Тадбиркорликнинг келиб чикиши ва ривожланишининг хукукий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорликнинг келиб чикиши ва ривожланишининг хукукий асослари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

136.5 KB

Тадбиркорликнинг келиб чиқиши ва ривожланишининг ҳуқуқий асослари Режа: 1 . Тадбиркорликнинг келиб чиқиш шарт-шароитлари 2. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари 3. Хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий жиҳатдан афзалликлари 4. Хусусийлаштириш усуллари 5. Хорижий давлатларда хусусийлаштириш жараёни

Тадбиркорликнинг келиб чиқиш шарт-шароитлари Ўзбекистон Республикасидаги турли шаклдаги мулклар тенг ҳуқуқий мавқега эга бўлганлиги ва ана шу мулкларга нисбатан муносабатнинг тубдан ўзгарганлиги тадбиркорликнинг келиб чиқиши ва ривожланишига сабаб бўлди. Президент И. А Каримов таъкидлаганидек, «Мулкчилик масаласини ҳал қилиш бозорни вужудга келтиришга қаратилган бутун тадбирлар тизимининг тамал тоши бўлиб хизмат қилади»[1]. Бу бежиз айтилмаган, Президентимиз бунда Ўзбекистон Республикасинингижтимоий, сиёсий, ҳуқуқий ва маънавий жиҳатдан ривожланишининг асосий моҳияти бевосита мулкка бўлган муносабат билан боғлиқэканлигини ҳар томонлама илмий таҳлил қилиб, ана шундай фикрга келганлиги шубҳасиз. Республикамизда ўтказилаётган иқтисодий ислоҳотларнинг биринчи боск^мвда асосий диққат-эътибор мулкка бўлган аввалги муносабатни бутунлай ўзгартириш ва бозорни шакллантиришга қаратилди. Буни амалга оширмай туриб, тадбиркорликни ривожлан-тириш, бозорни сифатли моллар ва хизматлар билан тўлдириш мумкин эмас. Чунки тадбиркорликни ривожлантириш бевоси-та бозор билан боғлиқцир. Бозорнинг ривожланиши эса иш-билармон тадбиркорлар ишлаб чиқарадиган турли и-теъмол молларининг ҳажми билан аниқланади. Истеъмол моллари қанча кўп ишлаб чиқарилса, рақобат шунча кучаяди, нарх-наво пасаяди. Тадбиркорликни ривожлантириш, аввало, мулк ва шу мулкка бўлган муносабатни ўзгартириш билан чамбар-час боғлиқ. Шунинг учун республикамизда хусусий мулкка кенг йўл очиб берилди. Шу мақсадда давлат мулкини хусусий-лаштиришга алоҳида эътибор берилмоқда. Бунинг сабаби-то мулкни хусусийлаштириш жараёни бошлагунига қадар ўтган вақг, яъни собиқитгафоқбарпо этилганидан бошлаб, у барҳам топгунига қэдар кўплаб турдаги мулклар марказлаштирилиб, ягона давлат мулкига айлантирилди. Унга эса мулкнинг бошқа шаклларидан устунлик берилиб, умумхалқ мулки деб эълон қилинди. Мулк умумий бўлиши туфайли ундан манфаатдор бўлиш, ана шу мулк учун ким қанча меҳнат қилгани, ким қанча улуш қўшганига қараб эмас, балки барча бирдек фойдаланиши, манфаатдор бўлиши билан белгиланди. Мазкур мавҳум тушунча кишиларда давлат мулкига нисбатан хўжасизларча муносабатнинг шаклланишига ва мулкдан моддий манфаатдор бўлиш, уни кўпайтириш, авайлаб асрашга бўлган қизиқишининг сўниб боришига ва умумхалқ мулкининг эгасиз бўлиб қолишига олиб келди. Энди бундай муносабат моддий манфаатдорликни, тадбиркорликни амалга оширишга, кишилардаги жўшқин ижодкорликка гов бўлди. Бунинг сабаби ишлаб чиқаришни ривожлантирувчи асосий

тармокдаги чккаҳокимлик мавқеини берувчи ҳукуматнинг тартибог қоидалари ёрдамида давлат корхоналари доимо рақобатдан ҳимояланиб келишидир. Мазкур ҳимоя юқори тариф тўсиқлари ҳамда хорижий рақобатни қисман чеклаш ёки тўлиқ олдини олишга қаратилган ўз чора-тадбирлари ёрдамида ҳам таъминланди. Рақобатнинг йўклиги туфайли давлат корхонларининг самарали бўлишга, маҳсулот ишлаб чиқариш ёки хизмат турларини таъминлашга қизиқиши ҳам пасайиб борди. Давлат корхоналарининг фойда олишга қизиқишининг пастлиги истеъмолчилар, ишлаб чиқарувчилар ёки ўзга ижтимоий гурухларнинг манфаатига ҳам зарари тегди. Ҳукумат томонидан бериладиган субсидиялар давлат корхоналари ишлаб чиқарган товарларга ёки хизматларга, электр қуввати, бензин ёки бошқа маҳсулот ва хизмат турларига бозор нархларидан паст нарх белгилашга имкон яратди. Шу билан бирга ҳукуматнинг мазкур мадади давлат корхоналарига зарар етказиб, давлат тармоғи ресурсларининг исроф бўлишига ҳам олиб келди. Бундан ташқари фойда олишга моддий қизиқишнинг йўқлиги ва самарадорликнинг пастлиги, бошқача айтганда, очиқ рақобатдош шароитни юзага келтирувчи интизомнинг йўқлиги собиқ иттифоқ давлат корхоналарининг жиддий ва мунтазам талофотлар кўришига сабаб бўлди. Давлат тармоғи камомадининг катгалига, турли қарзлар давлат корхоналари кўрсатган самарасиз фаолиятнинг бевосита оқибати эди. Давлат корхоналарининг доимий равишда зарар кўриши аксарият ҳолларда зарарни қоплаш учун ҳукуматни қарз олиш ёки пул зарб этишга мажбур қиларди. Булар эса сармоя ажратиш рагбатини сусайтириб, маблағнинг давлатдан қочишига сабабчи инфляцияни янада чукурлаштирди. Маълумки, собиқштифоқнинг марказлашган режалаштириш тизими хар қандай иқгисодий фаолиятни ёппасига назорат қилишта шароит яратди. Бу эса хусусий секторнинг йўқолишига олиб келди. Мазкур тизимнинг фаолият тажрибаси шуни кўрсатдики, марказлаштирилган режалаштириш шароитида бозор алоқалари умуман рўёбга чиқмади. Натижада, очиқ бозор алоқалари ривожланмади, корхоналарда мажбуран ўрнатилувчи рақобатбардошлик интизоми ҳам йўқ бўлди. Марказлашган режалаштиришнинг бундай камчилиги умуман барча соҳаларда ҳам қатор жиддий муаммоларни келтириб чиқарди. Марказлаштирилган режалаштириш тузумида нархларни бозорнинг ўзи ўрнатиши ҳукук?ши бериш ўрнига давлат белгилади. Собиқ социалистик мамлакатлар бозор алоқаларига қаратилган иқтисодиёт тизимига ўтишининг илк қадамларидан бири маҳсулотлар нархини эркин қўйиб юбориши бўлди.

Бундан аксарият ҳоларда пул қадрсизланишининг чуқурлашуви юзага келди. Ўзбекистонда эса, нарх-наво давлат назоратида бўлди. Бу эса нарх-навонинг мувозанатлашувига, аҳолининг кам таъминланган қатламини ижтимоий ҳимоя қилишга имкон яратди. Собиқ Иттифоқ даврида ҳукумат барчани иш билан таъминлаш кафолатини ўз зиммасига олганлиги сабабли марказлаштирилган режалаштириш шароитида давлат корхоналари лозим бўлганидан зиёд ишчи-хизматчиларни ишга ёллаган эди. Бундай кафолат сабабли ишчилар ўз мехнати натижасидан қатьи назар, иш ҳақи олишни билишар эди. Яъни давлат корхоналари ўз ишининг сифати учун қайғурмайдиган ишчи-хизматчиларни боқишга мажбур эди. Оқдбатда собиқ социалистик мамлакатлар саноати ривожланган ёки як^шда оёкқа туриб, илдамлаб бораётган бошқа қатор мамлакатлардан орқада қола бошлади. Чунки, марказлаштирилган режалаштириш собиқ иттифокда халқаро бозор рақобатига умуман дош беролмайдиган кўплаб саноат корхоналарини юзага келтирган эди. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда иқгисодий ислоҳртлар бундай корхоналарнинг аксарият қисмини ёпилишдан сақлаб қолди. Ўтмишда марказлашган режалаштириш иқгисоди давом этаётган кўпчилик мамлакатлар, шужумладан, Болтиқбўйи давлатлари ва Россияда ишлаб чиқариш инқирози аён эканлигига қарамай, оғир саноат соҳасидаги йирик корхоналар банк кредитларини олиши туфайли «чўкиб» кетмасликкм муваффақ бўлди. Юқоридатилга олинган давлатларда кредитларга барҳам бериш корхоналар ёпилишига ва кўплаб одамларнинг кўчада қолишига сабаб бўлар эди. Уларга кредит бериш эса инфляцияни янада авж олдирди. Бу қийинчиликларга қўшимча равшцца давлат корхоналари маънавий эксирган технологиялар Марказий Европа ҳамда собиқ иттифоқца жиддий экологик уқубатларга олиб келди. Бу эса атроф-муҳитни ифлослашга қарши қурашни авж олдиришни тақозо этди. 2. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий асослари Республикамиз, қолаверса собиқитгифоқтизимида бўлган бошқа республикалардаги ҳозирги иқгисодий тенглиқдан чиқиб, бозор иқгисодиётига ўтиш ҳар бир кишининг тадбиркор, ижодкор хдмда мулқцор бўлиш манфаати ва шунга ўхшаш турли эҳтиёжлари эндиликда мулкни буткул давлат қўлида марказлаштирмай бир қисмини давлат тасарруфидан чиқариб бошқа шаклларга ўтказиш, улар тенг мавқега эга бўлиши ва кўпайтирилиши зарур эканлигини кўрсатади. Бу ҳолатларнинг ҳаммаси мулкка нисбатан бўлган муносабатни бошқача шаклда ўзгартиришни тақозо

этади. Шу мақсадда давлат ўз мулкининг бир қисмини ўз тасарруфидан чиқариб, хусусийлаштиришга эътиборни қаратди. Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва уни хусусийлаш-тиришда Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябрда қабул қилинган, 1993 йилда 7 майда эса ўзгартириш ва қўшимчалар киритилган «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонун муҳим ҳуқуқий ҳужжат бўлди. Унда мулкни давлат тасарруфидан чиқариб хусусийлаштириш жараёни ҳуқуқий кафолатланди. Иқгисодий ислоҳотларнинг биринчи босқичида асосан кичик хусусийлаштириш амаддатугалланди. Давлат мулкини бошқариш ва уни мулкчиликнинг бошқа шаклига айлантириши учун керак бўлган муассасалар тизими, махсус идоралар тузилди. Кичик хусусийлаштиришда асосан давлатга қарашли савдо, аҳолига маиший хизмат кўрсатиш, маҳаллий саноат корхоналарини хусусий ва жамоа (ширкат) мулкига айлантириш амалга оширидци. Кичик хусусийлаштириш асосан 1994 йилда деярли тугалланди. Ҳозирги кунда хусусийлаштириш жараёни чуқурлашди, кўлами эса кенгайди. Бозор ислоҳотлари натижасида халқхўжалигида банд бўлган аҳоли умумий миқцорининг ва ҳосил қилинган миллий даромаднинг 70 фоизи, саноат маҳсулотининг 53,5 фоизи қишлоқ хўжалик маҳсулотининг 97,7 фоизи давлатга алоқадорсиз сектор ҳиссасига тўғри келади. Кичик хусусийлаштириш тажрибаси мамлакатимизда давлат мулкини хусусийлаштиришга тўғри ёндашилганлигини тўлиқ исботлади. Хусусийлаштириш тажрибаси ортиб борган сари бу жараён янада чуқурлаша борди. Айниқса, 1994 йил 21 январда қабул қилинган «Иқгисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида[2]» ва 1994 йил 15 мартда қабул қилинган «Мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш жараёнини янада ривожлантиришнинг устуюр йўналишлари тўғрисида»[3] ги фармонлар хусусийлаштириш жараёнини янада чуқурлаштириш ва унинг сифатли ўтишига асос яратди. Натижада давлат мулкини фақат янги мулкдорларга сотиш, яъни мулкчиликнинг бошқа шаклига айлантириш йўли маъқул эканлиги аён бўлди. Чунки, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштиришга бундай ёндашишнинг мазмуни ваучерлашган «қиёфасиз» мулкдордан қочиш ва ўзи/а топширилган мулкни тўғри тасарруф эта оладиган, фаолиятнйнг дастлабки босқичидаёқ улардан самарали фойдаланишйи таъминлайдиган шахсларга мулк беришдан иборатдир.

Агар мулк бепул қўлга киритилган бўлса, у чинакамига асраб- авайланмайди. Ундан самарали фойдаланишда худди ишлаб топилган пулга сотиб олинган мулкка бўлгани каби ҳақиқий манфаатдорлик бўлмайди. Шу туфайли давлат мулки кимошди савдоси бўйича хусусийлаштирилмоқда. Лекин Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1995 йил 31 августдаги «Айрим корхоналар ва мол-мулкни давлат тасарруфидан чикрриш ва хусусийлаштиришнинг баъзи масалалари тўғрисида»[4] ги қарорига мувофиқ давлат тасарруфидан чиқарилиши ва хусусийлаштирилиши, сотиб олиниши мумкин бўлмаган корхоналар ва мол-мулк турлари ҳамда гуруҳларининг рўйхати белгилаб берилди. Булар жумласига қуйидагилар киради: - республика ҳудуди доирасвда ер ости бойликлари, ички сувлар, ҳаво ҳавзаси, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси; - тарихий-маданий ва табиий мерос объектлари, музейлар ва музей бойликлари, бошқа бадиий қадриятлар (тарих ва маданият ёдгорликлари данлат фондлари, шу жумладан, китоблар, кино, фото ва фотохужжатларнингдавлат фондлари, архивлар ва илмий-тадқнқот муассасаларининг фондлари); - республйка Давлат хазинаси, республика давлат бюджетининг, валктга захирасининг, нафақа жамгармасининг ва давлатнинг бюджегНдан республика жамгармаларининг, Марказий банк маблағлари, шунингдек, республиканинг олтин заҳираси; - пул муомаласй соҳасида хизмат кўрсатувчи давлат муассасалари, пул белгиларини, давлат хазина белгиларини, акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қогозларни, орденлар, медаллар ва почта тўлови белгаларини чикдришни таъмин этувчи давлат зарбхонаси корхоналари ва муассасалари; - республика Қуролли кучлари. Миллий хавфсизлик хизмати ва Ички ишлар вазирлигининг корхоналари, муассасалари ва ҳарбий-техникавий моя- мулки (саноатда ишлов берилгунига қадар, шунингдек, саноатда к^йта ишлов берилиши мумкин бўлмаган мол-мулк); - рентген ускуналарини, радиоактив моддаларини ва изотопларни ишлатиб илмий-тадкиқот, тажриба-конструкгорлик ишлари олиб борувчи, шундай ускуналар, модцалар ва изотоплар ишлатиладиган асбоб- ускуналарни ишлаб чиқиш, тайёрлаш ва сотиш билан шугулланувчи корхонадар ва объектлар; - овчилик ва спорт соҳасида фойдаланиладиган ўқогар қуроллар, улар учун ўқ-дори, шунингдек тикли қурол (совға тарзидаги миллий пичоклар

бундан мустасно) ишлаб чиқариш, таъмирлаш ва сотиш билан шурулланувчи корхоналар ваташкилотлар; - кучли таъсир этадиган заҳарлар, гиёхванд ва заҳарли модцалар ишлаб чиқарувчи, шунингдек, таркибида гиёҳванд ва заҳарли моддалар бўлган ўсимликларни экувчи, етиштирувчи ва уларга қайта ишлов берувчи корхоналар; - атом энергетикаси объектлари (ускуналари, тизимлари ва аппаратларини ўрнатиш) ва стратегик аҳамиятга молик объектларни қуриш ва монтаж қилиш ишларини олиб бориш, улардан фойдаланиш ҳамда уларни таъмирлаш билан шугулланувчи ихтисослаштирилган корхоналар ва ташкилотлар; - портлаш хавфи бўлган ва заҳарли модцаларни ташувчи ихтисослашгарилган корхоналар; - умумий фойдаланишдаги автомобиль йўллари, махсуслаштирилган автоколонналар; - санитария-эпидемиология станциялари, суд-тиббий экспертизаси бюролари; - атроф-муҳит ҳолатини назорат қилувчи ҳамда табиатни муҳофаза қилувчи хизматлар, - даволаш-ишлаб чиқариш устахоналари, ахлоқ тузатиш — мехнат муассасаларининг корхоналари; - почта алоқаси корхоналари ва махсус вазифаларни бажарадиган корхоналар; - қабристонлар. Бувдан ташқари айрим турдаги объектлар ва корхоналар фақат Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарорига биноан хусусийлаш-тарилиши ва давлат тасарруфидан чикэрилиши мумкин. Улар асосан қуйидагилардан иборат: асосий фондларнинг баланс крймати 100 миллион сўмликдан ортиқ (1995 йил 1 январгача) бўлган корхоналар: қимматбахр, нодир металлар, қимматбаҳо тошлар қазиб олиш ҳамда қайта ишлаш корхоналари. Саноатнинг таянч тармоқпари ёқилғи энергетикаси, кон қазиб олиш, машинасозлик ва пахтани қайта ишлаш корхона ва ташкилотлари мажмуаси; нефть, газ ва кўмир қазиб чиқариш қудуқлари, бурғулаш корхоналари ва ташкилотлари;

катта нефт ўтказгнчлар ва газ, нефть маҳсулотларини етказиб берадиган қувурлар, электр ва иссикликҳосил қилувчи станциялар ва туман қозонхоналари, тизим ҳосил этадиган электр тармоклар, автомобилларга ёнилғи қуйиш станциялари; кимё корхоналари (гербецвдлар, минерал ўгиглар, сингетиктолалар, қишлоқ хўжалик зараркунандаларига кррши курашда ишлатадиган заҳарли кимёвий дорилар ва шу кабиларни ишлаб чикрриш); фармацевтика саноати ҳамда тиббий-биологик дори-дармонлар саноати корхоналари; электр алокаси корхоналари, телекўрсатув, радиоэшитгиришни қабул қилиш ва радио узатиш марказлари ҳамда уларнинг муҳавдислик иншоотлари; матбаа корхоналари ва нашриётлар; ахборот ва телеграф агентликлари; махсус техникани ишлаб чиқариш, таъмирлаш, реализация қилиш ва ундан фойдаланиш билан шугулланувчи корхоналар ва ташкилотлар; стандартлаштириш ва метерологик корхоналари ва ташкилотлари; таваккалчилик ишлари мўл объектлар ҳамда ботиний ва зохирий хавф- хатар эҳтимоли бор ишлаб чиқариш объектлари, қуриш ҳамда улардан фойдаланиш билан, улар учун ускуналар, назррат қилиш ва фалокатларнинг олдини олиш тизимларини тайёрлаш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар; ёнғинга кэрши автоматика воситалари, қўрикловчи, ёнғиндан огоҳлантирувчи ва қўриқлаш - ёнғиндан огоҳлантиришга мўлжалланган сигаал бериш воситаларини лойиҳалаш, таъмирлаш, монтаж қилиш, созлаш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар; сув хўжалиги ҳамда мелиорация тизимларини, авария -қутқарув кемаларини, гидротехника иншоотларини, техника назорати кемаларини лойиҳалаш, қуриш, таъмирлаш ҳамда уларни ишлатиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар; мухандислик инфратузилмаси объекглари: шаҳарлар ва туман марказларининг электр, иссиқпик ва газ таъминоти, водопровод-канализация хўжалиги, ташқи ёритиш, ободонлаштириш объектлари, шунингдек, бундай объектларни лойиҳалаш, қуриш улардан фойдаланиш ва уларга хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи корхоналар; темир йўл, ҳаво ва дарё транспортида йўловчилар ва юклар ташиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар;

шаҳарда йўловчилар ташиш билан шуғулланувчи корхоналар ва ташкилотлар; вазирликлар, идораларнинг олий, ўрта махсус ўқув юртлари, ҳунар- техника билим юртлари, шунингдек, умумтаълим мактаблари, мактаб- интернатлар, болалар уйлари ва мактабгача тарбия болалар муассасалари; Ўзбекистои Республикаси фанлар академиясининг ташкилотлари; давлат илмий марказлари; -давлат наслчилик хўжаликлари вафермалари, от заводлари, элита- уруғчилиК хўжаликлари, уруғчилик васелекция станция-лари, давлат уруғчилик инспекциялари ва қишлоқ хўжалик экинларининг технологик сифатини баҳолаш лабораториялари, нав синов станциялари ва участкалари; ўрмон хўжалиганинг, геология, картография-геодезия, гидро- метериология хизматларининг корхоналари ва ташкилотлари, технология алоқаси ва унинг ахорот марказлари; саноатнинг катта чиқиндилари ва рўзкор чиқиндилари кўмиладиган майдонлар, бинолар, иншоотлар ва кўмиш учун керакли ускуналар, чорва моллари кўмиладиган жойлар; машина синаш станциялари, элеваторлар, совутгачлар, омбор хўжалиги объектлари; республикадан четда жойлашган давлат санаторий-курорт хўжаликлари; концерт-томоша кўрсатиш муассасаларининг корхоналарй ва объектлари, кинолаштириш объекглари, шунингдек, кугубхеналар ва қироатхоналар; соғлиқни сақлаш муассасалари; ветеринария хизмати, ўсимликларни ҳимоя қилиш хизмати корхоналари ва муассасалари; ногиронлар, кексалар ва фуқароларнинг ижтимоий жиҳатдан ҳимоя этилмаган бошка тоифалари қаровда бўладиган уйлар ва интернатлар; болалар, ўсмирлар ва ёшларнинг согломлаштириш муас-сасалари; маросимлар ўтказишда хизмат кўрсатадиган корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар. Давлат мулкини хусусийлаштириш ҳозирги пайтда кимошди савдоси бўйича амалга ошириляпти. Бундан мақсад мулкни ҳақиқий мулк эгаси бўла оладиган шахслар қўлига топширишдир. Шу туфайли энди ўртача

корхоналарни ва бошқа ишлаб чиқариш бирликларини кимошди савдоси ва танлов бўйича хусусийлаш-тиришга эътабор бериляпти. Бу муносабатлар мулкни хусусийлаштиришга доир қонунлар билан бирга тегашли ҳуқуқий ҳужжатлар асосида ҳам батафсил тартибга солинмоқда. Узбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 29 апрелдаги «Республика кўчмас мулк биржаси фаолиятининг самарадорлигини таъминлаш чоралари тўғрисида»ги қарори ва шу қарор билан тасдиқланган «Давлат мулкини аукцион ва конкурс асосида сотишдан тушган маблағлардан фойдаланиш, тақсимлаш ва тўлаш тартиби тўғрисидаги Муваққат низом», Республика Давлат мулк қўмитаси 1994 йил 17 майда тасдиқлаган «Давлат мулки объектларини аукцион ва танлов бўйича хусусийлаштириш тўғрисидаги Мувак?<эт Низом» ҳ;амда «Тугалланмаган қурилишлар ва объектларни аукцион ва танлов бўйича сотиш тартиби тўғрисидаги Муваққат низом»[7] ана шундай ҳужжатлар Х1 хисобланади. 3. Хусусийлаштиришнинг ҳуқуқий жиҳатдан афзалликлари Республикамизда давлат мулкини хусусийлаштириш ўтказилаётгани иқгисодий ислоҳотларнинг ва аҳоли турмуш шароитининг тобора фаровонлашувига олиб келадиган ҳуқуқий воситалардан бипи ҳисобланади. Бунинг сабаби шундаки, мулкни хусусийлаштириш жараёни ҳар бир давлатнинг ўз ички сармоясини, шунингдек, ташқи хусусий сармояларни олиб киришни рағбатлантиришга асос бўлади, мамлакатимиз ва чет эллик сармоя соҳибларига янги ҳуқуқий ва иқтисодий имкониятлар очиб беради. Бошқача қилиб айтганда, хусусийлаштириш хусусий секторнинг ривожланишм ва тадбиркорларнинг кўпайишига, давлатга, қолавереа, истеъмолчиларга ҳам фойда келтиради. Чунки бу моддий неъматлар ишлаб чиқаришга, хизмат кўрсатишнинг ривожланиши ва рақобатнинг кучайишига, бозор нархининг пасайишига ёрдам беради, шунингдек, мамлакатимизда янги-янги иш жойлари яратилишига, ишсизлар сонинингқисқаришига, хусусий секгорда хизмат қиладиган шахсларнинг кўпроқ фойда олиши ва шу туфайли янада самаралироқ меҳнат қилишга қизиқишларининг ортишига олиб келади. Давлат корхоналари билан хусусий корхоналар ўртасида ишбилармон, билимдон мутахассисларга бўлган эхтиёж асосида рақобат келиб чиқади. Маълумки, етук мутахассислар барча корхоналарга ҳаводек зарур.

Мутахассис. албатга, қайси корхонада иш ҳақи юқори бўлса, ўша жойга интилади. Демак, мулкни хусусийлашгариш туфайли корхоналарда етук мугахассисларни саклаб қолиш учун ҳам кураш боради. Ҳар бир корхона, у хоҳ давлатга, хоҳ хусусий секгорга қарашли бўлсин, ишлаб чиқараётган маҳсулсуглари ва кўрсатаётган хизматларининг сифати юқори бўлишига ҳаракат қилади. Бу уларнинг ҳар бирини ўз корхонасига етук кадрларни тўплашга ундайди. Аммо мамлакатимизда тайёр маҳсулот ишлаб чиқарувчи янги-янги корхоналар очиш, уларни идора қилиш, бошқариш учун малакали кадрлар ҳозирча етишмаяпти. Натижада товар ишлаб чиқаришни ривожлангариш, тайёр маҳсулотларга нарх қўйиш, уларни айирбошлаш борасида қийинчиликлар юзага чиқмокда. Шу билан бирга давлат корхоналари, одатда, кўпроқдавлат буюртмасига мувофиқмол ишлаб чиқарганлиги ва мазкур корхоналар бошликлари давлат хизматчилари бўлганлиги сабабли хусусий фирмалар фаолиятида етакчи омил ҳисобланган фОфда олишга интилиши ҳар доим ҳам уларга хос бўлавермайди. Хусусийлаштарилган корхоналарда эса вазият бошқача. Улар доимо фойда олиш учун ҳаракат қиладилар. Дуч келган турли қийинчиликларга қарамай бозор шароитларига тезроқ ёндашишгаимкон берувчи мослашув майли билан иш юритади. Республикамиздаги мавжуд корхоналар, шунингдек, хусусийлаштирилаётганлари ҳам, маънавий эскирган технологая билан қуролланган. Давлат корхоналарини ҳозирги кун талабига жавоб бера оладиган янги техника ва технология билан қайта қуроллантириш учун етарли сармоя ажратишдаги қийинчилик уларни мушкул аҳволга солиб қўйган. Шу сабабли хусусийлаштирилган фирмалар янги ходимлар тайёрлашда ҳам, ишлаб чиқариш технологияси билан қайта қуролланишда ҳам давлат корхоналарига нисбатан хар томонлама қулай имкониятларга эга бўлади. Хусусийлаштириш иқгисодий жиҳатдан ҳам, шунингдек, ҳуқуқий жиҳатдан ҳам афзалликларга эга бўлади. Уларни юзага чиқариш учун хусусийлаштириш режасини ривожлатириб бориш, уни тадбиқ этиш ниҳоятда аниқ ва собигқадамликни талаб этади. Хусусийлаштириш янада очиқэркин ва рақобатли бозорлар мавжуд бўлганидагина муваффақиятли ривожланади. Республикамизда демократияни ривожлантириш, ҳуқуқий давлат қуриш, бозор муносабатларини шакллантириб бориш хусусий мулкни вужудга келтиришнинг дастлабки даврларида иқтисодий, сиёсий жиҳатдан бирмунча қийинчиликларни келтириб чиқариши, ҳуқуқ бузилишлари, ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар содир бўлиб, жиноятчиликнинг кўпайиши

каби ҳолатлар учраб туради. Бир тузумдан иккинчи тузумга ўтиш даврида булар вужудга келиши габиий. Шунинг учун давлатимиз аҳоли орасида уларнинг чуқур илдиз отишига қарши курашга раҳнамолик қилди. Тезлиқда жиноий ҳаракатларга чек қўйилди. Аҳолининг келажакка умиди, ишончи ортди. Республикамизда осойишталик ҳукмрон. Бу эса мулкни хусусийлаштиришни охирига етказиш, моддий ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун қулай имконият яратмоқца. 4. Хусусийлаштириш усуллари Мулкни хусусийлаштириш давлат учун ҳам, хусусий мулк эгалари учун ҳам бир қатор афзалликлар яратади. Шу сабабли мулкни хусусийлаштириш жараёни жадаллик билан олиб бориляпти. Қуйида ана шу жараённинг асосий турларини кўриб ўтамиз. Улардан бири давлат корхоналарини кимошди савдоси бўйича фуқароларга мулк сифатида сотишдир. Давлат мулки ҳисобланган корхоналар ва бошқа мулкларни кимошди савдоси бўйича сотиш учун, аввало, Давлат мулк қўмитаси, унинг жойлардаги бўлимлари қарор қабул қилади ва улар мулк сотувчи ҳисобланадилар. Кимошди савдосида жисмоний ёки юридик шахслар мулкни сотиб олувчи сифатида қатнашадилар. Кимошди савдоси бўйича сотилган мулк тўғрисидаги баён тузилгандан сўнг ўн кун мудцатдан кечикмай сотувчи билан сотиб олувчи ўртасида амалдаги қонунларга мувофиқ олди-сотди шартномаси имзоланиши керак. Унда сотилган мулкнинг номи, нархи, янги мулк эгасига сотилган объектни ўгказиш, сотиб олган шахс билан ҳисоб-китоб қилиш тартиблари ва бошқа банддар кўрсатилиши лозим. Харидор томонидан тўланадиган барча маблағ Давлат мулк қўмитасининг махсус ҳисоб рақамига ўтказилади. Сотилган мулкнинг қиймати тўлиқтўлангақдан кейин Давлат мулк қўмитаси ва унинг жойлардаги бўлимлари томонидан давлат далолатномаси берилганидан сўнг сотиб олувчи мулк эгаси ҳуқуқини олади. Агар мулк кзшматани бўлиб-бўлиб тўлаш тартиби билан кимошди савдосида сотилган бўлса, сотиб олган шахс томонидан дастлабки тўлов қисми тўланиши билан Давлат мулк қўмитаси унга мулкдан вақгинча фойдаланиш ва бошқариш ҳуқуқини берувчи ғувохнома беради.

Хусусийлаштириш усулларининг иккинчиси давлат корхоналари акцияларини ошкора савдога қўйишдир. Бу усулда корхона акциялари к^мматаи қогозлар бозорида сотиш йўли билан ҳиссадорлар гуруҳи ташкил бўлади. Корхона ва унинг бошқа мулк комплекслари акция сотиб олган шахсларнинг ана шу акцияси миқдори ҳисобчдаги шерик мулкига айланади. Бу усулда мамлакатимизда бирмунча давлат корхоналари хиссадорлар мулкига, яъни хусусий мулк шаклига айланиб бормоқца. Хусусийлаштириш усулларининг учинчиси давлат мулкини ўзгага текинга мулк қилиб ўтказишдир. Бир қатор мулклар, жумладан, давлатга қарашли турар-жойлар, айрим турдаги мулклар уни эгаллаб турган ёки фойдаланиб турган шахсларга шу усул билан берилди. Масалан, давлат фондига тегишли турар жойлар уни эгаллаб турган ўқитувчилар, илмий ходимлар, маданият ва тиббиёт ходимлари, уруш фахрийлари, биринчи ва иккинчи гуруҳ меҳнат ногаронлари, кам таъминланган айрим гурухдаги оилаларга текин хусусийлаштирилди. Бу жараён Ўзбекистон Республикасининг «Уй-жойларни хусусийлаштириш тўғрисида»ги қонуни ва Президентнинг шу ҳақдаги Фармонига мувофиқ амалга оширилди. Шуни ҳам айтиш керакки, давлатга қарашли уй-жойларнинг бир қисми эгаллаб турган ва имтиёзли гуруҳга кирмайдиган кишиларга арзон нархларда хусусийлаштиридди. Хусусйлаштиришнингтўртинча усули давлат корхоналарини тугатиб ёки муайян қисмларга ажратиб сотишдир. Агар корхона ўз қарзини қоплай олмай қолса, у тугатилади ва мулки сотилиб, тушган маблағдан кэрзлари тўланади. Корхонани муайян қисмларга ажратиб сотишда унга фойда келтирувчи бўшнлари мустақил фирмалар сифатвда сотилади. Бувдан корхона ходимлари томонццан хам согаб олиниши мушсин. Бу усулда меҳнат жамоаси ўз маблағларини қўшиш асосида янга фирма таъсис этади ва мавжуд давлат корхонасини сотиб сшади. Шутариқа давлат мулки хусусий мулкка айлантирилади. Давлат корхонаси жисмоний шахслар томонидан ижарага олиниб фс«йдаланилиши ҳам мулкни давлат тасарруфидан чиқариш усулларидан бири ҳисобланади. Бу усулда давлат ўз мулкини таеарруф этишини ўз қўлида сақяаб қолади. Ижарачилар эса ана шу мулкка эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўладилар. Республикамизда давлат мулкини ижарага бериш, айниқса, қишлоқ хўжалиги соҳасвда кенг ривожланди. Ҳосилдор ерлар деҳқонларга узоқ муддатга ижарага берила бошланди. Бу эса ўз навбатида жойларда аҳолининг ижарага қизиқишини ошириш

билан бирга қишлоқ хўжалик маҳсулот-ларининг кўпайишига, ҳосилдорликнинг ошишига олиб келади. Хусусийлашпфиш мумкин бўлмаган мулклардан бошк^си ижарага берилганда ижарачилар шу мулкни сотиб олиши ҳам мумкин. Бу қовда Ўзбекистон Республикасининг Ижара тўғрисидаги қонунида бслшлаб берилган. Мулкларни хусусийлаштиришдан ягона мақсад фақат мулкдор бўлиш ва шу йўл билан каттагина фойда, даромад олиш эмас, балки элимизга, юртимизга кўпроқфойпа келтиришдир. Мулкдан эл-юрт тинчлиги, халқимизнинг фаровон турмуш кечиришини янада яхшироқтаъминлаш йўлвда фойдаланишдир. Чунки ҳар бир инсон давлат менга нима беряпти, деб яшаши эмас, балки мен давлатимга нима бердим, қандай хизмат қилдим деб ўйлаши ва шу ўй билан яшаши керак. Давлатимизнинг мустақиллик йўлида шаҳдам одимлар билан бориши, илғор давлатлар сафидан муноскб ўрин олиши, халқимизнинг тўкин-сочин ва фаровон хаёт кечиришини таъминлаш учун хормай-толмай мехнат қилишимиз, халқимиз, давлатимиз, мустақиллигимиз учун курашишимиз керак. Ана шундагана биз ҳақиқий қудратли, келажаги порлоқдавлат қурган бўламиз. 5-§. Хорижий давлатларда хусусийлаштириш жараёни Хорижий давлатлардаги мулкни хусусийлаштириш жараёнига эътибор берадиган бўлсак, илгари социалистик тузумда бўлган давлатлардаги хусусийлаштириш капиталистик тузумда бўлган давлатлардаги хусусийлаштиришга нисбатан жуда тез ривожланганлигининг гувохд! бўламиз. Чунки собиқсоциалистик мамлакатлардаги хусусийлаштиришнинг ривожланиши муглақо бошқача. Уларда хусусий мулкни кўпайтириб, эркин бозорни шакллантириш мақсадида, давлат мулкини хусусийлаштириш жараёни шидцат билан олга силжиб бормоқда. Давлат мулкининг Россия Республикаси мисолида хусусийлаштирилишини олиб кўрайлик. Давлат мулкини тақсимлаш, яъни бошқа мулк шаклларига айлантириш 1993 йидцан бошланди. Унда мулк кимошди савдосида эмас, балки мамлакатнингбарча фуқароларига ваучер асосида тақсимлаш йўли билан ўтказила бошланди. Бунинг учун фуқарога маълум хиссадаги мулкка эга эканлиги хусусида

ҳужжат берилди. Аммо мулкни хусусийлаштиришнинг самарадорлиги хусусида ҳозирга қадар бахслар давом этиб келмоқоа. Масалан, бир гуруҳ шахсларнинг фикрича, Россияда давлат мулкини ҳамма фуқароларга ваучер асосида эмас, балки фақат корхонада ишлаган жамоа аъзосига ҳисса ажратиши лозим эди. Иккинчи гуруҳ эса мулкни текинга тақсимлаш иқгисоднинг равнақига салбий таъсир қилади деб ҳисоблайди. Шу сабабли мулк Россиянинг жамғарма банкига қўйилган омонатларнинг қадрсизланганлигини ҳисобга олиб ўтказилган ислоҳотга му- вофиқ ваучер асосида мулк тақсимланганида иқтисодий самарадорликни оширган ва ҳар бир корхона жамоасининг ўз меҳнатига яраша мулқцор бўлиб хисобланиши хусусийлаштириш жараёнининг самарасини оширади. Учинчи гуруҳ шахсларнинг фикрича, ваучер асосида мулкни хусусийлаштириш тор доирадаги шахсларнинг қўлида мулк тўпланиши ва яқин йилларда фонд биржаси ва шунга ўхшаш ҳар хил яроқсиз усулларда, ҳуфя иқгисоднинг ривожланишига олиб келади. 90-йилларда кўплаб хусусий ва юридик шахслар арзимаган пулга аҳоли қўлидаги ваучер ҳақидаги ордерни сотиб олиб (номинал қиймати 10 минг сўм бўлган ордерни бир шиша ароққа алмаштириб), унинг ёрдамида бутун бир корхонани сотиб олиши мумкин бўлган эди. Маълумки, ваучер усулида хусусийлаштириш концепциясини таклиф этганлар башорат қилганидек, оддий кишиларнинг машинали ёки мулкдор бўлиши ишончли эркин келажак яратишга олиб келмади. Аксинча, айрим шахсларнинг қўлида жуда катта мулк тўпланишига, ўзича бозорларни фойда келтирувчи жойга айлантириб олишга сабаб бўлди. Бунга мисол сифатида «Уралмаш» заводнинг 51% акциясини бир киши сотиб олганлигини кўрсатиш етарли. Россияда хусусийлаштиришнинг мушкуллиги коммунистик тузумнинг хароб бўлиши пайтида хусусий секгорнинг йўқлиги билан белгиланди, У ҳам бўлса, марказий режалаштиришнинг 70 йилдан ортиқҳукмронлиги давридан қолган меросдир. Бошқача айтганда, давлат корхоналарини иқгисоднинг фақат бир муҳим ёки ҳукмрон сектори деб қарамай, балки таг-томири билан ўзиники қилиб олганди. Шунга қарамай, маҳаллий ҳокимият таркибидаги ислоҳотларнинг сайъ-харакатлари туфайли Россиянинг айрим шаҳарлари кичик миқёсли хусусийлаштириш томон йўл очишга муваффақ бўлган эди. Масалан, 1992 йялнинг биринчи ярми мобайнида Санкт-Петербург магазинларининг 47,7 фоизи ва ресторанларнинг 30,5 фоизи, Москвада эса

магазинларининг 41,9 фоизи, ресторанларнинг 25,2 фоизи хусусийлаштирилган эди. Россияда катталиги жиҳатидан учинчи ўриндаги Нижний-Новгород шахри маҳаллий ҳокимияти вакилларининг хусусий-лаштиришга ишонгани туфайли кичик миқёсли хусусийлаш-тиришни кенг кўламда жорий эта бошлаган илк шаҳар бўлган. V" 1ришган муайян муваффақиятлар туфайли, Жаҳрн банки ва бошқа ташкилотлар томонидан бугун Россия учун намуна сифатида олқишланган эди. Унда уч тоифага мансуб бўлган 'шмдаан уч мишта яқин чакана савдо магазинлари, маиший хизмат идҳобчадари В9 умумий овқатланиш муассасалари хусусийлашгиришга мўлжаллашад ва 1992 йилнинг биринчи ярмида магазинларнинг 39,5 фоизи, хизмат кўрсатиш шаҳобчаларининг 38 фоизи, ресторанларнинг 84 фоизи хусусийлаштирилган эди. Хусусийлаштириш режасини бошлашдан аввал маҳаллий ҳокимият муниципал мулкчиликни аниқ белгилаш ва давлат корхоналари устидан назорат ўрнатишга мажбур бўлди. Бу қадам илгари чакана савдо шахобчаларини назорат қилган улгуржи савдо тақсимоти тармокини бекор қилишни талаб этади. Шаҳар Кенгаши қарорига биноан уч тоифага кирувчи ҳуқуқий ва молиявий масалаларни қамраб олган ўз фаолиятига ўзи мустақил бўлган барча кичик корхоналар муниципал корхоналар миқёсига ўтказилди. Собиқ улгуржи савдо тармоқлари юридик шахс сифатидаги фаолиятини тўхтатди ва ўртада воситачи ташкилотлар мақомини олиб, яқинда мустақилликка эришган чакана савдо корхоналарининг фаолиятига аралашиш ҳуқуқвдан махрум этилди. Чакана савдо сектори таъминотчилари орасига рақобат яратйб, ҳокимият кичик магазинлар ва бошқа савдо жойлар^инй хусусийлаштиришга замин тайёрлади. Хусусийлаштиришнинг ягона мақбул усули сйфатида кимошди, яъни ҳеч бир шартсиз корхоналарни ошкора савдога қўйиш усули танланди. Корхоналарни ишлаб турган таркиб сифатида эмас, балки унга барҳам бериб, мулкни сотишга қарор қилинди. Шаҳар ҳокимияти корхоналарнинг барча мажбуриятлари, шу жумладан, ишлаб турган ходимларга берилган қарз ва мажбуриятларни ҳам ўз зиммасига олди. Бу қарор хусусийлаштириш жараёнини соддалаштирди ва корхонани қўлга киритганларга ўз мулкини эркин бошқариш ҳуқуқини берди.

Шунингдек, шаҳар ҳокимияти биноларини сотишдан кўра уларда жойлашган чакана савдо муассасаларига беш йиллик муддатга ижарага бериш афзалроқ деган қарорга келдй. Аксарият биноларда бир неча магазин жойлашганлиги сабабли улар бир нечта эгага тўғридан-тўғри сотилганда уларнинг ўзаро Келйшуви талаб қилинади. Бу эСй хуеуеиЙЛаштИриш жараёнини чигаллаштириши ва секинлаштириши мумкин. Бе1п йиллик ижара муддати ниҳоясига етгач эса, шаҳар ҳокимияти бййоларни сотади. Бинодая ҳиссадорлЖ асосида фбйдаланиб турган Ижарачилар уни сотиб олишни истаса уларга ОлдинДан ШйрШНИб олинган 30 фоизгача арзон нархда олиш имтиёзи кафола!ланЭЖ Шу тариқа кимошди савдосида улар ўзаро келишиб, биргалИКДб иштирок эта олишлари учун молиявий асос яратилди. Худци кутилганидек, Роееияда хусусийлаштириш жараёНига ёндашув бир қанча муаммоларни ўртага ташлади. Эхтимол, уларнинг орасида энг жиддийси мамлакатнинг ўзаре турли минтакэларида ислоҳотларнинг нотекис кеташидир. Тақцир хизрши шундан иборатки, хусусийлаштириш дастурининг кучи маҳаллий ҳокимият вакилларига хусусийлаштириш жараёни ўзлари тасаввур қилганларидек ўтказишга берилган ҳуқуқ ва эркинликлар маҳаллий ҳокимият томонидан қўллаб-қувватланмагани сабабли унинг заиф томонига айланди қолди. Эски қолипдаги коммунистлар ҳали ҳам ўз таъсирини ўтказиб турганлиги сабабли қишлоқ хўжалиги минтақаларида бу яна ўткир муаммо ҳисобланади. Шунга кўра мамлакатдаги хусусийлаштириш борасида марказлаштирилган, юқоридан пастга қараб ёндашув яхшироқ натижа бериши шубҳалидир. Хусусийлаштириш соҳасида иккиланиб турган минтакэларни ислоҳотларни Нижний-Новгород сингари ўтказишда етакчи ўринга чиққан минтақалардан ўрнак олишга ундаш стратегияси келажакда самарали чиқиши мумкин. Россияда кенг миқёсдаги ваучер усулида хусусийлаштириш жараёнининг чуқурлашуви қийин бўлиб қолди. Чехия ва Словакия республикаларида хусусийлаштириш Россияга нисбатан бирмунча бошқача усудда бошланди. Улаода фукароларга ваучер текинга берилмади, балки «купон китобча»сини арзимаган пулга сотиб олиш учун имконият яратиб Оерилган. Эндиликда икки давлат Чехия ва Словакия ўзининг хусусийлаштириш режасини 1991 йилдантадбиқэгабошдади. Бу

пайтга келиб ўзга давлатларнинг мазкур соҳадаги тажрйбаси Чехия ва Словакия аҳолисига мулкни хусусийлаштириш режаларининг фойдали томонларини ўзлаштириш мумкинлигини кўрсатди. Шу сабабли уларда ваучер асосида эмас, балки «купон китобчаси»ни сотиш энг маъқул деб топилди. Бунга асосий сабаб, энг аввало, купон, акциялар сотиб олишга йуяй, қимматли қоғозларнинг инвестициявий аҳамиятини баҳолашда тажрибаси бўлмаган фуқароларга бир-данига акция соҳибларига айланиш ва мамлакатнинг эндигияа куртак отаётган бозор иқтисоди соҳасида иштирокчи бўлиш имконини беришдир- Бу тазим давлат корхоналарига шерик бўлувчи фуқаролар сонининг кескин ўсишига сабаб бўлиб, хусусий-лаштиришга ялпи аҳоли кўмагини таъминлашга қаратилди. Чехия ва Словакияда хусусийлаштариш жараёни Венгрия ёки Россияга нисбатан аҳолининг анча кенг иштирок этишига олиб келди. Шарқий Европа давлатлари Россияга нисбатан ваучер усулида давлат мулкини хусусийлаштиришда эҳгиёткорлик йўлини тутди. Уларда корхоналарнинг 35 фоизи қийматини ваучер асосвда сотишга рухсат берилди. Бунинг сабаби, экспертлар хусусийлаштириш дастурини чуқурроқишлаб чиққанида бўлди. Аммо купонли усул кўпгана соҳаларда мақсадга мувофиқ келмаган. Хусусийлаштиришнинг ваучер усулида амалга оширилишида хусусийлаштириш инвестициявий фондлари (ХИФ) ёрдами ҳам муҳим ўринга эга. ХИФ хиссадорлик компаниялари тариқасида яратилган бўлиб, уларга ўз ваучерларини киритган фуқаролар акционерлик мавқеини олади. Улар корпорацияни бошқаришга доир қарорлар ишлаб чиқишда иштирок этиш, унинг даромадларини тақсимлаш ҳуқуқига ҳам эга бўлади. Хусусийлаштиришнинг инвестициявий фондларини, одатда, сармоя ажратувчи фонд ёки бирон бир банк таъсис этади. Фонднинг сармоя таъсис ҳужжатлари Чехия ёки Словакия республикаларида хусусийлаштариш вазирлигига такдим этилиши керак. Вазирлик фонднинг сармоя киритиш соҳаси (сектор ёки минтақавий), маблағ ажратиш йўналиши (инвестициялар дарҳол фойда олишга мўлжалланган ёхуд узоқ мудцатли равнақ эхтимоли бор корпорацияларга киритилишни) ҳамда даромадцан фойда тўлаш миқцорини белгилайди.

Хусусийлаштиришнинг биринчи босқичи беш погона орқали ўтган. Ҳар бир погонада харидорлар ўз вазифаларининг муайян улушини хусусийлаштирилаётган корхоналарнинг акцияларини сотиб олишга ишлатади. Акцияларнинг қадр-қиммати хусусийлаштириш вазирлиги томонидан баҳоланган ва ҳар бир погонада бошланғич нарх асосида акцияларга бўлган талабга биноан ўзгариб турган. Шундай қилиб, эҳтиёж таклифдан юқори турган акция-ларнинг нархи тушган, ишлатилмай қолган ваучер улушлари харидорларга келгуси поғонада ишлатиш учун қайтариб берилган. Ҳар бир погонада нархни ўзгартириб туриш тартиби, корхона акцияларини баҳолаш бозор алоқаларига таянган бўлиб, эҳтиёж ва таклиф механизмига асосан кафолатланган. Биринчи поғонанинг натижалари ваучерлар тизимининг қуйидаги йўналишларидаги муваффақиятларни намоён этади: ўз акцияларини таклиф этган 1491 корхонадан 291 таси барча акцияларни сотишга эришиб, бутунлигича хусусийлаштирилган. Бундан ташқари 600 дан ортиқ корхона акцияларининг 90 фоиздан ортиғини сотишга эришган. Ваучер улушларьга айирбошлаш эвазига сотишга таклиф эгалган салкам 300 миллион акциянинг 90 фоиздан ортиги сотилган. 8500 миллиондан ортиқ ваучер улуши 98,8 фоизининг савдода ишлатилиши хусусийлаштириш жараёнида аҳолининг бевосита ёки хусусийлаштиришнинг инвестициявий фонддар орқали кенг иштирок этишига олиб келган. Бироқ ваучер асосида хусусийлаштириш жараёни айрим жиддий муаммоларни ҳам вужудга келтирган. Қимматли қоғозлар операцияларини тартибга солувчи қонуннинг йўклиги туфайли акцияларни сотиш билан боишқ ноаникликлар учрайди. Ундан ташқари, кичик сармоя соҳибларини ҳимояловчи кафолатлар ҳам етарли эмас. Фондларнинг сони ўсиб боришига қарамай, ҳозиргача уларнинг фаолиятини назорат қилувчи агенглик барпо этилмаган. Шунингдек, фондлар фаолиятини назорат қиладиган инвесторларнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи биронта акционерлар уюшмаси ҳам йўқ. Хусусийлаштириш инвестициявий фондларининг аксарияти инвесторларга ваъда қилинган улкан даромад тўлаш билан боғлиқ молиявий қийинчиликларни бошидан кечирмокда.

Қисқаси давлат мулкини хусусийлаштаришнинг ваучер усули фуқароларнинг хусусийлаштириш жараёнига тенг иштирокини таъминлай олмайди. Кўпгина аҳоли моддий қийинчилик сабабли давлат мулкидаги ўз улушидан воз кечган. Руминияда ҳам Россиядагига ўхшаб купонни жуда оз қийматга сотиб юборишлар бўлган. Россия ва Шарқий Европа давлатларидаги мулкни хусусий-лаштириш тажрибаси шуни кўрсатдики, хусусийлаштиришни сунъий равишда ташкил этиш иқгисодий самарадорликка эришиш жараёнига ва бозор муносабатларининг ривожига салбий таъсир этар экан.

Адабиётлар: 1. Каримов И А. Узбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йулида. Т, «Узбекистои», 1995, 43-в. 2. Узбекистон Республикаси фармонлар ва қарорлар. Т., «Узбекистон», 1994, 7-12-6. 3. Уша жойда, 38-39-6. 4. Қаранг. «Узбекистоннинг янги қонунлари». Пчх>н, Т., «Адолат», 1995, 162-164-6. 5. Узбекистоннинг янги қонунлари. II-сон, Т., «Адолат», 1995, 162-164-6. 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Сугуртанинг хукукий асослари

Давлат кредитининг хукукий асослари

Давлат даромадларининг хукукий асослари

Давлат харажатларининг хукукий асослари

Мехнат таътилларининг хукукий асослари