Mулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Mулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

84 KB

M улкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тушунчаси, зарурати ва моҳияти. 2. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш шакллари. 3. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга ошириш босқичлари. 4. Давлат тасарруфидан чиқариш ҳамда хусусийлаштириш субъектлари ва объектлари.

Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тушунчаси, зарурати ва моҳияти. Маъмурий буйруқбозликка асосланган иқтисодиёт шароитида давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга ошириш ялпи ишлаб чиқариш воситаларига, яъни мулкка давлат монополияси ўрнатилган республикада мулк ислоҳоти ўтказилиши билан узвий боғлиқ эди. Мулкчилик соҳасида ислоҳотлар ўтказиш шунчалик пишиб етилдики, оқибатда Ўзбекистон собиқ СССРнинг субъекти маҳалидаёқ (ўтган асримизнинг 80-йиллари охирлари) "Колхозчилар, совхозларнинг ишчилари, гражданларнинг шахсий ёрдамчи хўжаликларини ва якка тартибда уй-жой қурилишини янада ривожлантириш тўғрисида" қарор[1] қабул қилиб, унга кўра фуқароларга шахсий ёрдамчи хўжалик юритиш, уй-жой қуриш учун 0,25 гектаргача ер участкаси ажратиш белгиланди. 1990 йилнинг 31 октябрида Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги соҳасида муҳим воқеа юз берди: Ўзбекистон Республикасининг "Мулкчилик тўғрисида”ги Қонуни қабул қилинди. Бу республикамиз тарихида мулк тўғрисидаги биринчи яхлит ва мукаммал қабул қилинган Қонун[2] бўлди. Ушбу сатрларни айнан мазкур Қонун шарҳловчиларининг сўзбошисидан олганимиз ҳам бежиз эмас. Чунки мулк ислоҳотларини амалга оширишда ушбу Қонун катта рол ўйнади ва унинг негизида бозор муносабатларига мулкка оид нормалар қонун ҳужжатларида ривожлантирилди. Тан олиш керакки, Қонун ўз даврида ҳам, бугунги кунда ҳам прогрессив аҳамиятга эга бўлди. Ҳар бир шахснинг мулкдор бўлишга ҳақли эканлигини таъминлади. Ушбу Қонун оз бўлса-да, фуқароларга мулк нима эканлигини,

мулкдор кимлигини танитди. Бир сўз билан айтганда, Ўзбекистонда амалда бошланган ислоҳотларнинг ўзига хос ҳуқуқий асоси бўлди. Бу орада давлат мустақиллигига эришилди ва у ислоҳотларга жуда катта туртки берди. Мустақилликнинг дастлабки кунлариданоқ Ўзбекистон кучли ҳуқуқий демократик давлат, фуқаролик жамияти қуришни, бозор муносабатлари орқали мустаҳкам моддий заминни шакллантиришни ва ҳақиқий мулкдорлар синфини вужудга келтиршни мақсад қилди. Шубҳасиз, "бозор муносабатларига ўтишнинг асосий шарти кўп укладли иқтисодиётни ва рақобатлашиш муҳитини шакллантиршнинг ҳуқуқий, ташкилий шарт- шароитларини вужудга келтиришдан иборат"[3] эди. "Шу сабабли, иқтисодий ислоҳотлар биринчи босқичининг ғоят муҳим вазифаси давлат мулки монополизимини тугатиш ва бу мулкни хусусийлаштириш ҳисобига кўп укладли иқтисодиётни реал шакллантиришдан иборат" бўлди. Шу маънода 1991 йил 19 ноябрда "Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида" Қонун қабул қилинди.[4] Қонуннинг муқаддимасида белгиланганидек, у самарали, ижтимоий йўналишга эга бўлган бозор иқтисодиётини вужудга келтириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси давлат мулкини ўзгартиришнинг ташкилий-ҳуқуқий асосларини белгилаб беради[5]. Дарҳақиқат, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бозор муносабатларининг энг зарурий шартидир. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш янги мулкдорларда мулк ҳуқуқи вужудга келишининг цивилистикада қарор топган ҳосила усулига тегишли бўлиб, унга кўра ушбу мулкнинг эгаси (мулкдори)-давлат ўз органлари орқали қайси мол-мулкини ўз тасарруфидан чиқариш ва хусусиилаштиришни ўзи ҳал қилади. Бироқ, бундан давлатнинг ваколатлари бошқа субъектлар (масалан, давлат корхонаси ходимлари, турли юридик

шахслар, чет эллик инвесторлар) га нисбатан кенг ва кўпроқ экан-да, деган хулоса келиб чиқмайди. Бу — ҳуқуқнинг алоҳида субъекти ҳисобланган давлатнинг иммунитет ҳуқуқидан келиб чиқади. Давлат тасарруфидан чиқариш давлат корхоналари ва ташкилотларини жамоа, ижара корхоналарига, хўжалик жамиятлари ва ширкатларига, давлатга қарашли мулк бўлмайдиган бошқа корхоналар ва ташкилотларга айлантиришдир. Хусусийлаштириш жисмоний шахсларнинг ва давлатга тааллуқли бўлмаган юридик шахсларнинг давлат мулки объектларини ёки давлат акцияли жамиятларининг акцияларини давлатдан сотиб олишидир. Кўриниб турибдики, давлат мол—мулкини бошқа мулкдорларга беришнинг ҳар икки шакли — давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш мазмун—моҳиятан бир—бирига жуда яқин. Фақат давлат тасарруфидан чиқаришда мол—мулк аллақандай гуруҳ (кооператив) бошқарувига ўтса, хусусийлаштиришда эса якка жисмоний шахслар ҳам уни қўлга киритиши мумкин. Ўзбекистон Республикасининг давлат мулки объектларини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида қарор қабул қилиш ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ёки у ваколат берган давлат бошқаруви идораларига, коммунал мулк объектларини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида қарор қабул қилиш ҳуқуқи маҳаллий ҳокимият бошқаруви идораларига берилади. Масаланинг моҳияти шундаки, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш орқали у ҳақиқий мулкдорларга топширилади. Гарчи қонун ва амалиёт мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва

хусусийлаштиришнинг пулсиз амалга оширилишини истисно этмаса—да (хусусан, врачлар, ўқитувчилар, Улуғ Ватан уруши қатнашчилари истиқомат қилиб келган уй—жойлар уларга бепул хусусийлаштириб берилди), аммо асосан катта ҳажмдаги мол—мулклар муайян пул суммаси эвазига янги мулкдорларга топширилди. Шуниси аҳамиятлики, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш ўтказилаётган пайтда қарор топган ҳақиқий бозор баҳоси ҳисобга олинади. Худди шу ерда масаланинг моҳияти унинг зарурати билан изоҳланади. Хўш, давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга оширишнинг зарурияти нималарда эди? Ушбу заруриятни қуйидагилар билан изоҳлаш ўринли бўлар эди: — мулкнинг ҳаддан ташқари марказлашуви ва унинг мавҳум субъект — давлат қўлида тўпланиши. Умумхалқ (давлат) мулки деб аталмиш мулк шаклига алоҳида имтиёзли мақом белгилаш, уни қайтариб олишга нисбатан ҳатто даъво муддатларини қўлламаслик, мулкнинг бошқа шаклларини зўрлик билан давлат мулкига қўшиб олиш ва охир—оқибатда унинг мутлақ ҳукмронлигини таъминлашга интилиш тескари натижага олиб келди. Маъмурий—буйруқбозлик тизимининг иқтисодий негизи бўлган давлат мулки амалда қаровсиз ва хўжасиз қолди, чунки у ҳамманики ва айни вақтда хеч кимники ҳам эмас эди. Кишиларда бу мулкка нисбатан хўжайинлик туйғуси ва ундан бевосита манфаатдорлик йўқлиги давлат мулкига нисбатан ташмачилик, талон—тарож, хўжасизликнинг вужудга келишига сабаб бўлганди. Бу ҳолатлар мулкий муносабатларнинг мазмун-моҳиятини тубдан ўзгартиришни объектив зарурият қилиб қўйганди. Бугунги кунда биз сифат жиҳатидан янги иқтисодий муносабатлар тизимига ўтмоқдамиз. Бозор муносабатлари деб аталмиш бу тизимни қарор топтириш учун жамиятда мулкдорлик ва мулкий муносабатлар тизими ўзгартирилмоғи лозим эди. Бошқача айтганда, мулклар ўз хўжайинларига қайтарилмоғи ва

жамиятимиз мулксиз, оддий ишловчилар жамиятидан ишловчи мулкдорлар жамиятига айлантирилмоғи шарт эди. 2 §. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш шакллари. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш мол—мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг турли хил шаклларида намоён бўлади. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш: — давлат корхонасини жамоат корхонасига, хўжалик жамияти ёки ширкатига айлантириш; — ижарага олинган мулкни келгусида ҳақ тўлаб сотиб олиш эҳтимоли билан давлат корхонасини ижара корхонасига айлантириш; — давлат мол—мулкини танлов йўли билан ва ким ошди савдосида давлатга тааллуқли бўлмаган юридик ва жисмоний шахсларга сотиш каби шаклларда амалга оширилади. Шунингдек, бошқа давлатларнинг жисмоний ва юридик шахслари давлат тасарруфидан чиқариладиган ва хусусийлаштириладиган объектларни, уларнинг акцияларини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ёки у ваколат берган идора томонидан белгиланган тартиб бўйича сотиб оладилар. Давлат корхонасини жамоа корхонасига айлантириш қонун ҳужжатларига кўра, меҳнат жамоаси аъзолари томонидан давлат мулкининг ҳақини бир йўла ёки бўлиб—бўлиб тўлаш орқали сотиб олиниши ёки бу мулкнинг уларга

текинга берилиши йўли билан амалга оширилади. Мол—мулк жамоа эгалигига сотиб олиниши чоғида жамоа корхонасининг уставида ҳар бир ходимнинг мол—мулкдаги ҳамда фойдадаги улуши белгилаб қўйилади, бунда уларнинг иш стажи, маошининг миқдори ва бошқа омиллар эътиборга олинади. Бинобарин, давлат корхонасини жамоа корхонасига айлантириш орқали ушбу мол—мулкка давлатнинг мулк ҳуқуқидан, у янги мулкдор—жамоа корхонаси (яъни, юридик шахс)га лига ўтади. Ушбу ҳолда давлат мулкининг жамоа корхонаси мулки шаклига ўтиши: 1) давлат мулкининг ҳақини бир йўла ёки бўлиб—бўлиб тўлаш орқали сотиб олиниши; 2) бу мулкнинг уларга текинга берилиш йўли билан амалга оширилади. Янгидан вужудга келган хўжалик юритувчи субъект — жамоа корхонаси мулкининг субъекти ушбу корхонанинг меҳнат жамоаси ҳисобланади. Корхонанинг меҳнат жамоаси — ўз меҳнати билан корхона фаолиятида меҳнат шартномаси асосида иштирок этаётган унинг барча ходимларидир[6]. Жамоа корхонасининг мол—мулки, шунингдек ишлаб чиқарилган маҳсулот ва олинган даромадлар ушбу жамоа аъзоларининг умумий мулки ҳисобланди. Аммо корхонанинг мол—мулки шакллантирилаётганида ходимларнинг ҳиссалари белгилаб қўйилади. "Бундай ҳисса белгилаш одатда натура шаклида, масалан, ишлаб чиқариш қурол ва воситалари, анжомлари ва маҳсулотларни шартли равишда ходимларга тақсимлаш орқали эмас, балки қиймат шаклида тақсимлаш орқали амалга оширилади"[7]. Энг муҳими, давлат мол—мулки янги мулкдорга ўтгандан бошлаб, унинг

мажбуриятлари юзасидан давлат жавобгар бўлмайди, ўз навбатида жамоа корхонаси ҳам давлат мажбуриятлари юзасидан жавобгар бўлмайди. Давлат корхонасини хўжалик жамияти ёки ширкатига айлантириш ҳам давлат мол—мулкини давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг алоҳида шакли бўлиб, ушбу жараённинг амалдаги қонунчиликка кўра қуйидаги ўзига хос хусусиятларини кўрсатиш мумкин: — ушбу қарорни қабул қилишга давлат мол—мулкини тасарруф этиш ваколатига эга бўлган орган ҳақли; — фақат қонун ҳужжатларида белгиланган холлардагина давлат ва унинг органлари жамият муассислари бўлиши мумкин; — давлат корхонаси акциядорлик жамиятига айлантирилаётганда таъсис йиғилиш ўтказилмайди; — давлат корхонасини қайта ташкил этиш йўли билан тузилган акциядорлик жамияти давлат рўйхатидан ўтказилаётган пайтда уставинигина тақдим этади; — жамият давлат мулки негизида тузилганда корхона мол—мулкининг қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда аниқланган бозор баҳоси жамият устав фондининг суммасини ташкил этади: — жамият мол—мулкининг бозор қийматини аниқлашда давлатнинг ўзи жамият акцияларининг эгаси бўлган тақдирда, давлат молия органини жалб қилиш мажбурий ҳисобланади (одатда, холис баҳоловчи (аудитор) жалб қилинади);

— давлат корхоналарини қайта тузиш натижасида ташкил этилган акциядорлик жамиятларида дивидендлар устав фондининг бошланғич миқдорига мувофиқ тарзда, мавжуд акцияларнинг тўла суммаси бўйича, акцияларнинг давлатга тегишли, ҳақи тўланиши тўғрисидаги қарор қабул қилинаётган пайтда сотилмай қолган қисмини ҳам ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади[8]. Корхонанинг юридик шахс ҳисобланмайдиган тармоқ бўлинмасини хўжалик жамиятига ва ширкатига айлантириш мулкдорнинг ёки у вакил қилган идоранинг розилигига биноан уларни олдиндан мустақил давлат корхонасига айлантирмай туриб амалга оширилади. Одатдагидек, давлат ва унинг органлари ўз зиммасига олган мажбуриятлар юзасидан жавобгар бўлмайдилар, айни вақтда жамият ҳам давлат ва унинг органлари олган мажбуриятлар юзасидан жавобгар бўлмайди. Қуйидагилар хўжалик жамиятлари ёки ширкатларининг муассислари ёки акциялар (улуш, пай) эгалари бўлишлари мумкин: — меҳнат жамоасининг аъзолари, Ўзбекистон Республикасининг бошқа фуқаролари, ажнабий фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслар; — Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлатларнинг юридик шахслари; — давлат бошқарувининг республика ва маҳалий идоралари. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1997 йил 31 мартдаги «Қимматли коғозлар бозорини ривожлантириш ва республиканинг фонд бозорида хорижий инвесторлар

иштирокини кенгайтириш борасидаги қўшимча чора—тадбирлар тўғрисида»ги Фармонига кўра, давлат ўз улушини сақлаб қоладиган очиқ турдаги акциядорлик жамиятларининг устав сармоясини шакллантириш чоғида хусусийлаштирилган корхоналар акцияларининг қуйидаги пакетлари кўзда тутилди: давлатга — акцияларнинг кўпи билан 25 фоизи; меҳнат жамоасига — акцияларнинг кўпи билан 26 фоизи; хорижий инвесторга сотиш учун — акцияларнинг камида 25 фоизи; қолган қисми — эркин савдога. Жамиятнинг устав фондини кўпайтиришда агар акциядорларнинг умумий йиғилишида овозларнинг йигирма беш фоиздан зиёдини ташкил этадиган давлатга қарашли акциялар туркуми мавжуд бўлганда, қўшимча акциялар чиқариш йўли билан бу ваколат Давлат мулки қўмитасига берилган. Сўнгги пайтларда мамлакатимизда кенг кўламда олиб борилаётган давлат мулкини хусусийлаштиришда хорижий инвесторлар кенг жалб этилмоқда. Хусусан, бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан қабул қилинган 2001 йил 9 мартдаги "2001—2002 йилларда хорижий инвесторларни жалб этган ҳолда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш бўйича келгусидаги чора—тадбирлар тўғрисида"ги қарорига асосан акциядорлик жамиятларининг устав фондини кўпайтиришга инвестицияларни, шу жумладан, хорижий инвестицияларни жалб этишда давлат улуши камайтирилишига йўл қўйилади. Бинобарин, унга кўра хорижий инвесторларга 39 фоиздан 70 фоизгача миқдордаги акцияларни сотиб олиши таклиф этиляпти[9].

Ижарага олинган мулкни келгусида ҳaқ тўлаб сотиб олиш эҳтимоли билан давлат корхонасини ижара корхонасига айлантириш, ҳам белгиланган тартибда амалга оширилади. Ижара мол—мулкига нисбатан ҳуқуқларни амалга оширишнинг муҳим шакли бўлиб, унга кўра ҳар икки томон (ижарага берувчи ҳам, ижарага олувчи ҳам) манфаатдор ҳисобланади. Ижарага асосан корхоналар, бино—иншоотлар, транспорт воситалари, асбоб—ускуналар, ер каби объектлар мустақил фаолият юритиш (маҳсулот ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш) учун ижарачига муайян ҳақ эвазига муддатли эгалик қилишнинг ва ундан фойдаланиш учун топширилади. Ижара муносабатларининг вужудга келиши асоси бўлиб ижара шартномаси ҳисобланади. Мазкур шартнома ҳақ бараварига, икки томонлама, консенсуал каби ҳуқуқий белгилар билан тавсифланади. Ижара корхонасининг ҳуқуқий мақомига тўхталиб шуни айтиш кифояки, у давлат рўйхатидан ўтказилган кундан ва мол—мулкни белгиланган тартибда қабул қилиб олгандан бошлаб юридик шахс ҳисобланади, ўз фаолиятини мустақил юритади. Ижарага олувчи ўз ҳуқуқларини амалга оширилишида мулкдор томонидан қилинадиган тўсқинликлардан ҳам ҳимоя ланиш ҳуқуқига эга (Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, 232 — модда). Давлат ўз объектларини ижарага берар экан, ундан самарали фойдаланиш, ҳақиқий "мулкдор" қўлига топшириш, рентабелликни ошириш мақсадида танлов уюштириши, мол—мулкни танлов ғолибига топшириши ҳам мумкин. Юқорида қайд этилганидек, ижара муносабатларида мулк ҳуқуқи тўлалигича ижарачига ўтмайди. Аммо, қонунчилик ижарачи давлат мулки объектларини тасарруф этувчининг розилиги билан ўзи ижарага олган мол—мулкни (тўлиқ

ёки қисман) сотиб олиши мумкинлигини белгилайди[10]. Ер ва бошқа табиий ресурслар бундан мустаснодир (бу ҳақда кейинроқ, тўхталамиз). Ижарага олинган мол—мулкни сотиб олиш ижарачининг ўз маблағлари ҳисобидан амалга оширилади. Бинобарин, ушбу мулкни сотиб олишда давлат бюджети маблағларидан фойдаланиш мумкин эмас. Ижарага олинган давлат корхонасини ҳaқ тўлаб сотиб олиш қонунлардан келиб чиқиб (Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси, Ўзбекистон Республикасининг «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги Қонуни, «Ижара тўғрисида»ги Қонуни), ушбу муносабат ҳам тўлалигича шартномага асосланади. Сотиб олинаётган мол—мулкнинг таркиби, баҳоси, тартиби, сотиб олиш муддатлари, сотиб олинаётган мол— мулкнинг сифати ва кафолатлар, сотиб олишда учинчи шахсларнинг қатнашуви, шартнома юзасидан келиб чиқадиган жавобгарлик каби масалалар ушбу шартноманинг асосий негизини ташкил этади. Давлат мол-мулкини танлов йўли билан ва ким ошди савдосида, давлатга тааллуқли бўлмаган юридик ва жисмоний шахсларга сотиш ўзига хос хусусиятларга эга. Бозор муносабатлари шароитида давлат мол—мулкини танлов йўли билан ва ким ошди савдосида сотиш ғоят самарали шакллардан бўлиб саналади. Ўтказилган танлов ва ким ошди савдоси шартнома тузиш учун асос бўлиб хизмат килади. Шартнома ким ошди савдосида ғолиб чиққан шахс билан тузилади. Ким ошди савдосининг ташкилотчиси одатда, унинг мулкдори бўлади. Мазкур шартнома кўпинча оммавий тусда бўлиб, у номуайян доирадаги шахсларга йўлланади. Масалан, туман ва шаҳарларнинг ҳокимликларига фуқароларнинг мерос қилиб қолдириш шарти билан умрбод эгалик қилишлари учун якка тартибда уй—жой қуришга 0,04 гектаргача, шахсий ёрдамчи хўжаликни юритишга 0,06 гектаргача ер майдонини ким ошди савдоси асосида сотишга рухсат[11] берилганлигини оммавий, очиқ

шаклдаги ким ошди савдоси деб тушуниш керак. Айни пайтда, ёпиқ аукцион (ким ошди савдосининг алоҳида бир шакли) ҳам мавжуд бўлиб, унда махсус таклиф этилган шахсларгина катнашади[12]. 3 §. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришни амалга ошириш босқичлари. Иқтисодиётни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, бунда асосий эътиборни кичик ва ўрта бизнесни, хусусий тадбиркорликни ривожлантиришга қаратган Ўзбекистон аввалбошданоқ бу масалаларга жиддий эътибор қаратганди. Иқтисодий ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланган мулкка давлат ҳукмдорлигини тугатиш ва хусусийлаштириш жараёнини муайян дастур асосида босқичма-босқич амалга ошириш кўзда тутилди. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришда қуйидаги тамойилларга асосланилиши белгилаб олинди: — давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш шаклларини меҳнат жамоасининг ўзи мустақил тарзда белгилаши; — давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш вақтида мулкни пулли ва пулсиз топширишни қўшиб олиб бориш; — пулсиз ва пулли хусусийлаштириладиган мулкдан улуш олишда фуқароларнинг ҳуқуқлари тенглиги;

— давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш шароитида барча фуқаролар ижтимоий ҳимоя қилинишини таъминлаш; — ошкоралик, яъни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тадбирларини амалга ошириш устидан давлат ва жамоат назоратини йўлга қўйиш; — монополияга қарши қонунлар талабларига риоя этиш. Шуларга асосланиб, иқтисодий ислоҳотларнинг "кичик хусусиилаштириш" деб ном олган дастлабки босқичида савдо объектлари, давлат уй—жой фонди, майда ва ўрта корхоналар, асосан хизмат кўрсатиш соҳасидаги корхоналар фуқароларга мулк қилиб берилди. Бир қатор институционал ўзгаришлар рўй берди, жумладан Давлат мулки қўмитаси ташкил топди. Бир қатор вазирликлар тугатилиб, улар ўрнида хўжалик ҳисобида турли бошқарув шакллари ("Ўзбексавдо", "Ўзбекбирлашув", "Маҳаллий саноат") қарор топди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 21 январдаги «Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мук манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора— тадбирлари тўғрисида»ги Фармони амалда иқтисодий ислоҳотларнинг иккинчи босқичини амалга ошириш бўйича муайян чора-тадбирлар белгиланди. Ушбу фармонга кўра, Ўзбекистан Республикасида ҳам ер участкаси хусусий мулк қилиб берилиши мумукин бўлди, яъни савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектларини, шунингдек, улар жойлашган ер участкаларини жисмоний ва юридик, шу жумладан хорижий шахсларга хусусийлаштириладиган объектларни сотиб олишда улар фойдаланадиган маблағларнинг манбалари бўйича декларацияни улардан талаб қилмаган ҳолда танлов асосида хусусий мулк қилиб сотишга рухсат берилди.

Шунингдек, ёпиқ турдаги акциядорлик жамиятларини фуқароларнинг давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнига эркин киришини таъминлаш мақсадида очиқ турдаги акциядорлик жамиятларига айлантириш, шунинг ҳисобига давлат ихтиёридаги акциялар улушини кескин қисқартириш, фуқароларнинг товарлар келтиришни ва ички бозорни тўлдиришни таъминлайдиган хусусий тадбиркорлик фаолияти ҳар томонлама рағбатлантирилиши кабилар ифодасини топди. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 15 мартдаги «Ўзбекистон Республикасида мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги Фармони[13] ҳам муҳим ҳуқуқий ҳуқуқий ҳужжат сифатида аҳамияти каттадир. Хусусийлаштиришнинг иккинчи босқичида 1995—1996 йилларда халқ хўжалигининг айрим тармоқлари (базавий тармоқлардан ташқари) саноат, қурилиш ва транспорт, агросаноат комплексининг гўшт—сут, озиқ—овқат ва пахта тозалаш тармоқларидаги ўрта ва йирик корхоналар, туризм шаҳобчалари хусусийлаштирила бошланди. Бу босқичда ҳам бир талай бозор инфратузилмалари вужудга келди —Республика фонд биржаси, Кўчмас мулк биржаси, Миллий депозитарий, Хусусийлаштириш инвестиция фондлари (ХИФ) кабилар. 1998 йилдан бошлаб республика иқтисодиётида йирик индустрия гигантларини, хусусан, ёкилғи—энергетика комплекси, кимё, металлургия ва машинасозликнинг айрим ёрдамчи корхоналарини хусусийлаштириш, бу жараёнга хориж инвестициясини кенг жалб қилиш йўналишлари белгиланган. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнларини янада чуқурлаштириш, хусусийлаштиришга хорижий инвесторларни кенг

жалб этиш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси 2001 йил 9 мартда «2001—2002 йилларда хорижий инвесторларни жалб этган ҳолда корхоналарни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг келгусидаги чора—тадбирлари тўғрисида» қарор қабул қилди. Мазкур қарор Ўзбекистон иқтисодиётининг жаҳон иқтисодий тизимига кенг интеграциялашувини таъминлаш, халқаро меҳнат тақсимотида фаол қатнашиш ва мамлакатни экспортер мамлакатга айлантиришда муҳим роль ўйнайди. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнининг босқичма- босқич амалга оширилиши иқтисодиётни эркинлаштиришга, тадбиркорлик субъектларининг мулк ҳуқуқини амалга оширишга, рақобатдаги маҳсулотлар ишлаб чиқаришнинг имкониятларини кенгайтиришга ёрдам беради. Давлат тасарруфидан чиқариш ҳамда хусусийлаштириш субъектлари ва объектлари. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш субъектлари қуйидагилардир: — Ўзбекистон Республикасининг, бошқа давлатларнинг фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслар; — давлатга тааллуқли бўлмаган юридик шахслар; — ажнабий юридик шахслар. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғуланиши ман этилган шахслар[14] давлат тасарруфидан чиқариладиган ва хусусийлаштириладиган объектларни сотиб олишлари, танлов ва ким ошди савдосида харидор сифатида қатнашишлари, хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини сотиб олишлари мумкин эмас.

Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 82—моддасида фуқаролик ҳуқуқлари объектларининг муомалада бўлиши хусусиятлари белиланган. Унда: — эркин муомаладаги объектлар; — муомаладан чиқарилган объектлар; — муомалада бўлиши чекланган объектлар фарқланган. Мол—мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришга ҳам шулардан келиб чиқиб, йўл қўйилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги «Айрим корхоналар ва мол—мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг баъзи масалалари тўғрисида»ги қарорининг 1— иловасида давлат тасарруфидан чиқарилиши, хусусийлаштирилиши ва сотиб олиниши мумкин бўлмаган корхоналар ва мол—мулк турлари ҳамда гуруҳлариниг рўйхати келтирилган. Уларга жумладан, республика худуди доирасида ер ости бойликлари, ички сувлар, ҳаво ҳавзаси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси, тарихий—маданий ва табиий мерос объектлари кабилар киради[15]. Ушбу қарорнинг 2—иловасида давлат тасарруфидан чиқарилиши ва хусусийлаштирилиши Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан амалга ошириладиган объектлар ва корхоналарнинг рўйхати келтирилган. Уларга жумладан, автомобилларга ёнилги қуйиш станциялари, матбаа корхоналари ва нашриётлар, соғлиқни сақлаш муассасалари кабилар киради[16]. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш ҳақида сўз кетганда, албатта, ерга нисбатан мулкчилик масаласига ҳам тўхталиш лозим. Дарҳақиқат, "ерга эгалик масаласи аҳолисининг аксарияти қишлоқда яшайдиган республика учун ўзак масалалардан биридир. Республикамизда экин экадиган ерларнинг сезиларли қисми суғориладиган ерлар бўлиб, улар давлат ирригация тизимига мухтождир"[17].

Ўзбекистон Республикаси Конституциясига кўра, ер умуммиллий бойлик ҳисобланади. Шунга кўра, у доим давлат муҳофазасида ва назоратидадир. Ер мулк ҳуқуқи асосида давлатга тегишлидир. Қолган субъектларга эса ашёвий ҳуқуқ асосида тегишли бўлади. Қуйидаги ҳолларда: — савдо ва хизмат кўрсатиш соҳаси объектлари, шунингдек улар жойлашган ер участкалари, жисмоний ва юридик, шу жумладан хорижий шахсларга танлов асосида[18]; — фуқароларнинг мерос қилиб қолдириш шарти билан умрбод эгалик қилишлари учун якка тартибда уй—жой қуришга 0,04 гектаргача, шахсий ёрдамчи хўжаликни юритишга 0,06 гектаргача ер майдони ким ошди савдоси асосида[19]; — Қорақалпоғистон Республикасида халқ хўжалигида фойдаланилмаётган ер майдонлари, шунингдек зарар кўриб ишлаётган ва паст рентабеллик қишлоқ хўжалик корхоналарининг ерлари, тажриба тариқасида, фуқароларнинг мерос қилиб қолдириш шарти билан умрбод эгалик қилишлари учун ким ошди савдоси ва танлов асосида (бунда ажратиладиган ер майдонлари суғориладиган ерларда 5 гектардан ва суғорилмайдиган ерларда 15 гектардан ошмаслиги зарур); — дипломатия ваколатхоналари ва уларга тенглаштирилган, Ўзбекистон Республикасида аккредитация қилинган халқаро ташкилотларнинг ер участкалари уларга ўзлари ваколатхона биноси сифатида фойдаланаётган иморат ёки иморатнинг қисмлари, шу жумладан ваколатхона бошлиғининг қароргоҳи, улар жойлашган ер участкалари билан бирга, шунингдек мазкур ваколатхоналарнинг иморатларини қуриш учун ер участкалари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда[20]; — чет эллик юридик ва жисмоний шахсларнинг — дипломатия корпуси ходимларининг, Ўзбекистон Республикасида аккредитация қилинган матбуот вакилларининг, фирмалар, компаниялар ва халқаро ташкилотлар доимий ваколатхоналари ходимларининг, чет инвестицияси иштирокидаги

корхоналарда доимий асосда ишловчи шахсларнинг, шунингдек республикада доимий истиқомат килувчи ва яшаш учун гувоҳномаси бўлган шахсларнинг ер участкалари уларга уй—жой бинолари, шу бинолар жойлашган ер участкалари билан бирга қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда реализация қилинган (сотилганда) мулк ҳуқуқи вужудга келади. Хулоса қилиб айтганда, давлат тасарруфидан чиқариш ҳамда хусусийлаштириш субъектлари ва объектларининг ҳуқуқий асослари такомиллаштирилиши бозор муносабатларини қарор топтиришининг самарадорлигини оширишда муҳим омил бў либ хизмат қилади.

Похожие

Давлат бошқарувининг ҳуқуқий асослари

Давлат экологик функциясини ривожлантиришнинг халқаро ҳуқуқий асослари

Тадбиркорликнинг келиб чикиши ва ривожланишининг хукукий асослари

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Ҳуқуқий давлат ва фуқаролик жамияти