Суднинг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори ва ажримлари устидан шикоят бериш (протест келтириш) ва текшириш - Юриспруденция - Рефераты

Суднинг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори ва ажримлари устидан шикоят бериш (протест келтириш) ва текшириш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

124.5 KB

Режа: 1. Шикоят бериш (протест келтириш) институтининг мазмуни ва аҳамияти 2. Фуқаролик процессидаги кассацион шикоятнинг хорижий давлатларнинг фуқаролик процессидаги шикоятнинг фарқи 3. Шикоят қилиш ҳуқуқини амалга ошириш тартиби 4. Кассация (иккинчи) инстанция судида шикоят ва протест кўриш тартиби 5. Кассация инстанция судининг ваколатлари 6. Иккинчи инстанция судининг ажримлари 7. Биринчи инстанция судининг ажримлари устидан шикоят бериш ва протест келтириш

Шикоят бериш (протест келтириш) институтининг мазмуни ва аҳамияти Фуқаролик жараёнининг демократик тамойиллари суд фаолиятида ва асосли ҳал қилув қарорлари , ажримлар ва қарорларнинг чиқарилишини таъминлашга қаратилгандир . Фуқаролик суд ишларида иштирок этувчиларнинг ҳуқуқлари фақат биринчи инстанция судидагина эмас, балки ишларнинг иккинчи (кассация) инстанциясига кўрилишида ҳам ҳимоя қилинади. Бинобарин, агар ишнинг дастлабки судда кўрилишида қонун талабларига риоя қилинмаган, иш ҳолатларининг мураккаблиги ёки бошқа сабабларга кўра ҳолатларга йўл қўйилган бўлса бундай ҳолатлар кассация тартибда кўрилиб, аниқланиши ва тузатилиши мумкин. Маълумки, судда қабул қилинган қарорлар тарафларнинг субъектив ҳуқуқ ва манфаатларига таъсир қилади. Шу сабабли ишнинг кўрилиши натижасида норози бўлган шахслар юқори судга шикоят ёки потест билан мурожаат қилиб, ишнинг текширилишини илтимос қилишлари мумкин. Юқори судлар ўз навбатида биринчи интанция тариқасида иш кўрган судларнинг қабул қилган қарорлари қанчалик тўғри ва асосли бўлганлигини текширишга мажбурлар. Суднинг қарори қонуний, асосли ва адолатли эканлиги юзасидан текширув: 1) қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори юзасидан кассация шикояти ва кассация протести бўйича; 2) биринчи инстанция судининг қонуний кучга кирмаган ажрими устидан берилган хусусий шикоят ёки хусусий протест бўйича;

3) қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори, ажрим ва қарорга нисбатан назорат тартибида протест келтириш ҳақида берилган ариза бўйича; 4) қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори, ажрим ва қарорни янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш ҳақидаги ариза бўйича қўзғатилади. Суд қарорларини текширишнинг юқорида кўрсатилган усулларининг ҳар қайсиси ўзига хос хусусиятларга эга. Суд қарорлари кўпинча кассация тартибда текширилади. ФПКнинг 320-моддасида кўрсатилганидек, Ўзбекистон Республикаси Олий судининг ҳал қилув қарорлари, шунингдек, район (шаҳар) судларининг сайловчилар рўйхатидаги нотўғриликлар ҳақида берилган шикоят юзасидан чиқарган ҳал қилув қарорлари ва маъмурий тартибда Ўзбекистон Республикасидаги ҳамма судларнинг ҳал қилув қарорлари устидан ФПКнинг 320-моддасида белгиланган муддатда тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг кассацион тартибда шикоят беришлари, прокурор протест келтириши мумкин. Район (шаҳар) судлари томонидан кўриладиган кўпчилик фуқаролик ишлари юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарорлари, ажримлари ёки қарорлари устидан қонунда кўрсатилган ҳолларда шикоят (протест)лар берилганида, улар албатта текширилади. Кўрилган айрим фуқаролик ишлари бўйича кассацион тартибда шикоят берилмаса ва у қонуний кучга кирса, улар қонунда кўрсатилган ҳолларда назорат тартибида текширлиши ва қайта кўрилишига қонун йўл қўяди. Юқори судлар кассация шикоят ва протестларни кўриш билан биринчи инстанция судларининг хатоларини тузатади ва шу билан одил судловнинг тўғри амалга оширилишига, фуқаролик ҳуқуқий муносабатларда қатнашувчиларининг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ёрдам беради, қуйи

судларнинг қарорларини текшириш билан уларни тўғри ва қонуний ҳал қилув қарорлари чиқариш учун йўллайди, улардан қонунларни тўғри тадбиқ этишни талаб этади ва улар устидан назолат олиб боради. Биринчи инстанция суди ишни кўриб, мазмунан ҳал этганидан кейинги процесуал ҳаракат, яъни фуқаролик жараёни давом эттиришэттирмаслик юқори босқичда шу ишнинг кўрилиш-кўрилмаслиги иш юзасидан манфаатдор шахсларнинг кассация шикояти ёки протест келтириш- келтирмасликларига боғлиқлир. Республикаси Олий суди Пленумининг «Фуқаролик ишларининг» судлар томонидан кассация тартибда кўрилиши амалиёт тўғрисида»ги қарорлари, кассация тартибда ишнинг кўрилишида биринчи инстанция судининг ишга оид бўлган барча ҳолатларни тўла текширишлиги; суднинг қарорида ифодаланган хулосалари иш ҳолатларига мувофиқ бўлишлиги; моддий процессуал ҳуқуқ нормаларининг тадбиқ этилишлиги кўрсатилган.1 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 1976 йил 28 декабрдаги ва унга 12 декабрдаги Пленум қарори билан киритилган ўзгаришлар ва қўшимчалар тўғрисидаги қарори ишларнинг кассация тартибда кўрилиши биринчи инстанция судининг чиқарган ҳал қилув қарорларининг қонуний ва асослантирилган бўлишлигини текшириш лозимлиги кўрсатилган.1 Бинобарин, суд қарорларининг қонуний ва асосли бўлишини текшириш учун ишда иштирок этувчи шахслар ёки прокурор томонидан иккинчи инстанция суди фаолиятининг қўзғатилишини ва бундай текширишнинг амалга оширилишини тартибга соладиган процессуал нормалар йиғиндисига фуқаролик процессида шикоят қилиш институти деб айтилади. Бу

институтнинг моҳияти ва аҳамияти шундан иборатки, у суд қарорларининг қонуний, асослантирилган ва адолатли бўлишлигини, қонунларнинг бир хилда тадбиқ этилишини ва шархланишини таъминлайди, тарафларнинг суд ҳимоясига бўлган ҳуқуқларининг амалга оширилишини кафолатлайди ва қуйидаги судларнинг фаолиятига юқори судлар томонидан раҳбарлик қилишнинг бир шакли бўлиб кўрилади. Фуқаролик процессидаги кассацион шикоятнинг хорижий давлатларнинг фуқаролик процессидаги шикоятнинг фарқи Шикоят қилиш институти ўзининг шакли ва мазмуни жиҳатидан хорижий давлатларнинг кассациясидан тубдан фарқ қилади. Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан илгари ҳам, ҳозирда ҳам хорижий давлатларида ҳозирда тадбиқ этилаётган шикоят қилиш тизимининг бизнинг Республикамизда процессуал ҳуқуқи қабул қилмади, чунки бу кўп босқичлик принцинга, яъни ишнинг дастлабки судда, апелляция (лотинча-мурожаат) судида, кассацион (французча-бузиш) судда курлишига асосланган тизими манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилишга қаратилгандир. Айрим узоқ хорижий мамлакатларда фуқаролик ишини қуйидаги тартибда шикоят қилиши кўрсатилган. Биринчи инстанция судининг қарори юқори судга аппеляция бериш билан шикоят қилинади. Аппелация суди далиллар талаб қилади, гувоҳларни сўроқ қилади, экспертиза тайинлайди, анча кўп харажатлар билан боғлиқ ҳаракатларни қилдиради, хуллас, ишни қайтадан юритади ва мазмунан кўра бошлайди. Иш шикоят қилинган қисми юзасидан, агар шикоят бутун иш бўйича бўлса-унда ҳамма қисми юзасидан кўрилади.

Аппелация судининг қарори устидан юқори судга ишнинг бекор қилинишини талаб этиб, кассация тартибда шикоят қилиниши мумкин. Кассация суди ишнинг қайтадан мазманан кўрмасдан фақат шикоят берилган қисми бўйича, моддий ва процессуал нормаларнинг тўғри тадбиқ этилганлигини текширади. Текшириш якунларига кўра кассация инстанцияси аппелация судининг қарорини ё тасдиқлайди ёки бекор қилади ёхуд ишни яна қайтадан кўришлик учун қайтаради. Умуман айганда, бу давлатларда фуқаролик ишларининг бундай инстанцияларда: биринчи босқич судида, аппелация ва кассация судларда кўрилиши-иш юритишни кечиктиради. Фуқаролик жараёнида шикоят қилиш институти ўзининг тубандагича белгилари билан улардан, фуқаролик процессида суд қарорларини шикоят қилишдан фарқ қилади. 1-дан, агар хорижий фуқаролик процессида бир ишнинг мазмунан қайта- қайта, такрор кўрилиши мумкин бўлса, бизнинг процессда бундай аппелацион формада шикоят қилиниши ва кўрилиши белгиланмаган; 2-дан, бизда фуқаролик ишларини судда кўришда суд харажатларини кўп миқдорда белгиланмаган ва ишда, барча ҳолларда, меҳнат ишларида алиментлар, нафақа ундириш ишларида адвокатлар шикоятчилардан хизмат ҳақи олмасдан иштирок этадилар. Ўзбекистон Республикаси қонунларда кўзда тутилган ҳолларда фуқароларга юридик юрдам текин берилади. Хорижий мамлакатларда меҳнаткашларнинг адвокатлар орқали ҳуқуқларини ҳимоя қилдириш учун уларга жуда кўп горонар (хизмат ҳақи) тўлаш белгиланган;

3-дан, фуқаролик жараёнида, ишнинг кассацион инстанцияда кўрилишида берилган шикоят ёки келтирилган протестнинг мазмунидан қатъий назар, иш бутунлай текширилиши мажбурий ҳисобланади. Хорижий мамлакатларда кассацион инстанциясида эса-иш фақат берилган доирасидагина кўрилади; 4-дан, хорижий мамлакатларда фуқаролик ишининг суд инстанцияларида юритилиши кўп харажатлар билан бўлганлиги туфайли манфаатдор шахслар бузилган ҳуқуқларини лозим даражада қўриқлай олмасалар, бизда фуқаролик жараёнида шикоят қилишнинг демократик шакли ўрнатилган бўлиб, ишда иштирок этувчи ҳар бир шахсга суд ҳимоясидан тўла фойдаланиш ҳуқуқи таъминланганлиги Ўзбекистон Республикаси Конституциясида ва бошқа қонунларда асослаб берилган. Шикоят қилиш ҳуқуқини амалга ошириш тартиби Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорига норози бўлиб, бу қарорни шикоят қилиш ҳуқуқидан муайян субъектлар фойдаланадилар. Бундай субъектлар жумласига ишда иштирок этувчи тарафлар ва бошқа шахслар киради (ФПКнинг 310-моддаси). Прокурор иш процессида иштирок этган-этмаганлигидан қатъий назар, кассацион протест келтириши мумкин. Бундай протестларни фуқаролик ишларининг судда кўрилишида иштирок этган прокурор ёрдамчилари, тегишли прокуратураларнинг бўлим прокурорлари ҳам келтиришлари мумкин.

Бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиб судда иштирок этган давлат бошқаруви органлари, касаба уюшмалари муассасалар, корхоналар, жамоат ташкилотлари, шунингдек айрим фуқаролар ҳам шикоят қилиш ҳуқуқига эгадирлар. Шикоят қилиш ҳуқуқи суднинг ҳал қилув қарори чиқарилганидан кейин пайдо бўлади. Бу ҳуқуқ кассацион шикоят берилиши билан амалга оширилади. Кассацион шикоят юқори суд интанциясига ёзилиб, фуқаролик ишига қўшилган ҳолда, қарор чиқарган суд орқали юборилади. қонуний кучга кирмаган суднинг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари шикоят қилиш ҳуқуқининг объектлари бўлади. Кассацион шикоят ёки протест суд томонидан ҳал қилув қарори чиқарилган кундан бошлаб йигирма кун ичида берилиши мумкин. Кўрсатилган муддат ўтгандан сўнг берилган шикоят ёки протест кўрилмасдан қолдирилади ва шикоят ёки протест берган шахсга қайтаради. қонун билан белгиланган бу муддат ўзгартирилмайди. Агар бу муддатнинг ўтказилишини суд узрли деб топса, уни тиклаш тўғрисидаги масалани кўриб, ҳал этади. қонунда кассацион муддатни белгилашдан мақсад: ишнинг иккинчи инстансия судида тезда кўрилишини таъминлайди ва ишда иштирок этувчи шахсларга кўрилган иш материаллари билан танишиш ҳамда иш юзасидан чиқарилган қарорга рози бўлмаганида, кассация шикоят ёки протест билдиришга имконият беришдан иборат. Ишда иштирок этувчи шахслар шикоят қилиш ҳуқуқидан эркин фойдаланишлари, жумладан, берган шикоятлардан воз кечишлари ҳам мумкин. Аммо уни қабул қилиш-килмаслик судга боғлиқдир. Кассация шикояти ёки протестнинг мазмуни ва уни бериш тартиби ФПКнинг 322-323-моддаларида белгиланган. Бу қонунларда кўрсатилишича, кассация шикоят ёки протестнинг мазмунида шикоят ёки протест берувчи

шахснинг номи; шикоят қилинаётган ёки протест келтирилаётган ҳал қилув қарори ва бу ҳал қарорини чиқарган суд; ҳал қилув қарорини нотўғрилигини нимадан иборат эканлиги; шикоят ёки протест берувчи шахснинг илтимоси; шикоят ёки протестга илова қилинган ёзма материалларнинг рўйхати кўрсатилади. Касацион шикоятларга шикоят берувчи шахс ёки унинг вакили кул қўяди, протест эса-прокурор томонидан имзоланади. Вакил томонидан беилган кассацион шикоят ваколанома ёки шу вакилнинг ҳуқуқини гувоҳлантирадиган бошқа ҳужжат илова қилиниши лозим. Кассацион шикоят ёки протест суд процессида иштирок этувчи шахсларнинг сонига қараб нусхалар билан қўшиб берилади. Судья, зарур ҳолларда, кассацион шикоят берган шахсга ёки протест келтиришган прокурорга кассацион шикоятга ёки протестга илова қилинган ёзма материалларнинг ишда иштирок этувчи шахслар сонига қараб нусхалар билан топшириш мажбуриятини юклай олади. Ишдан ғайриқонуний бўшатилган ёки бошқа ишга нотўғри ўтказилган ходимни ишга тиклаш ёки аввалги вазифасига қўйиш тўғрисида суд чиқарган ҳал қилув қарори устидан кассацион шикоят, шу шикоятга мазкур қарорни ижро этиш тўғрисидаги ҳужжат илова қилинган тақдирдагина қабул қилинади. Асослантирилмаган шикоят ёки протестнинг берилиши қарорнинг текширилишини қийинлаштиради, бироқ шундай бўлсада ишда иштирок этувчиларни шикоят ёки протестга эътирозлар билдириш имкониятидан маҳрум қилмайди.

Суднинг ҳал қилув қарорига келтириладиган кассацион шикоятдан низоли сумма бўйича даъво аризалари учун белгиланган ставканинг 50 фоизи миқдорида божи олинади. Агар кассацион шиоят ёки протест беришда ФПКнинг 322 ва 323-моддаларининг талаблари бузилган бўлса ёки давлат божи тўлашдан озод қилинмаган шахс божи тўламаган бўлса, кассацион шикоят ёки протест ҳаракатсиз қолдирилади. Кассацион шикоят ёки протестни ҳаракатсиз қолдириш тўғрисида судья шу шикоятнинг ёки протестни ҳаракатсиз қолдиришга асос бўлган камчиликларни ва уларни тузатиш учун берилган муддатни кўрсатиб, ажрим чиқаради. Шикоят ёки протест берган шахс белгиланган муддатда ажрмда кўрсатилган камчиликларни тузатса, шикоят ёки протест дастлаб судга тақдим этилган кунда берилган деб ҳисобланади. Акс ҳолда, шикоят ёки протест берилмаган ҳисобланиб, шикоят ёки протест берган шахсга қайтарилади. қонун (ФПКнинг 325-моддаси)да судья кассацион шикоят ёки протест олинганидан сўнг ишнинг инстанцияда ҳар томонлама, объектив равишда ва тезлик билан кўрилишини таъминлашга кўратилган баъзи ҳаракатларни қилишга мажбур эканлигини кўрсатади. Судья ёки суд раиси ишда иштирок этувчи шахсларга шикоят ёки протестнинг нусхаларини юборади, уларни ишнинг кўрилиш вақти ва жойи тўғрисида хабардор қилади, ҳал қилув қарори устидан шикоят бериш ёки протест келтириш учун белгиланмаган муддат ўтган вақтдан бошлаб ўн кун ичида ишни шикоят ёки протест билан бирга кассацион инстанция судига юборади. Хал қилув қарори устидан шикоят бериш, протест келтириш учун белгиланган муддат ичида ишни суддан ҳеч кимнинг талаб қилиб олиши мумкин эмас. Ишда иштирок этувчи шахслар ва прокурор иш марериаллари ва тушган шикоятлар ёки протест билан танишишга хиклидирлар.

Процессда кассацион шикоят барган томонда қатнашувчи қўшимча иштирокчилар ва учинчи шахслар берилган шикоятга қўшила оладилар. Бундай шикоят иш кассацион инстанцияда кўрилиб, иш юзасидан ажрим чиқарилганига қадар берилиши мумкин. Кассацион шикоятга қўшилиш учун шикоятчиларнинг талаблари бир турда бўлиши керак. Агар шикоятга қўшилишда бошқача талаб қўйилса, чунончи, асосий шикоят аризасида суд қарорининг фақат ўзгартирилишигина талаб қилинган бўлса-шикоятга қўшилишда ишнинг бутунлай бекор қилиниши талаб қилиб бўлмайди. Акс ҳолда бу шикоятга қўшилиш бўлиб кўрилмасдан, балки мустақил равишда бериладиган кассацион шикоят бўлиб кўрилади. Шикоятга қўшилиш тўғрисидаги ариза суд қарорига алоҳида шикоят қилиш бўлмагани учун кндан давлат божи олинмайди. Хал қилув қарорининг иккинчи инстанция судида мумкин қадар тўла текширилишини кўзлаб қонун (ФПКнинг 327-моддаси) ишда иштирок этувчи шахслар шикоят ёки протест юзасидан судга изоҳ тушунтириш беришга (эътироз билдиришга) ва бу эътирозни тасдиқлайдиган ҳужжатларни унга илова қилиб топширишга ҳақли бўлишлари кўрсатилади. Тушунтириш (эътироз) нусхалари ишда иштирок этувчи шахсларнинг сонига қараб берилади. Шикоят юзасидан эътироз билдириш мажбурий эмас. Аммо ишнинг кассацион инстанцияда кўрилишида шахсан иштирок этиш мумкин бўлмаган ҳолларда бундай эътирознинг берилишини муҳим аҳамиятга эга бўлади. Фуқаролик процессида эркин ҳуқуқ тамойили, яъни моддий ва процессуал ҳуқуқларни амалга ошириш-оширмаслик ишда иштирок этувчининг ўз ихтиёрида бўлиш туфайли кассацион шикоятберган шахс ундан воз кечишга ҳақлидир. Лекин бундай воз кечиш, агар у қонунга зид бўлмаса ёки

бировнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини бузилмасагина суд томонилан қабул қилиниши мумкин. Кассацион протест келтирган прокурор, шунингдек ундан юқори турувчи прокурор суд мажлиси бошлангунга қадар протестни қайтариб олишга ҳақлидир. Шикоятдан воз кечиш қабул қилинганда ва протест қайтариб олинганда, агар ҳал қилув қарори устидан бошқа шахслар шикоят қилмаган бўлса, суд ажрим чиқариб кассацион тартибда иш юритишни тугатади (ФПКнинг 329- моддаси). Кассация (иккинчи) инстанция судида шикоят ва протест кўриш тартиби Кассацион инстанция судига шикоят (протест) бериш муддатлари қонунда (ФПКнинг 320-моддасида) белгиланган. Кўрсатилган муддат ўтгандан кейин берилган шикоят (протест) кўрсатилмасдан қолдирилади. ўтказиб юборилган муддатни тиклаш масаласи қонун (ФПКнинг 128-моддаси) асосида ҳал этилади. Шикоят ёки протест бериш учун белгиланган кунда раислик қилувчи суд мажлисини очади ва кимнинг шикояти ёки протест бўйича ҳамда қайси суднинг ҳал қилув қарори юзасидан қандай иш кўрилиши эълон қилади, ишда иштирок этучи шахсларнинг бирлари келганлигини, агар келмаган бўлса, унинг сабабларини аниқлайди, шунингдек мансабдор шахслар ва вакилларнинг ваколатини текширади.

Сўнгра раислик қилувчи суд ҳайъатини эълон қилади, прокурор ва таржимон сифатида кимнинг қатнашганлигини маълум қилади ва ишда иштирок этувчи шахсларга уларнинг четлатиш ҳақида арз қилиш ҳуқуқини, уларнинг процессуал ҳуқуқ ва бурчларини тушунтиради. Агар ишда иштирок этувчи шахслардан ёки вакиллардан бирортаси суд мажлисига келмаган тақдирда, ишни кўриш вақти ва жойи тўғрисида улар хабардор қилинганлиги ҳақида маълумотлар бўлмаса, суд ишни кўришни кейинга қолдиради. Ишнинг кассацион судда кўрилиши вақти тўғрисида хабардор қилинган шахсларнинг келмаганлиги ишни кўришга тўсқинлик қилмайди. Лекин суд бундай ҳолларда ҳам келмаслик сабабларини узрли деб топса, ишни кейинга қолдиришга ҳақлидир. Прокурор ёки адвокат узрсиз сабаб билан келмаса, суд хусусий ажрим чиқаради ва бу ҳолда тегишли юқори турувчи прокурорга ёки адвокатлар малака комиссиясига маълум қилинади. Ишнинг кассацион судда кўрилишига қадар ва кўрилиши давомида ҳам кассацион шикоятдан воз кечиш ва кассацион протестни қайтариб олиш мумкин бўлганидек, қонун даъвогарнинг даъводан воз кечишга ва тарафларнинг келишув битими тузишларига йўл қўяди. Судда раис тарафларнинг бундай ҳуқуқлари борлигини тушунтиради. Кассацион шикоят ёки протест берилгандан сўнг давогарнинг даъводан воз кечиши ва тарафларнинг келишув битими тузиши кассацион инстанция судига ёзма шаклда билдирилиши лозим. Даъводан воз кечанликни қабул қилишдан ёки келишув битимини тасдиқлашдан олдин суд даъвогарга ёки тарафларга уларнинг бундай процессуал ҳаракатларнинг оқибатларини тушунтиради. Даъвогарнинг даъводан воз кечганлигини қабул қилганида ёки тарафларнинг келишув битими тасдиқланганида, кассацион инстанция чиқарилган ҳал қилув қарори бекор қилади ва ишнинг юргизишини тугатади. Агар даъвогарнинг даъводан воз кечганлиги ёки тарафларнинг қонун билан

қўриқланадиган манфаатларига хилоф бўлса, у ҳолда суд бу воз кечишликни ёки келишув битимини рад қилиб, ишни кассацион тартибда кўрилаверади. Ишда иш иштирок этувчи шахсларнинг кассацион инстанцияга берган илтимос ва аризалари, чунончи, судья ёки суд таркибини четлатиш (отвод) бериш, ишнинг кўрилишини бошқа вақтга қолдириш, ишга қўшимча материалларни қабул қилиш тўғрисидаги илтимослар, бу тўғрисида ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг фикрлари ва прокурорнинг хулосаси эшитилгач, суд томонидан бундай илтимос ва аризаларнинг характери ва мураккаблигига қараб ё маслахатхонада ёки суд мажлиси залида ҳал қилинади. Агар илтимос ёки арз алоҳида хона (маслахатхона)да муҳокама қилинса-бу тўғрида ажрим чиқарилади ва бу ажрим давҳол суд залида эшиттирилади. Кассацион инстанция судида ишни кўриш раислик қилувчининг ёки судьялардан бирининг маърузаси билан бошланади. Кўриладиган иш материаллари билан пухта, чукур танишган маъзузачи ишнинг ҳолатларини, биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорининг мазмунини, кассацион шикоят ёки протест билдирилган мулоҳазалари ва улар юзасидан берилган тушунтиришларни, судга келтирилган янги ёзма материалларнинг мазмунини, шунингдек суднинг кўриши зарур бўлган ҳамма маълумотларни ҳолисона равишда баён қилиб беради. Маърузадан сўнг суд мажлисида иштирок этувчи шахслар ва вакилларнинг баёнотлари эшитилади. Улар кассацион шикоятда ёки протестда кўрсатилмаган далилларни ва қўшимча материалларни ҳам келтиришга ҳақлидирлар. Уларга иш баёнотлари айтишга, важларни келтиришга тўла имконият берилиши лозим.

Даставвал кассацион шикоят берган шахс ва унинг вакили агар иш протест бўйича кўрилаётган бўлса-прокурор, ҳал қилув қарори устидан ҳар икки томон қилган бўлса-судга мурожаат этган манфаатдор шахс сўзга чиқади. ФПКнинг 5 ва 48-моддалари тартибда ишда иштирок этаётган шахслар агар улар ҳал қилув қарорлари устидан шикоят бермаган бўлсалар, кассацион инстанция судида тарафлар ва учинчи шахслардан сўнг сўзга чиқарадилар. Ишда иштирок этувчи шахслар баёнот берганларидан сўнг прокурор ҳал қилув, қарори нақадар қонуний, асосли ва адолатли эканлиги тўғрисида ўз хулосасини беради. Унинг бу хулосаси ёзма шаклда бўлиши шарт эмас. Ишда иштирок этувчи шахсларнинг баёнотларини этишгандан сўнг кассацион инстанция суди ажрим чиқариш учун маслахатхонага киради. Кассация судининг ажрими иш кўрилгандан сўнг дарҳол ФПКнинг 203, 205- моддаларида кўрсатилган тартибда чиқарилади ва эшиттирилади. 4-Хал қилув қарорининг бекор қилиш ёки ўзгартириш асослари Иккинчи инстанция суди ишни кассацион тартибда кўриш вақтида ишга оид ва тарафлар ҳамда ишда иштирок этувчи бошқа шахслар томонидан қўшимча равишда келтирилган материаллар бўйича биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорининг шикоят қилинган қисми ҳам, шикоят қилинмаган қисми ҳам, шунингдек шикоят бермаган шахсларга нибатан қанчалик қонуний ва асосли эканлигини текширади.

Суд кассацион шикоятдаги ёки протест далиллар билан чекланмасдан, ишни тўлиқ ҳажмда текширишда мажбур (ФПКнинг 332-моддаси). Суд асослантирилган ҳал қилув қарор чиқариши учун кўриладиган ишни, тўла ва ҳар томонлама текшириши лозим. Судларимиз деярли барча ҳолларда тўғри қарорлар чиқарадилар. Аммо айрим ҳолларда ишдаги материаллар билан яхши танишмаслик, уларни чукур текширмаслик, қонунни тушунмаслик ва тўғри тадбиқ этмаслик туфайли ва бошқа баъзи сабабларга кўра асослантирилмаган ва қонунга хилоф ҳал қилув қарорининг чиқарилиши ҳоллари ҳам рўй беради. Суднинг ҳал қилув қарори асослантирилмаган ғайриқонуний бўлишлиги фуқаролик ишини кассацион тартибда кўриш, текшириш ва бекор қилиш учун биринчи инстанция судиги юборишга асос бўлади. Суднинг ҳал қилув қарори асослантирилмаган деганимизда иш учун аҳамиятли ҳолатларнинг тўла аниқланмаганлиги ва исботланмаганлигини, суднинг ҳал қилув қарорида баён қилинган хулосаларнинг иш ҳолатларига мувофиқ келмаслигини тушунамиз. Суд ҳал қилув қарорининг ғайриқонунийлиги-унинг қонунга, яъни ишнинг кўрилиши ва ҳал этилишида тадбиқ этилиши лозим бўлган моддий ва процессуал ҳуқуқий меъёрларига мувофиқ бўлмаслигидир. Моддий ҳуқуқ нормалари ёки процессуал ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёки нотўғри тадбиқ қилинганлиги ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва ишни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юборишга асос бўлади. ФПКнинг 313-моддасида айтилишича, агар суд тадбиқ қилиниши лозим бўлган қонунни тадбиқ қилинмаган бўлса, иккинчи агар суд тадбиқ қилиниши лозим бўлмаган қонунни тадбиқ қилган бўлса ва учинчидан, агар суд қонунни нотўғри шархлаган бўлса-ҳуқуқ нормалари бузилган ёки нотўғри тадбиқ қилинган бўлиб ҳисобланади.

Моддий ҳуқуқ нормаларининг бузилиши ёки нотўғри тадбиқ этилиши- асоссиз ҳал қилув қарори чиқарилиши ҳоллардагина, жумладан, суднинг хулосалари иш ҳолатларига тўғри келмаганидагина ҳал қилув қарорини бекор қилиш ёки ўзгартиш учун асос бўлади. Агар биринчи инстанция суди иш ҳолатларини тўла ва тўғри аниқлаган бўлса-ю, аммо моддий ҳуқуқ нормалари тадбиқ этишда хатога йўл куйган бўлса, бундай камчилик иккинчи инстанция суди томонидан тузатилиши мумкин (ФПКнинг 316- моддаси). Процессуал ҳуқуқ нормаларини бузиш ёки нотўғри тадбиқ қилиш ишни нотўғри ҳал этишга сабаб бўлган ёки сабаб бўлиши мумкин бўлган тақдирдагина ҳал қилув қарорини бекор қилишга асос бўла олади. Аммо ФПКнинг 314-моддасида кўрсатилганидек, қуйидаги ҳолларда: 1) иш суднинг ғайриконуий таркибида кўрилса, 2) иш суд муҳокамасида иштирок этиш ҳуқуқига эга бўлган, аммо суд мажлисининг вақти ва жойи тўғрисидаги хабар берилмасдан, ишда иштирок этувчи шахсларнинг бирортасининг йўқлигида иш кўрилса, 3) иш кўрилаётганда тил ҳақидаги қоидалар бузилса, 4) суд ишда қатнашишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчлари ҳақидаги масалани ҳал қилган бўлса, 5) ҳал қилув қарори, ажрим, қарор чиқаришда судлар маслахатининг сир сақланиши ҳақидаги қоидалар бузилса, 6) ҳал қилув қарори, ажрим, қарор судьялардан бирортаси (судья) томонидан имзоланган ёки ҳал қилув қарори кўрсатилмаган судьялар томонидан имзоланган бўлса, 7) ҳал қилув қарори, ажрим, қарор ишни кўрган суд таркибига кирмаган судьялар томонидан чиқарилган бўлса, 8) ишда суд мажлиси баённомаси бўлмаса ёки у имзоланмаган бўлса, ҳал қилув қарори, ажрим, қарор албатта бекор бўлади.

Кассация инстанция судининг ваколатлари Иккинчи инстанция судининг ваколатлари ФПКнинг 343-моддасида белгиланган. Бу қонунга биноан суд: биринчидан, ҳал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдириши, шикоят ёки протестни эса-қаноатлантирмаслиги мумкин. 1964 йилга қадар амалда бўлган ФПК бўйича кассацион инстанция «хал қилув қарори ўз кучида қолдирилсин» деб нотўғри бўлгани учун «хал қилув қарорини ўзгаришсиз қолдиришга ҳақли» деб тузатилди. Ҳозир судларимиз қонунан тўғри, асосланган ва адолатли ҳал қилув қарорлари чиқаришлари учун барча имкониятларга эгадирлар. Чиқарилган ҳал қилув қарорларининг аксарияти ҳаққоний ва тарафларнинг ҳақиқий ҳуқуқ ва бурчларини белгилаб қабул қилиниши сабабли шикоят қилинмайди ва улар юзасидан прокурор ҳам протест келтирмайди. Шикоят қилинган ёки протест келтирилган ҳал қилув қарорларининг кўпчилиги одил судлов талабларига тўла жавоб берганлиги туфайли ўзгаришсиз қолдирилади, иккинчидан, ҳал қилув қарори бутунлай ёки қисман бекор қилиниши мумкин. Агар иш судда кўрилишида моддий ёки процессуал ҳуқуқ нормалари бузилган ёки нотўғри тадбиқ этилган бўлса, шунингдек ишнинг барча ҳолатлари ҳам аниқланмаган бўлса ва иш юзасидан ҳақиқатни белгилаш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган далиллар ҳам тўпланган бўлса, кассацион инстанция ҳал қилув қарорини бутунлай ёки қисман бекор қилиш ва ишни ушаёки бошқа суд таркибида янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юбориш мумкин (ФПКнинг 312-313-314-моддалари).

Республикамизнинг баъзи туманларида фақат биргина суд бўлганлиги туфайли кассацияон инстанция, лозим топган ҳолларда, ишни бекор қила туриб, уни янгидан кўриш учун ўша туман судига юбориши мумкин. Агар биринчи инстанция судининг чиқарган қарори ишдаги далилларга нотўғри баҳо берилганлиги сабабли бекор қилинган бўлса ва иш шу судда қайтадан кўрилишида одилона, ҳаққоний ҳал қилув қарори чиқарилиши тўғрисидаги гумон бўлса-кассацияон инстанция ишни бошқа таркибда кўришликка топширади. Агар биринчи инстанция судида иккинчи марта кўрилган иш юзасидан иккинчи марта шикоят қилинган ёки протест келтирилган ҳал қилув қарорини бекор қилиниши лозим топган кассацион инстанция суди ҳал қилув қарорини бекор қилади ва ишни умумий асосларда биринчи инстанция суди сифатида кўриш учун ўзининг иш юритишга қабул қилиши мумкин. Бу ҳақда Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Фуқаролик ишларини кассация тартибида кўриш амалиёти тўғрисида»ги 1983 йил 28 декабрь қарорида1 ҳамда ФПКнинг 344-моддасида берилган. учинчидан, агар биринчи инстанция суди йўл куйган хатони ишда мавжуд бўлган далилар ва қўшимчалар билан бартараф қилишнинг имкони бўлмаса, ҳал қилув қарорини бутунлай ёки қисман бекор қилишга ва ишни янгидан кўриб чиқиш учун биринчи инстанция судига юборишга ҳақли бўлади. тўртинчидан, агар ҳал қилув қарорини бутунлай ёки қисман бекор қилишга ҳамда ФПКнинг 97 ва 100-моддаларида кўрсатилган асослар бўлса, аризани кўрмасдан қолдиришга ва иш юритишни тугатиш мумкин. Фуқаролик ишларининг кўрилиши ва ҳал этилишини тезлатиш мақсадида кассацион судга, амалдаги фуқаролик процессуал кодексида барча фуқаролик

ишлари бўйича қонунда кўрсатилган ҳолларда, иш юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарорини ўзгартириш ёки янги ҳал қилув қарорини чиқариш ҳуқуқи берилганлиги бу ўз навбвтдаги фуқаролик ишларини кўришда судларга аппеляция институти элеметлари мавжудлигини кўрсатадиган ҳолатдир. Иккинчи инстанция судининг ажримлари Ишда иштирок этувчи шахсларнинг баёнотлари ва прокурорнинг иш юзасидан хулосасини эшитгандан сўнг кассацион инстанция суди ажрим чиқариш учун маслахатхонага киради. Кассацион инстанция судининг ажрими иш кўрилгандан кейин дарҳол чиқарилади. Судьяларнинг маслахати, ажрим чиқариш ва уни эълон қилиш ФПКнинг 14, 204-моддаларида белгиланган тартибда бўлади. Амалдаги фуқаролик процессуал кодексининг янги жиҳатларидан бири яна шундаки, бунда алоҳида ҳолларда асослантирилган ажрим тайёрлаш кўпи билан уч кунга кечиктирилиши мумкинлиги, лекин ажримнинг хулоса қисми суд ишни кассация тарибида муҳокама қилиш тамомланган мажлиснинг ўзидаёк эълон қилиш кераклиги асослаб берилган. Бундай ҳоллар ута муҳим ишлар учун назарда тутилган (ФПКнинг 342-моддаси). Ишнинг кассацион шикоят ёки протест бўйича қайта кўрилиши натижасида иккинчи инстанция суди томонидан чиқарилган қарорга кассацион ажрим деб айтилади. Кассацион ажрим ҳам, суднинг ҳал қилув қарори каби тўрт қисмга бўлиниб, мазмунида ажрим чиқарилган вақт ва жой,

ажрим чиқарган суднинг номи ва таркиби, кассация инстанция судида иштирок этган прокурор ва ишда қатнашувчи бошқа шахсларнинг ишироки тўғрисидаги маълумотлар, иш кассация инстанцияда кимнинг шикоят ёки протети билан кўрилганлиги, шикоят қилинган ёки протест келтирилган ҳал қилув қарорининг номи ва унинг қисқача мазмуни, кассация шикоятда ёки протест ифодаланган важлар, келтирилган материалларнинг қисқача мазмуни, кассация инстанциясида ишни кўришда иштирок этган ахсларнинг баёнотлари ва прокурорнинг хулосаси, кассация инстанция судининг хулосаларига асос бўлган далиллар ва суд қўлланган қонун, суднинг қарори кўрсатилади. Суднинг ҳал қилув қарорини бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун юборса, ишни янгидан кўришда қандай ҳолатларни аниқлаш зарурлигини, қандай далилларни талаб қилиб олиш кераклигини, шунингдек биринчи инстанция суди бошқа қандай ҳаракатларни бажариши лозим эканлигини ўз ажримида кўрсатилиш керак. Суд кассация шикоят ёки протестни рад қилса, қандай асосларга кўра шикоят ёки протестдаги далилларни нотўғри деб ёки ҳал қилув қарорини бекор қилиш учун асос бўлмайди деб топганлигини ҳам ўз ажримида кўрсатишга мажбур (ФПКнинг 315-моддаси). Кассация тартибда ишни кўрган суднинг ажримда баён қилинган кўрсатмалари шу ишни янгидан кўрадиган суд учун мажбурийдир. Масалан, бирон-бир гувоҳнинг чақириб сралиши лозим топилган бўлса-мазкур гувоҳ судга чақирилиши керак, агар ундан сўроқ олиш мумкин бўлмаса ишнинг ҳолати бошқа гувоҳларнинг кўрсатмалари ёки бошқа далиллар билан аниқлаши лозим бўлади. Ишни кассация тартибда кўраётган суд ҳал қилув қарорида белгиланмаган ёки унда рад қилинган ҳолатларни белгилашга ёки исботланган деб ҳисоблашга, бирор далилнинг ишончли ёки ишончсизлиги тўғрисидаги бир

хил далилларнинг бошқа хил далиллардан устанлиги тўғрисидаги, шунингдек моддий ҳуқуқнинг қандай нормаси тадбиқ қилишини ва ишни янгидан кўрганда қандай ҳал қилув қарори чиқариш кераклиги тўғрисидаги масалаларни олдиндан белгилаб қўйишга ҳақли эмас. Бу тўғрисидаги тушунтиришлар Ўзбекистон Республикаси Одий Суди Пленумининг 1976 йил 28 декабрда ва унга Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарори билан 1983 йил 12 декабрда киритилган ўзгартириш ва қўшимчаларини 5-бандида ўз ифодасини топган.1 Кассацион инстанция суди биринчи инстанция судига нисбатан унинг томонидан иш кўрилишида йўл қўйилган камчиликлар, қонуннинг бузилиши ҳолларини кўрсатиб, хусусий ажрим чиқариш билан бирга, ФПКнинг 19- моддасида кўзда тутилган ҳолларда ҳам хусусий ажрим чиқариши мумкин. Фуқаролик иши кассация тартибда кўрилганидан сўнг тушган кассацион шикоят ёки протестни кўрилиши тартиби ФПКнинг 345-моддасида кўрсатилган. Бу қонунда айтилишича, белгиланган муддатда ёки ўтказиб юборилган муддат тиклангандан сўнг берилган кассация шикояти ёки протести кассация инстанцияга иш бошқа шикоят ёки протест бўйича кўрилгандан сўнг етиб келса, суд бундай шикоят ёки протестни қабул қилишга ва кўришга мажбур. Кассация инстанцияси бундай шикоят ёки протестни кўриб, шикоят ёки протест бўйича чиқарилган ажрим бундан олдин чиқарилган ажримнинг ўзгартирилиши ёки бекор қилинишига олиб келиши лозим деган хулосага келса, у ажрим чиқариб, ишни алоҳида тавсиянома билан суд раисига юборади. Суд раиси бир ёки икки ажрим устидан назорат тартибида протест келтириш масаласини ҳал қилади.

Биринчи инстанция судининг ажримлари устидан шикоят бериш ва протест келтириш Биринчи инстанция суди чиқарган ажрим устидан манфаатдор шахснинг берадиган шикоятига хусусий шикоят деб айтилади, прокурорнинг келтирган протести эса-хусусий протест деб айтилади. қонун биринчи инстанция судининг чиқарган барча ажримлари устидан шикоят бериш ёки протест келтириш мумкинлигини кўрсатмайди. Биринчи инстанция суди ажримлари устидан шикоят бериш ёки протест келтириш масаласи аввало ажримлар қайси суд томонидан чиқарилган бўлишлигига қараб ҳал қилинади. Бу белгига кўра Ўзбекистон Республикаси Олий суди чиқарган ажримлар устидан шикоят бериб бўлмайди. Бошқа ҳамма судлар ажримлари (протест келтириш) мумкин бўлган ва мумкин бўлмаган ажримларга бўлинади. Шикоят берилиши ёки протест келтирилиши мумкин бўлган ажримлар қонунда, масалан, ФПКнинг 108-моддасида суд ҳаракатлари бўйича чиқарилган ажримлар, 125-моддасида жарима солиш тўғрисидаги ажрилар устидан хусусий шикоят қилиш, 130-моддасида процессуал муддатларни кечиктириш (узайтириш) ва тиклаш, 147-моддасида ишни бир суддан бошқа судга ўтказиш; 152-моддасида аризани қабул қилишни рад этиш, 156- моддасида даъвони таъминлаш масаласи тўғрисида чиқарилган ажримлар устидан хусусий шикоят келтириш; 213-моддаси ҳал қилув қарорига тузатиш тўғрисида суднинг ажрим устидан хусусий шикоят бериш; 214-моддасида қўшимча ҳал қилув қарорини чиқаришни рад этиш ҳақида чиқарилган ажрим устидан хусусий шикоят бериш; 215-моддасида ҳал қилув қарорининг

тушунтириш бўйича суднинг ажрим устидан хусусий шикоят бериш; 216- моддасида ҳал қилув қарорини ижросини кечиктириш юзасидан чиқарилган ажрим устидан хусусий шикоят бериш, 220-моддасида ҳал қилув қарорини дарҳол ижро қилиш устидан хусусий шикоят; 295-моддасида ишни тўхтатиш ажрими устидан хусусий шикоят; 374-моддасида ижро варақасини дубликатини бериш тўғрисида суд ажрими устидан хусуий шикоят бериш ва бошқалар қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлади. Бундан ташқари, суднинг ажрими ишнинг келгусидаги ҳаракатига тўсқинлик қиладиган ҳолларда ҳам, масалан аризани ёки кассация шикояти қабул қилиш тўғрисидаги илтимос рад қилиниши, ишнинг юритилишини тўхтатиш ва бошқа баъзи ҳолларда чиқарилган ажримлар устидан ҳам хусусий шикоят (ёки протест) берилиши мумкин. Биринчи инстанция судининг баъзи бошқа ажримлари устидан хусусий шикоят берилмаслиги ёки протест келтирилмаслиги қонунда тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлади. Бундай ҳолларда ажримларга қарши эътирозлар кассация шикояти ёки протестига киритилиши мумкин. Хусусий шикоят бериш ва протест бериш ҳамда уларни кўриш тартиби ФПКнинг 37-бобида кўрсатилган. Хусусий шикоят ёки протестларни кўришда кассация инстанциясининг ваколати ФПКнинг 347- моддасида белгиланган. Бу қонунда биноан кассация инстанция суди хусусий шикоят ёки протестни кўраётганда ажримни ўзгартирмасдан қолдириб, шикоят ёки протестни қаноатлантирмасликка ёки ажримни бекор қилиб, масалани янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юборишга ёхуд ажримни тўла ва қисман бекор қилиб, масалани мазмунан ҳал қилишга ҳақлидир. Хусусий шикоят ёки протест бўйича кассация инстанция суди чиқарган ажрими устидан шикоят бериш мумкин эмас, бундай ажрим чиқарилиши билан дарҳол қонуний кучга киради.

Похожие

Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари устидан кассация шикояти бериш

Прокурорнинг фуқаролик ишларини юритишнинг апелляция босқичида иштирок этиши асослари

Хўжалик судларида ишларни кўриб чиқишда прокурорнинг процессуал ҳолати

Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши