилаш, аҳолининг ҳуқуқий маданияти даражасини юксалтириш, ҳуқуқшунос кадрларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш, жамоатчилик фикрини ўрганиш ишини яхшилаш ҳақида”ги Фармонига кўра ҳуқуқий демократик давлат қурилиши, қонунчиликни мустаҳкамлаш ва ижтимоий адолат қарор топишини таъминлаш, маънавий ва маданий ривожланишнинг устувор йўналишларини белгилаш, амалга оширилаётган ислоҳотларни янги мазмун билан бойитиш, аҳолининг ҳуқуқий билими ва онгини юксалтириш, жамиятни сиёсий фаоллигини ошириш, ҳуқуқшунос кадрларни тайёрлаш тизимини такомиллаштириш ва жамоатчилик фикрини ўрганиш борасидаги ишларни яхшилаш мақсадида: а) аҳолининг ҳуқуқий маданиятини ошириш ва ҳуқуқий тарбиясини яхшилаш юзасидан олиб борилаётган ишлар - давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири сифатида белгиланди; б) республикада ҳуқуқий давлат қурилиши йўлида олиб борилаётган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий ислоҳотлар ва бу борада қабул қилинган қонунлар моҳиятини аҳоли томонидан чуқур англаб етишига ҳар томонлама кўмаклашиш - давлат бошқарув, ҳуқуқни муқофаза қилиш идоралари, ўқув юртлари ҳамда ҳуқуқшунос олимларнинг энг долзаб вазифаси эканлиги кўрсатиб ўтилди. Аҳолининг ҳуқуқий онги ва ҳуқуқий маданиятини ривожлантириш учун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 1997 йил 29 августда “Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури” тўғрисидаги қарори ҳам қабул қилинди. Миллий дастурнинг асосий вазифаси сифатида - ҳуқуқий таълим ва ҳуқуқий тарбия тизимини такомиллаштириб, кенг халқ ўртасида ҳуқуқий тарбияни мустаҳкамлаб, аҳоли маданий даражасини кўтариш вазифаси белгилаб қўйилди; 6 ) давлат бошқарувининг демократик жараёнлар билан боғланганлиги принципи . Давлат бошқаруви демократия билан узвий боғлиқдир. Халқ давлат ҳокимиятини ўзи ишонч билдириб сайлаган

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ва Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳамда ҳокимият органлари орқали амалга оширади. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ҳаёт сиёсий институтлар, мафкуралар ва фикрларнинг хилма-хиллиги асосида ривожланади. Давлат бошқаруви - демократик тартибларга бўйсинишни талаб қилади, демократик тартиблар, ўз навбатида, қонунийликни мустаҳкамлаш ва ривожлантиришнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясига биноан Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга асосланади, уларга кўра инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади. Ю.М.Козлов ва Л.Л.Попов давлат бошқарувининг асосий принциплари сифатида қуйидагиларни кўрсатиб ўтадилар: 1) жамият ҳаётида шахс ва унинг манфаатлари устунлиги принципи . Бошқарув давлат сиёсатини амалга оширишнинг асосий воситаси сифатида, биринчи навбатда шахс ва унинг манфаатлари устунлигини инобатга олиши лозим. Айнан давлат бошқарувини амалга ошириш орқали шахсларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари амалга оширилади, уларнинг муҳофазаси таъминланади; 2) давлат бошқаруви ҳокимият тизимининг бўлиниши асосида амалга оширилиши принципи . Давлат ҳокимиятининг уч тармоққа бўлиниши, яъни қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши кенг қабул қилингандир. Давлат бошқарувининг самарали амалга оширилиши учун, албатта, давлат органларининг ҳокимият-ваколатлари қонуний тартибда аниқ кўрсатиб ўтилган бўлиши лозим. Мазкур принцип - ҳар бир давлат органининг қандай фаолият билан шуғулланишини, қандай ваколатларга эга эканлигини, яъни давлат органлари фаолиятининг доирасини белгилаб беради;

3) қонунийлик принципи . Ҳар қандай фаолият, шу жумладан давлат бошқаруви ҳам, биринчи навбатда қонунлар асосида ташкил этилиши ва амалга оширилиши лозим. Давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари қонунларга таянган ҳолда ўз фаолиятларини олиб боришлари лозим; 4) ошкоралик принципи . Давлат бошқаруви соҳасида инсонларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатлари билан боғлиқ бўлган ҳар қандай қонун ҳужжати, оммага эълон қилинмасдан туриб татбиқ этилиши мумкин эмас. Давлат бошқарувининг самарали амалга оширилишида – давлат органларининг фаолияти, қабул қилинаётган қонун ҳужжатларига нисбатан фуқаролар (жамоат бирлашмалари) билдирган фикрларни инобатга олиш ҳам катта аҳамиятга эгадир; 5) жавобгарлик принципи. Қонунчиликда давлат органларининг, унинг мансабдор шахсларининг ва фуқароларнинг қонун талабларига риоя этилишини таъминлаш мақсадида, мажбурлов чоралари ҳам ўрнатилади. Бу нафақат давлатнинг, балки жамиятнинг ҳам, алоҳида шахсларнинг ҳам ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилади. Баъзи бир ҳуқуқшунос олимлар давлат бошқарувининг асосий принциплари билан бир қаторда , ташкилий принципларни ҳам кўрсатиб ўтишади. Масалан, Х.Р.Алимов ўзининг илмий ишларида, давлат бошқарувининг қуйидаги ташкилий принципларини ёритиб беради: - функция ва ваколатларни тақсимлаш принципи. Мазкур принцип орқали давлат бошқарув органлари ўртасида ваколатлар ҳамда функциялар тақсимла н ади. Ҳар бир давлат органи, шу жумладан давлат бошқаруви органлари ўзларининг олдида турган мақсад ва вазифаларни амалга ошириш учун , ўзининг қуйи тузилмаси ўртасида ваколатларни тақсимла ши лозим ; - компетенция доирасида жавобгарлик принципи. Ушбу принцип давлат органлари, уларнинг мансабдор шахсларининг берилган ваколат доирасида жавобгарликка тортилиши мумкинлигини назарда тутади;

- бошқарувда соҳавийлик ва ҳудудийликни инобатга олиш принципи. Мазкур принцип давлат бошқаруви қайси соҳада ва қандай шахслар доираси бўйича амалга оширилишини белгилаб беради; - коллегиаллик принципи. Амалдаги қонун ҳужжатларини таҳлил қилиш шуни кўрсатадики, ҳар бир давлат бошқаруви органида якка тартибда амалга ошириладиган бошқарув билан бир вақтда, коллегиал бошқарув ҳам мавжуддир. Давлат бошқарувининг деярли барчасида турли кўринишдаги кенгаш ва ҳайъатлар тузилади. Кенгаш ва ҳайъатлар томонидан амалга ошириладиган бошқарув - коллегиал бошқарув ҳисобланади. Давлат бошқарувининг принциплари юридик адабиётларда турлича кўрсатиб ўтилгандир. Лекин уларнинг барчаси бир мақсад сари йўналтирилган бўлиб, давлат бошқарувини ташкил этиш ва амалга оширишни тартибга солади. Д авлат бошқаруви ва ижро ҳокимияти. Ижро ҳокимияти – Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимиятини ташкил этиш ва амалга ошириш жараёнидаги муҳим категориялардан биридир. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси қабул қилиниши билан, барча ривожланган давлатлар сингари, ҳокимият тизимининг учга бўлиниши принципини, ижро ҳокимияти тушунчасини мустаҳкамлади. Жумладан, Конституциянинг 11-моддасига биноан Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими – қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади. Конституциянинг 89-моддасига биноан, Ўзбекистон Республикасининг Президенти Ўзбекистон Республикасида давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғидир. Конституциянинг 98-моддасига биноан эса, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ижро этувчи ҳокимиятни амалга оширади.

Демак, ижро ҳокимияти тушунчаси, биринчи навбатда Асосий қонунда ўз ифодасини топган. Бундан ташқари. “ давлат бошқаруви ” атамаси ҳам қонун ҳужжатларида тез-тез учраб турибди. Буларнинг ҳар бирининг мазмуни ва уларнинг ўзаро муносабати қандай, деган савол вужудга келиши мумкин. Ижро ҳокимияти – абстрак сиёсий-ҳуқуқий категория бўлиб, давлат ҳокимияти мавжудлигини кўрсатади, қонунларни ва унинг нормаларини ҳаётга татбиқ қилиш мақсадида амалга оширилади, давлат органларининг доимий функцияланишини, инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишни, жамоат тартиби ва хавфсизлигини таъминлайди. Ижро ҳокимиятининг мазкур функцияларини бажариш орқали бошқарув ҳаракатлари амалга оширилади ва бошқарув қарорлари қабул қилинади. “Давлат бошқаруви” атамаси эса, амалий ташкилий-ҳуқуқий маънога эга. Давлат бошқаруви – бу ижро ҳокимиятини амалга ошириш шаклидир. Давлат бошқаруви – бу давлат механизмининг самарали ва мақсадга мувофиқ ишлашини таъминловчи давлат фаолиятидир. Ҳуқуқ ижодкорлиги, ҳокимият ваколатларини ва давлат мажбурловини амалга ошириш ҳамда тартибга солиш давлат бошқарувининг ажралмас элементлари ҳисобланади. Кўпгина юридик адабиётларда ижро ҳокимияти – сиёсий-ҳуқуқий, давлат бошқаруви эса – ташкилий-ҳуқуқий категория сифатида кўрсатиб ўтилади. Бу иккала давлат-ҳуқуқий категория ҳам мавжуд бўлишга ҳақлидир. Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш лозимки, давлат бошқарувисиз давлат ҳокимияти механизмининг ишлашини тасаввур қилиб бўлмайди. “Ижро ҳокимияти” тушунчаси “давлат бошқаруви” тушунчасига қараганда торроқ бўлиб, унинг самарали функцияланиши - давлат бошқаруви тизимини ташкил этиш даражасига боғлиқдир. Шу билан бирга, ижро ҳокимияти – давлат бошқаруви жараёнида амалга ошириладиган ҳокимият ваколатларининг ҳажми ва хусусиятларини белгилаб беради. Ижро ҳокимияти органлари давлат бошқаруви ташкилий

тузилмасининг асосини ташкил этиб, турли ижтимоий жараёнларга, инсонларнинг ҳаракатлари ва фаолиятига бевосита бошқарув таъсирини кўрсатади. Ижро ҳокимияти бошқарув шаклида ва бошқарув жараёнлари воситасида амалга оширилади. Ижро ҳокимияти – бу маълум бир муносабатлар тизими бўлиб, унинг асосий элементларидан бирини – бошқарув ташкил этади. Ижро ҳокимияти – давлат аппарати махсус тузилмалари (давлат бошқарув органлари) нинг фаолияти орқали ижтимоий муносабатларга таъсир кўрсатади. Демак, давлат бошқаруви – давлат фаолиятининг шундай турики, унинг доирасида давлат ҳокимиятининг бир бўлаги бўлган ижро ҳокимияти амалга оширилади. Ю.М.Козловнинг кўрсатишича, маъмурий ҳуқуқ фанини ўрганиш - ижро ҳокимияти тушунчасини ва унинг ижтимоий аҳамиятини аниқлаб олишдан бошланади. Ижро ҳокимияти – алоҳида турдаги категория ҳисобланади. Ижро ҳокимияти - давлат ҳокимиятининг бир кўриниши бўлиб, у ёки бу масала бўйича қабул қилинган қарорларни ижро этишдан иборатдир. Ижро ҳокимияти фаолияти жараёнида ижрочилик билан бир вақтда унинг иккинчи асосий элементи – фармойиш бериш ҳам вужудга келади. Бошқача айтганда, ижрочиликни фармойиш беришсиз тасаввур қилиш мумкин эмас. Ижро ҳокимияти моҳиятига кўра, А.П.Алехин фикрича, давлат бошқаруви фаолиятининг мазмунини ташкил этади ҳамда биринчи навбатда унинг функционал йўналтирилганлигини (ижрочиликни) ифода этади. Демак, ижро ҳокимияти – бу биринчи галда давлат ҳокимиятининг асосий кўринишларидан бири бўлиб, қуйидаги ўзига хос хусусиятлар билан тавсифланади: биринчидан , ижро ҳокимиятини амалга ошириш жараёнида у ёки бу масала бўйича қабул қилинган қарор ижро этилади. Ижро ҳокимияти

шундай давлат фаолиятики, унда қонун ва бошқа норматив ҳужжатларда ифодаланган ҳуқуқ нормалари қўлланилади (ижро этилади). Бу орқали – амалдаги қонунчилик талабларини бевосита ва тўғридан-тўғри ижро этиш; ижро ҳокимияти таъсири остида бўлган объектларнинг нормал ва самарали ишини таъминлаш; фуқаролар ҳуқуқлари ва эркинликларининг амалга оширилишини, давлатнинг жамият олдидаги мажбуриятларининг бажарилишини таъминлаш мақсадига эришилади; иккинчидан , ижро ҳокимияти – ўзини намоён этишнинг алоҳида ҳуқуқий шаклларига: норматив ва якка тартибдаги актларни қабул қилиш ваколатига эга. Мазкур шакллар орқали ижро ҳокимиятини амалга ошириш жараёнидаги барча асосий вазифалар ҳал этилади. Юридик адабиётларда бу актлар бошқарувнинг ҳуқуқий актлари сифатида ҳам кўрсатиб ўтилади; учинчидан , ижро ҳокимияти – аниқ субъект ифодаланишига эга, яъни ижро ҳокимиятини амалга ошириш махсус субъектлар зиммасига юкланган. Шу сабабли, давлат-ҳокимият механизмида алоҳида бўғинни ташкил этувчи ижро ҳокимияти органлари мавжуд. Қонун ҳужжатларига биноан ижро ҳокимияти органларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, вазирликлар, давлат қўмиталари, ҳокимлар бошчилик қиладиган ижроия аппарати ва бошқа давлат ва хўжалик бошқаруви органлари киради.

Адабиётлар 1. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Адвокатура: касб хунар коллежлари учун ўқув қулланма. - Т.: Илм Зиё, 2010. – 232 бет. 2. Рустамбаев М.Х., Тухташева У.А. Суд ҳокимияти ва Ўзбекистон Республикасида суд ҳуқуқ ислохотлар: илмий-публицистик нашр. - Тошкент: ТДЮИ нашриёти, 2009. – 559 б. 3. Саломов Б. Ўзбекистонда адвокатлик фаолияти. - Т.: Адолат, 1-2 том 2000. – 225 б. 4. O’ zbekiston Respublikasida advokatlik faoliyati: Оliy vа o’rtа mаxsus tа’lim vаzirligi tomonidan 5380100 yurisprudensiya yo’nalishi bo’yicha bakalavriat tаlаbаlаri uchun dаrslik: 2 jildik. / Mualliflar: G.Abdumajidov va boshq. – T. Konsauditinform-Nashr, 2007. – 360 b. - 472 b. 5. Жўраев И.Б. Ўзбекистон Республикасида адвокатлик фаолияти. Ўқув услубий қўлланма. - Тошкент: ТДЮИ, 2010 йил. – 8.5 б.т.

Похожие

Давлат бошқарувининг шакл ва усуллари

Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари

Mулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи