Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши - Юриспруденция - Рефераты

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

196.5 KB

www.arxiv.uz Режа: 1. Хўжалик судлари фаолияти тушунчаси ва уларнинг вазифалари 2. Хўжалик судларини ташкил этилиши ва тузилиши 3. Хўжалик судларига тааллуқли низолар 4. Хўжалик судининг биринчи инстанциясида иш юритиш 5. Ишни суд муҳокамасига тайёрлаш 6. Хўжалик судида ишнинг кўрилиши ва ҳал этилиши 7. Хўжалик судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари 8. Апелляция инстанциясида хўжалик ишларини кўриш тартиби 9. Хўжалик судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари 10. Қонуний кучга кирган хўжалик судининг қарорларини кассация инстанциясида қайта кўриш тартиби 11. Хўжалик судларининг ҳал қилув қарорлари ва қарорларини назорат тартибида қайта кўриш тушунчаси

www.arxiv.uz Хўжалик судлари фаолияти тушунчаси ва уларнинг вазифалари Ўзбекистон бозор муносабатларига изчиллик билан ўтаётган бир пайтда иктисодий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш асосий масалалардан бири бўлиб ҳисобланмоқда. Шунинг учун ҳам хўжалик низоларини ўз вақтида кўриб ҳал этишга муҳим эътибор сезилмоқда. Шу сабабли ҳам собиқ хўжалик низоларини кўриб ҳал этадиган арбитраж органи замирида хўжалик судлари ташкил этилди. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида Хўжалик судлари ҳақида махсус ҳуқуқий меъёр берилган бўлиб мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шунингдек тадбиркорлик ўртасидаги, иктисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган Хўжалик низоларини ҳал этиш Олий Хўжалик суди ва қуйи Хўжалик судлари томонидан уларнинг ваколатлари доирасида амалга оширилади. Бунда хўжалик судларининг низоларини ҳал этишда уларга хос хусусиятлари мавжудлигини кўрамиз. Конституцияда белгиланганидек, ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини судда ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар ва жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга мурожаат қилиш ҳуқуқи кафолатланади.1 Хўжалик судига манфаатдор шахс ўзининг бузилган ва низолашилаётган ҳуқуқи ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларининг ҳимоя қилиниши, белгиланган тартибда мурожаат қилиш ҳуқуқи берилган. Хўжалик суди иктисодий соҳада ва уни бошқариш жараёнида келиб чиқадиган низолар ҳамда қонунлар билан унинг ваколатига киритилган бошқа ишларни ҳал қилиш йўли билан одил судловни амалга оширади. Хўжалик судида суд ишларини юритиш вазифалари қуйидагилардан иборат:

www.arxiv.uz 1) иктисодий соҳада ва уни бошқариш жараёнида корхона, муассаса, ташкилотлар ва фуқароларнинг бузилган ва низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш; 2) иктисодий соҳада ва уни бошқариш жараёнида қонунчиликни мустаҳкамлаш ва ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишга кўмаклашиш. Хўжалик судларида иш юритишнинг субъектлари бўлиб, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, шу жумладан жамоа хўжаликлари, турли мулкчилик шаклларига асосланган хусусий ва кушма корхоналар халқаро бирлашмалари, давлат ҳамда бошқа идоралар, иктисодий масалалар бўйича шуғулланувчи тадбиркорлар ва юридик шахслар бўлиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 111-моддасида ва «Судлар тўғрисида»ги қонунда, хўжалик судларининг ташкил этилиши ва уларнинг фаолияти тартиби, тизими Хўжалик процессуал кодекси1 ва шулар асосида қабул қилинган қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Мазкур қонун ҳужжатлари низоларни кўришда иштирок этадиган барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, бошқа тарафлар учун асосий қўлланма бўлиб хизмат қилади. Хўжалик судларини ташкил этилиши ва тузилиши Ўзбекистон Республикаси Конституциясига мувофиқ Хўжалик судлари ҳам умумий судлар сингари беш йил муддатга сайланадиган Олий Хўжалик судидан, қорақалпоғистон Республикаси Хўжалик судидан ва шу муддатга тайинланадиган вилоят судлари Тошкент шаҳар Хўжалик судларидан иборат тартибда фаолият кўрсатадиган хўжалик судлари мавжуд (Конституциянинг 107-моддаси).

www.arxiv.uz Олий Хўжалик судининг судьялари Президентнинг тавсиясига кўра, Олий Мажлис депутатлари, қорақалпоғистон Республикаси Хўжалик судлари эса қорақалпоғистон Республикаси Жукорги Кенгеси томонидан сайланадилар. Вилоят, Тошкент шаҳар Хўжалик судларнинг судьялари Олий Хўжалик суди раиси тавсиясига кўра Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан юқорида кўрсатилганидек беш йил муддатга тайинланадилар. Хўжалик судларининг қуйи судлари бўлиб, фақат Тошкент шаҳар ва вилоят судлари ҳисобланиб, туман (шаҳар)ларда хўжалик низоларини кўриб ҳал этадиган судлар фаолият кўрсатмайди. Собиқ Арбитраж судлари замирида тузилган амалдаги Хўжалик судлари ўзининг мазмуни ва моҳияти билан тубдан фарқ қилади, жумладан: а) агар арбитраж судларига одил судловни амалга оширишдек муҳим функция юклатилмаган бўлса, хўжалик судлари ҳам умумий судлар каби одил судловни амалга оширадиган орган сифатида кўриладиган бўлди;1 б) агар арбитраж бошқарув органларига бўйсинувчи ва бу органларга хос муайян вазифаларни бажарувчи бўлиб ҳисобланган бўлса, Хўжалик судлари эса, Конституцияга асосан суд ҳокимияти тизимига киритилди; в) хўжалик судларида апелляция босқичи фаолият кўрсатадиган бўлиши; г) гувоҳларнинг берган гувоҳликларидан фойдаланиш каби қатор ҳуқуқий меъёрлар арбитраж органларидан фарқ қилишини кўрсатувчи омиллар бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида Олий Хўжалик суди хўжалик судлов соҳасида суд ҳокимиятининг энг юқори органи ҳисобланади. У томонидан қабул қилинган ҳужжатлар қатъий ва Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурий. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди қорақалпоғистон Республикаси Хўжалик суди, вилоятлар, Тошкент шаҳар Хўжалик судининг судлов фаолияти устидан назорат олиб бориш ҳуқуқига эга.

www.arxiv.uz Олий Хўжалик суди, Пленумнинг дастурий кўрсатмаларини Хўжалик судлари томонидан бажарилишини назорат қилади, қуйи хўжалик судлари фаолиятини текширади, хўжалик судларининг ишларини ташкил этиш борасидаги ижобий тажрибани урганади, умумлаштиради ва оммалаштиради. Олий Хўжалик судининг таркиби «Судлар тўғрисида»ги қонунда ўз ифодасини топган Олий Хўжалик суди-Раис, унинг ўринбосарлари, судлов ҳайъатлари раислари, Олий Хўжалик суди судьяларидан иборат бўлади. Олий Хўжалик судида; Олий Хўжалик судининг Пленуми; Олий Хўжалик судининг Раёсати; Низоларни ҳал этиш бўйича судлов ҳайъати; Хўжалик судлари қарорларининг қонунийлиги ва асослигини текшириш бўйича судлов ҳайъати фаолият кўрсатади. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг раиси Олий Хўжалик суди фаолиятига ташкилий раҳбарлик қилади ва қуйидаги вазифаларни амалга оширади; Қ орақалпоғистон Республикаси Хўжалик суди, вилоятлар, Хўжалик судлари раисларининг хўжалик судлари ишларини ташкил қилиш ҳақидаги маърузаларини эшитади; хўжалик судлари, Олий хўжалик суди судлов ҳайъатлари ва аппарати ишини ташкил қилишга оид масалаларни кўради; қонун ҳужжатларида ўзига берилган бошқа ваколатларни амалга оширади. Олий Хўжалик судининг Раёсати Олий Хўжалик суди судьяларидан белгиланган миқдорда тузилади. Олий Хўжалик суди Раёсати Олий Хўжалик суди судьяларидан Олий Хўжалик суди Пленуми томонидан белгиланган миқдорда тузилади.

www.arxiv.uz Олий Хўжали суди Раиси ва унинг ўринбосарлари Раёсат таркибига лавозимлари бўйича кирадилар. Раёсатнинг йигилиши ойида камида бир марта ўтказилади ва Раёсат аъзоларининг кўпчилиги иштирок этган тақдирда ваколатли ҳисобланади. Олий Хўжалик судининг таркибида яна судлов ҳайъатлари фаолият кўрсатиб, улар хўжалик низоларини биринчи инстанцияда суд қарорларининг қонуний ва асослилигини текшириш тартибида амалдаги қонунларга ва ҳуқуқий меъёрларга асосланган ҳолда иш кўрадилар. Хўжалик судларига тааллуқли низолар Хўжалик судлари иктисодий ислохатларни ўтказиш жараёнида давлат органлари орасида муҳим ўрин эгаллагани сабабли иктисодий соҳада ва уни бошқариш жараёнида корхона, муассаса, ташкилотлар ва фуқароларнинг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш билан бу борада қонунчиликни мустаҳкамлаш ва шартнома муносабатларидаги ҳуқуқбузарликни олдини олишга қаратилганлиги Хўжалик Процессуал кодексининг 3-моддасида ўз ифодасини топганлиги бу судларнинг асосий вазифаси эканлигини билдиради. Амалдаги қонунларда хўжалик низоларини ҳал қилишга қаратилган хўжалик судларининг ваколатлари бирмунча кенгайтирилиб, жамоа хўжаликлари, тадбиркорлик билан шуғулланувчи фуқароларнинг ҳам иктисодий муносабатларидан келиб чиқадиган низолари шу судларга тааллуқли қилиб белгиланган (Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Пленумининг 1994 йил 18 октябрдаги низоларининг хўжалик судловига тааллуқлигига доир айрим масалалар).1 Хўжалик судларида иш кўриш тааллуқлилик қоидасига риоя қилган ҳолда амалга оширилади. Хўжалик Процессуал Кодесида манфаатдор тараф

www.arxiv.uz хўжалик низоларидан қайси турдаги ишлар юзасидан судга мурожаат этиши мумкинлиги берилган, уларга: 1) юридик шахслар (бундан буён матнда-ташкилотлар) ўртасидаги, юридик шахс тузмаган ҳолда якка тартибдаги тадбиркор мақомини қонунда белгиланган тартибда олган фуқаролар ўртасидаги (бундан буён матнда- фуқаролар) фуқаролик, маъмурий ва бошқа ҳуқуқий муносабатлар натижасида иктисодий соҳада ҳамда уни бошқариш жараёнида келиб чиқадиган низоларга доир ишлар; 2) иктисодий соҳада ҳамда уни бошқариш жараёнида ташкилотлар ва фуқароларнинг ҳуқуқлари пайдо бўлиши, ўзгариши ёки тугатилиши учун аҳамият касб этувчи фактларни аниқлаш (бундан буён матнда-юридик аҳамият касб этувчи фактларни аниқлаш) тўғрисидаги; 3) ташкилотлар ва фуқаролар банкротга учраганлиги тўғрисидаги ишлар. Хўжалик судларига тааллуқли бўлган ишлар томонларнинг келишувига асосан ҳолислар судига ҳал этиш учун ўтказишлари мумкин. Фуқаролик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган ёки юзага келиши мумкин бўлган ҳамда хўжалик судига тааллуқли бўлган низолар томонларнинг келишувига биноан, хўжалик суди қарор чиқаргунга қадар томонлар ҳолислар суди кўриб чиқишига утказишлари мумкин. Хўжалик ишларига тааллуқли ишларнинг суд бўғинлари (звенолари) ўртасидан тақсимланиши қонунларда ўз ифодасини топган. Тааллуқлилик ҳақида умумий судларда кўрсатиб ўтилганидек, хўжалик судларида ҳам тааллуқлилик деганимизда низоли ишларни кўриш ва ҳал қилиш юзасидан судлар билан бошқа давлат органлари ва жамоат ташкилотлари ўртасида ҳуқуқ доирасидаги ваколатлар билан боғлиқ бўлган фарқлар назарда тутилган бўлса, судловликда эса, бир томондан ҳал этиладиган низоли ишларни судга тааллуқлилигини тушунилса, иккинчи томондан ягона хўжалик суд тизими ичида ҳар бир судлар қандай ваколатга эга эканлиги англанади.

www.arxiv.uz Демак, хўжалик низоларини судловлиги деганда суд идораларига тааллуқли бўлган барча ишларнинг умумий судлар ўртасида тақсимланиши тушунилади. Ишнинг судловлигини аниқлаш деганда мазкур ишни қайси хўжалик суд бўғини кўриши ва ҳал этиши мумкин (ваколатли) эканлиги ҳам тушунилади. Хўжалик судига тааллуқли ишлар қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар Хўжалик судлари томонидан қараб чикилади, Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди судловига тааллуқли ишлар бундан мустаснодир. Олий Хўжалик суди қуйидагиларни кўриб чиқади: республика бошқарув органлари, вакиллик ва ижроия ҳокимияти маҳаллий органлар ўртасидаги иктисодий битимлардан келиб чиқадиган низолар; Ўзбекистон Республикаси вакиллик, ижроия ҳокимияти маҳаллий (органлари) Олий органларининг норматив характерга эга бўлмаган ҳужжатларини (бутунлай ёки қисман) ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишлар. Олий Хўжалик суди алоҳида ҳолатларни эътиборга олган ҳолда исталган ишни исталган хўжалик судидан олиб қўйиш ва уни биринчи инстанция бўйича ўзи қараб чиқишига қабул қилиши, ишни бир хўжалик судидан бошқасига ўтказиш ҳуқуқига эгадир. Суд бўғинлари ўртасида тақсимланган низоли хўжалик ишларини суд даъвогарними, жавобгарними улардан бирини яшаб, ишлаб турган ҳудудида кўриб ҳал этилишини аниқлаши лозим. Бу масалани қандай ҳал этишлик қонунда ўз ифодасини топган. Умумий қоида бўйича даъволар жавобгар жойлашган ердаги хўжалик судига тақдим этилади. Алоҳида бўлинмаларда фаолият кўрсатувчи юридик шахсга нисбатан даъво алоҳида бўлинма жойлашган ерга тақдим этилади. Фуқаролик Процессуал ҳуқуқида судловликни турларга бўлиниши ва шулар асосида

www.arxiv.uz низоли ишларни қайси суд бўғинида кўриб ҳал этилишига бирмунча аниқлик киритилган. Хўжалик Процессуал Кодесида ҳам бу масалага аҳамият берилганлиги кўрилади. Бунга кўра судловлик институтини умумий судловлик даъвогарни ихтиёри бўйича судловлик; юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилаш тўғрисидаги ишларининг судловлиги; банкротлик тўғрисидаги ишларнинг судловлиги; мустасно (мутлоқ) судловлик; шартномавий судловлик турларга бўлиниб, булар хўжалик низоларини хусусиятларига қараб иш тутилганлиги билан фарқланиши кўрсатилган. Иш юритишда юқорида келтирилган ҳар бир судловлик турлари ўзига хос хусусиятга эга бўлиб, уларга риоя қилмаслик тарафларнинг ҳуқуқ ва манфаатларининг бузилишига олиб келиши мумкин,. 1) Ҳудудий (умумий) судловликка кўра, қонунда назарда тутилган ҳолларда фуқаролар тадбиркорлик билан шуғулланган ишлар бўйича асосан жавобгарнинг яшаш жойдаги хўжалик судига, агар жавобгар юридик шахс бўлса, ишнинг қайси суд томонидан кўрилиши лозимлиги юридик шахснинг органи (идораси) ёки мулки турган жой бўйича ёки алоҳида бўлинма (филиали) жойлашган жойда кўриш белгиланган. Даъволар низоли ишларни қонун бўйича унга берилган ҳуқуқ доирасида ўз ихтиёрига қараб иш қўзғатиши ҳам назарда тутилган. Манфаатдор шахс даъвогар ишларини қайси судда кўриш лозимлиги унинг ихтиёри танлаши бўйича белгиланишига альтернативихтиёрий судловлик деб аталади. Турли ерларда жойлашган бир нечта жавобгарларга нисбатан-даъволар даъвогарнинг танлаши бўйича жавобгарларнинг бири жойлашган ердаги хўжалик судига тақдим этилади. Қ аердалиги номаълум бўлган жавобгарларга нисбатан даъволар унинг мол-мулки жойлашган ердаги ёки Ўзбекистон Республикасида маълум бўлган охирги турар жойидаги хўжалик судига тақдим этилиши мумкин.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасининг ташкилоти ёки фуқароси бўлган ва айни пайтда бошқа давлат ҳудудида турган жавобгарга нисбатан даъволар даъвогар жойлашган ердаги ёки жавобгарнинг мол-мулки жойлашган ердаги хўжалик судига тақдим этилиши мумкин. Ижро этиш жойи кўрсатилган шартномадан келиб чиқадиган даъволар шартнома ижро этиладиган ерда қўзғатилиши мумкин. 1) Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни белгилашдан мақсад манфаатдор шахсларнинг хўжалик ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган низоларни қўзғатиш билан, уларнинг мулкий ҳуқуқларини қўриқлаши назарда тутилган. Суд бундай ишларни кўришда юридик аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларни бошқа тартибда олиш мумкин бўлмаганлиги туфайли судга мурожаат этганлигини аниқлаши керак. Ҳуқуқий фактларни белгилаш учун, агар бу факт шахсий ёки мулкий ҳуқуқларни вужудга келтирадиган, ўзгартирадиган ёки бекор қиладиган ҳолатлар бўлиши талаб этилади. Юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни аниқлаш тўғрисидаги ишлар аризачи турган жойдаги суднинг судловига тегишлидир. 2) Бозор иктисодиёти даврида хўжалик ташкилотлари тадбиркорларнинг бир маромда ишлашлиги ва юритишни оқилона ташкил қилишга боғлиқ бўлади. Борди-ю, бозор қонуниятларига нисбатан ишбилармонлик йусинида иш тутмасалар хонавайрон (банкрот) ликка учраши мумкин. Шунинг учун ҳам хўжалик процессуал кодексида банкротликка алоҳида эътибор берилиб, судловликка оид қоида, келиб чиқадиган низоли ишларни ташкилот ёки фуқароларнинг, яъни қарздорларнинг турган жойидаги судда кўриб ҳал этилиши назарда тутилган. 3) Мустасно (мутлоқ) судловлик. Бу судловликнинг асосий моҳияти шундаки, хўжалик низоларини қонун фақат муайян ишларни, муайян судларга тегишли бўлишини белгилайди.

www.arxiv.uz Мустасно судловликка тегишли бўлган низоли ишларнинг саногини кенгайтирилишига йўл қўйилмайди, яъни бундай судловликдан тарафларнинг келишувига ёки даъвогарнинг танлаши бўйича ўзгартирилмайди. Масалан, бино, иншоат, ер-участкаларига нисбатан мулк ҳуқуқи тўғрисидаги, бино, иншоат, ер-участкасини ноқонуний эгалловчилардан тортиб олиш, мулкдорнинг ёки мулкнинг бошқа қонуний эгасининг, эгалик ҳуқуқини тортиб олиш билан боғлиқ бўлмаган ҳуқуқлари бузилишини бартараф этиш тўғрисидаги даъволар бино, иншоат, ер- участкаси жойлашган ердаги судга берилади. 4) қонунда даъвогар, жавобгар яшаб, ишлаб турган жойдаги ҳамда даъвогарнинг ихтиёри бўйича судловликларни (ХПКнинг 27-28-моддалари) тарафларнинг розилиги билан ўзгартириш мумкинлиги қайд қилинган. Бундай судловлик шартномавий судловлик турига киради. Бу ҳуқуқий меъёрнинг мақсади манфаатдор шахсларга кўпрок қулайликлар яратиш инобатга олинган. Мамлакатимизда ҳуқуқий демократик давлат кўришга кадам қўйилган бир пайтда тарафларнинг судловликдаги эркинликларини ортиқча чеклашни мақсадга мувофиқ эмаслиги назарда тутилган. Шартномавий судловликка асосан тарафлар ўртасида иш юзасидан низо келиб чиққан тақдирда шартномада ва ундан кейин ҳам низони қайси судда кўриб ҳал этилишини тарафлар келишув асосида ўзаро белгилашлари мумкин. Агар иш кўриш жараёнида хўжалик суди томонидан шартномавий судловлик туфайли тарафларнинг ҳуқуқи бузилганлигини аниқласа, ишни судловликни умумий қоидалари асосида кўриш тўғрисидаги масалани ҳал этиши мумкин. Амалдаги хўжалик процессуал кодексида ишларни бир хўжалик судидан бошқасига ўтказиш масаласига ҳам алоҳида ҳуқуқий меъёр билан тартибга солиниши белгиланган.

www.arxiv.uz Хўжалик суди томонидан судловга тегишлилик қоидаларга риоя қилган ҳолда қабул қилиб олинган иш, гарчи кейинчалик бошқа хўжалик судининг судловига тегишли бўлиб қолса-да, аввалги хўжалик суди томонидан моҳиятан кўрилиши лозим. Бироқ суд баъзи қабул қилинган ишнинг бошқа судда кўрилиши зарур ва мақсадга мувофиқ деган хулосага келиши мумкин. Бундай ҳолларда қонун судьяга ишни кўриш учун бошқа тенг даражадаги судга ўтказиш ҳуқуқини беради. Хўжалик суди ишни бошқа хўжалик судига қуйидаги ҳолларда ўтказади: 1) агар иш судловга тегишлилик қоидаси бузиб қабул қилинганлиги ва шу судда ишни кўриш вақтида маълум бўлса; 2) агар бир ёки бир неча судьялар рад қилинганидан кейин уларни ушбу судда алмаштириш мумкин бўлмай қолса, шунингдек ишни ушбу судда кўриш мумкин бўлмай қолган бошқа ҳолларда; Ишни бошқа хўжалик судида кўришга ўтказиш тўғрисида ажрим чиқарилади. Бир суддан бошқа судга юборилган иш у юборилган судда кўриш учун қабул қилиб олиниши керак. Ўзбекистон Республикаси Хўжалик судлари ўртасида судловга тегишлилик тўғрисидаги низоларга йўл қўйилмайди (ХПКнинг 33-моддаси). Ишни бошқа судга ўтказиш тўғрисидаги суднинг ажримига шу ажрим устидан шикоят қилиш муддати ўтгандан сўнг берилган бўлса, бундай ҳолларда шикоятни қаноатлантирмай қолдириш ҳақида суд ажрим чиқаргандан сўнг иш бошқа судга ўтказилади. Иш бир суддан бошқа хўжалик судига юборилганида иш келиб тушган судда кўриб чиқилиши ва бу борада хўжалик судлари ўртасида судловлик тўғрисида низолар келиб чиқмаслиги ҳақида қонун йўл қўймаслигини таъкидлайди. Агар корхона, ташкилот ва муассасанинг қайтадан тузилиши муносабати билан ишда қатнашувчи тарафлар ўзгартирилса ёки тарафларнинг бирон-бир ташкилотга буйсуниши ўзгарса ва шу туфайли низо

www.arxiv.uz бошқа хўжалик судига тааллукл бўлиб қолса, иш мазкур хўжалик судига топширилиши лозим. Низонинг мазкур хўжалик судига тааллуқли бўлмаслиги аниқланганида даъво (аризалари) материаллари даъво аризаси тушган пайтдан эътиборан ёки иш суд мажлисида бекор қилингани замон уч кун ичида тегишли хўжалик судига юборилиши керак. Бу материалларни олган судья уларни умумий асосларда кўриш учун қабул қилади. Хўжалик судининг судьяси даъво материаллари нотўғри юборилган деб топса, бу материалларнинг низонинг тааллуқлилиги тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун тегишли хўжалик судига юборилиши керак. Қ онунда кўрсатилган айрим ҳолларда хўжалик низолари аввал судсиз ҳал этиш кўрсатилган бўлиши мумкин, масалан, «Биржалар ва биржа фаолияти тўғрисида»ги «Ўзбекистон Республикаси қонунининг 31-моддаси 2-бандида биржа олди-сотди қатнашчилари ўртасида юзага келадиган низолар конфлик комиссияси томонидан ҳал этилиши, агар тарафлардан бири унинг қароридан роз бўлмаган тақдирда тегишли хўжалик суди томонидан ҳал этилиши кўрсатилган.1 Хўжалик низоларини хўжалик судларига тааллуқлилиги тўғрисидаги батавсил маълумотлар Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 1994 йил 18 октябрдаги «Низоларни судларга тааллуқлилиги»га багишланган юқоридаги Пленум қарорида берилган.1 Хўжалик судининг биринчи инстанциясида иш юритиш Манфаатдор шахс ўзининг бузилган ва низолашилаётган ҳуқуқи ёки қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишни сўраб хўжалик судига мурожаат этиш билан уларни қатор процессуал ҳаракатларни амалга ошириш учун асос бўлади.

www.arxiv.uz Хўжалик суди процессида иштирок этувчи тарафлар бўлиб, ҳуқуқи бузилган томон-даъвогар, ҳуқуқ бузувчи, унга риоя қилмаган тараф эса жавобгар ҳисобланади. Узининг ҳуқуқлари ва қонун томонидан қўриқланадиган манфаатлари ҳимоя қилиниши юзасидан даъво берган ёки манфаатлари йўлида даъво қўзғатган ташкилотлар ва фуқаролар даъвогар ҳисобланадилар. Даъво талаби бўйича жавоб берувчи ташкилотлар ва фуқаролар жавобгар ҳисобланадилар. Тарафлар тенг процессуал ҳуқуқларидан фойдаланадилар. қонунда кўрсатилган ҳолларда айрим узрли сабабларга кўра тарафлар ўзларини ишларини юритишни бошқа шахсларга, вакилларга топширишларига йўл қўйилади. Вакил ваколат берувчининг ишониб топширган ҳуқуқ доирасида ҳаракат қилиши лозим. Хўжалик Процессуал кодексида вакилни, уларнинг процессуал ҳуқуқи ва бурчлари тўғрисида фикр юритилади. Бу қоидаларга кўра вакил деганда, хўжалик судида ташкилотларнинг ишларини уларнинг қонун ҳужжатларида ёки таъсис ҳужжатларида берилган ваколатлар доирасида иш кўрадиган органлари ҳамда вакиллари олиб боради. Ташкилотларнинг раҳбарлари, бошқа шахслар таъсис ҳужжатларига мувофиқ хўжалик судига уларнинг хизмат мавқеларини ёки ваколатини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим этадилар. Фуқаролар ўз ишларини хўжалик судида шахсан ўзлари ёки вакиллари орқали юритишлари мумкин. Фуқаронинг ишда шахсан қатнашиши уни иш бўйича вакилга эга бўлиш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди. Ҳуқуқи бузилган шахс ташкилотлар, фуқаролар хўжалик судларига ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш мақсадида мурожаат этиш учун берадиган даъво аризасини ёзма равишда беришлари ва ариза тегишли даъвогар ёки унинг вакили томонидан имзоланиши лозим. Даъво аризаларида қуйидагилар кўрсатилиши керак:

www.arxiv.uz 1) ариза берилаётган хўжалик судининг номи; 2) ишда иштирок этаётган шахсларнинг номи ва почта манзиллари; 3) агар даъво баҳоланиши лозим бўлса, даъвонинг баҳоси; 4) даъво талабларига асослантирилган ҳолатлар; 5) даъво талаблари асосларини тасдиқловчи далиллар; 6) ундириладиган ёки бахслашилаётган сумманинг ҳисоб-китоби; 7) даъвогарниг қонунларга ва бошқа қонун ҳужжатларига ҳавола қилинган талаблари, даъво бир неча жавобгарга нисбатан қўзғатилганда- улардан ҳар бирига қўйилган талаблар; 8) низони судга қадар эътироз талаби тартибида жавобгар билан бирга ҳал этишга риоя қилинганлиги тўғрисидаги маълумотлар, агар бу шундай туркумдаги низоларни ҳал этиш учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган бўлса; 9) илова қилинаётган ҳужжатлар рўйхати. Даъво аризасида, агар низони тўғри ҳал қилиш учун зарур бўлса, бошқа маълумотлар ҳам, шунингдек даъвогарда мавжуд илтимосномалар кўрсатилади. Даъво аризасини беришда даъвогар, даъво аризасининг ва унга илова қилинган ҳужжатларнинг нусхаларини қонунда талаб қилган тарзда бериши лозим (ХПКнинг 113-114-моддалари). Хўжалик судида биринчи инстанция тариқасида иш қўзғатилганида даъво аризасини қабул қилиш тўғрисидаги масалани судьянинг якка ўзи ҳал қилади. Судья даъво аризасини қабул қилиш тўғрисида у келиб тушган ундан бошлаб беш кундан кечиктирмай ажрим чиқаради. Бу ажримнинг мазмуни ишни мажлисда муҳокама қилишга тайёрлаш тўғрисидаги ажримда баён қилиниши мумкин.

www.arxiv.uz Хўжалик судига берилган низоли ишлар судья томонидан хамиша қабул қилинавермайди. Бунинг учун у қонунда кўрсатилган асослар бўлган тақдирда даъво аризани қабул қилишни рад этади. Масалан, агар низо хўжалик судига тааллуқли бўлмаса ва ҳоказо. Судья даъво аризасини ва унга илова қилинган ҳужжатларни қуйидаги ҳолларда қайтаради: 1) агар даъво аризаси ушбу кодекснинг 112-моддасида белгиланган шакли ва мазмунига риоя қилинмаган бўлса; 2) агар даъво аризаси имзоланмаган ёки имзолаш ҳуқуқига эга бўлмаган шахс ёхуд хизмат лавозими кўрсатилмаган шахс томонидан имзоланган бўлса; 3) агар мазкур иш хўжалик суд судловига тегишли бўлмаса; 4) агар ишда иштирок этаётган бошқа шахсларга даъво аризасиниг кўчирма нусхалари юборилганлигини тасдиқловчи далиллар тақдим этилмаган бўлса; 5) агар белгиланган тартибда ва миқдорда давлат божи тўланганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар тақдим этилмаган бўлса, давлат божи тўлашни кечиктириш, бўлиб-бўлиб тўлаш мумкинлиги қонунда назарда тутилган ҳолларда бу ҳақда илтимос қилинмаган ёхуд илтимос рад этилган бўлса; 6) агар шу туркумдаги низолар учун қонунда ёки шартномада назарда тутилган ҳолларда даъвогар жавобгар билан низони судга қадар ҳал этиш тартибига риоя қилинганлигини тасдиқловчи хужжатларни тақдим этмаган бўлса; 7) агар битта даъво аризасида бир ёки бир неча жавобгарга ўзаро боғланмаган бир неча талаб бирлаштирилган бўлса; 8) қонун ҳужжатларига ёки шартномага мувофиқ қарз банк ёки бошқа кредит муассасаси орқали олиниши лозим бўлганида жавобгардан қарзни олиш учун банкка ёки бошқа кредит муассасасига мурожаат қилинганлиги ҳақида далиллар тақдим этилмаган бўлса;

www.arxiv.uz 9) агар даъво аризасини иш юритишга қабул қилиш тўғрисида ажрим чиқарилгунга қадар даъво аризасини қайтариб олиш тўғрисида даъвогардан ариза тушган бўлса. Даъво аризасида даъвогар низони бевосита жавобгар билан ўзаро ҳал этиш учун кўрган чоралари шу жумладан низони судга қадар ҳал этишга бўлган ўринишлар претензион талаблар асослаб кўрсатилган бўлиши керак. Даъво аризасига низонинг мазмунини акс эттирувчи ҳужжатлар илова қилиниши керак. Масалан, агар шартнома тузиш ҳақида низо келиб чикса, бундай шартнома лойихаси ҳамда шартнома тузиш мажбуриятини белгиловчи ҳужжатлар тақдим этилади. Агар низо шартнома шартлари ҳақида бўлса, бунда шартнома лойихасининг нусхаси ва келишмовчилик баённомасининг асли тақдим этилади ва ҳоказолар. Хўжалик судларида кўриладиган низолар мазмунан ҳар хил бўлганлиги туфайли даъво талабини асослантирувчи ҳужжатлар ҳам ҳар сафар ишнинг турига мувофиқ бўлиши лозим. Даъво аризасини қабул қилиш масаласини судья ариза тушган кундан кейинга кундаёк ҳал этади. Талабларга жавоб берадиган, аммо хўжалик судларининг ваколатлари ҳақидаги қоидани бузиб берилган даъво аризалари тушган кунидан бошлаб уч кундан кечиктирилмасдан ваколатли судларга юборилиши лозим. Берилган материаллар бўйича қайси ваколатли суд бу ишни кўриши лозимлигини белгилаш мумкин бўлмаса, даъво аризаси тушган кундан бошлаб икки кундан кечиктирилмасдан даъвогарга қайтарилиши керак. Хўжалик судларида ишларнинг қўзғатилиши муайян харажатлар билан боғлиқ. Бу харажатлар давлат божи ва судья тайинлаган экспртиза харажатларидан иборатдир. ҳал қилув қарорлари, ажримлар ва қарорларни қайтадан кўриб чиқиш тўғрисидаги даъво аризалари, аризалар ва илтимослар бўйича қонунда белгиланган тартибда давлат божи тўланади. Хўжалик низоларини судда кўриб ҳал этиш кўп харажатлар билан боғлиқ бўлиши туфайли қонунда иш қўзғатган шахсдан кейинчалик эса, шартнома мажбуриятларини бузган шахслардан давлат бюджетига

www.arxiv.uz белгиланган миқдордаги давлат божини ундиришлик назарда тутилган. Масалан, давлат божлари тўғрисидаги қарорларда хўжалик судларига бериладиган даъво аризаларидан ва хўжалик судининг қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳақидаги аризалардан олинган бож миқдори: а) мулкий тусдаги даъво аризаларидан: 1 млн. сўмга қадар-даъво баҳосининг 3 фоиз миқдорида, бироқ иш ҳақининг энг кам миқдоридан кам бўлмаган; 1 млн. сумдан 10 млн. сумгача-даъво баҳосининг 2 фоиз миқдорида; 10 млн. сумдан юқорилари учун-даъво баҳосининг 1 фоиз миқдорида; а) мулкка оид бўлган тусдаги аризалардан кишлок хўжалик махсулотлари ишлаб чиқарувчилар учун-даъво баҳосининг 1 фоиз миқдорида; б) мулкка оид бўлган тусдаги даъво аризаларидан, шу жумладан, корхоналар ва бирлашмаларнинг, юқори турувчи органларнинг актларини тўла ёки ҳақиқий эмас деб эътироф этиш ҳақидаги аризалардан, шунингдек жамоа хўжаликларининг якка мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган Ўзбекистон Республикаси ва бошқа давлат ташкилотлари халқаро бирлашмаларнинг мулкка оид бўлмаган даъво аризаларидан-энг кам иш ҳақининг 10 баравари миқдорида; в) банкротлик ҳақидаги иш қўзғатиш ҳақидаги аризаларидан-энг кам иш ҳақининг 20 баравари миқдорида; г) хўжалик шартномаларини тузиш, ўзгартириш ёки бекор қилишдан келиб чиқадиган низолар бўйича-энг кам иш ҳақининг 10 баравари миқдорида; д) хўжалик судларининг қарорларини қайта кўриб чиқиш ҳақидаги аризаларидан-низони биринчи инстанцияда кўриб чиқиш учун ариза берилганда тўланадиган ставканинг 50 фоизи, мулкий тусдаги низолар бўйича эса-низолашилаётган суммадан ҳисоблаб чиқарилган ставкалар миқдорида;

www.arxiv.uz е) хўжалик суди қарорлари, ажримлари ва бошқа қарорларнинг дубликатларини ҳамда томонларнинг ва ишда қатнашувчи бошқа шахсларнинг илтимосларига биноан хўжалик судлари томонидан ишлардан бериладиган бошқа ҳужжатларнинг нусхаларини берганлик учун- ҳужжатнинг ҳар бир бети учун энг кам иш ҳақининг 10 фоизи миқдорида. Экспертларга уларнинг хўжалик судига чақирилишларида йўл кира харажатлари, турар жой ижаралари харажатлари ҳамда хизмат командировкаларига юбориладиган ходимлар учун амалдаги қонунларда белгиланган миқдорларда кундалик харажатлар ҳақи тўланади. Экспертиза харажатлари ҳар икки тараф зиммасига юкланади. «Давлат божи тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 9 декабрдаги қонуни ва унга киритилган ўзгартиришларга асосан хўжалик судларида кўриладиган ишлар бўйича давлат фойдасига бож тўлашдан озод қилиниши кўрсатилган. қуйидагилар хўжалик судларида кўриладиган ишлар бўйича давлат фойдасига бож тўлашдан озод қилинадилар:1 а) ижтимоий суғурта идоралари ва ижтимоий таъминот идоралари- жабрланган ёки унинг оила аъзоларига зарар етказувчидан пенсия ва нафақа суммасини ундириб олиш тўғрисидаги регресс даъволар юзасидан; б) Ўзбекистон Республикаси молия ва солиқ идоралари-барча ишлар ва ҳужжатлар юзасидан, шунингдек алоҳида ишлар бўйича судга ариза берганлик учун; в) Ўзбекистон Республикаси Мелиорация ва сув хўжалиги вазирлиги унинг идоралари-сув тўғрисидаги қонунларни бузиш натижасида давлатга етказилган зарар ўрнини қоплаш учун маблагларни давлат фойдасига ундириш тўғрисидаги даъволар юзасидан; г) прокуратура идоралари-юридик шахслар манфаатини кўзлаб қилинган даъволар юзасидан;

www.arxiv.uz д) тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи юридик ва жисмоний шахслар-пул маблағлари бўлмаган ва бу нарса банк муассасаси томонидан тасдиқланган тақдирда ва бошқалар. Ишни суд муҳокамасига тайёрлаш Низоли хўжалик ишининг хўжалик судида тўғри ва ўз вақтида кўрилиши ва ҳал этилишини таъминлаш мақсадида судья даъво аризаси олинган кундан эътиборан ўн ундан кечиктирмасдан ишни кўришга тайёрлайди. Тайёргарлик ишларини пухта ўтказиш ишини ҳолисона ҳал этишга ёрдам беради. Бунинг учун судья тарафлардан иш бўйича керакли бўлган маълумотлар, етишмаган ҳужжатлар, расчёт қоғозлари ва тушунтириш хатларини, ишда иштирок этмаётган корхоналар, ташкилотлардан тегишли ҳужжатларни талаб қилиб олади: иш ҳолатларини аниқлаш учун тарафларнинг вакилларини чақиради, (агар улар суд жойлашган шаҳарда бўлсалар) ва улардан қандай қўшимча ҳужжатлар топширилиши, далиллар келтирилиши мумкинлигини аниқлайди; хўжалик судидаги бир неча ишларни бирлаштириш ёки даъво талабларини ажратиш; ишга жалб қилинмаган тарафларни жалб қилиш ва ишга нотўғри ва асоссиз тортилган жавобгарни ишдан четлатиш, низони ишда тараф бўлиб кўрилган юридик шахснинг бевосита корхонасида, ташкилотида ва муассасасида кўриш; суд мажлисида тушунтириш бериш учун тарафларнинг мансабдор шахсларини чақириш масалаларини ҳал қилади; ишнинг тўғри ва ўз вақтида кўрилишини таъминлашга қаратилган хўжалик процессуал кодексининг 122- моддасидаги яна бошқа ҳаракатларни бажаради. Ишни суд муҳокамасига тайёрлаш пайтида судья даъво аризаси келиб тушган кундан бошлаб ўн кундан кечиктирмай қуйидаги харакатларни қилади:

www.arxiv.uz 1) ишда иштирок этиш учун бошқа жавобгар ёки учинчи шахсни жалб этиш масаласини кўриб чиқади; 2) иш юритиш ҳақида манфаатдор шахсларни хабардор қилади; 3) манфаатдор шахсларга айрим ҳаракатларни бажариш ва лозим бўлган ҳужжатларни топшириши мумкинлигини тушунтиради; 4) далилларнинг тегишлилиги ва йўл қўйилиши мумкинлигини текширади; 5) гувоҳларни чақиртиради; 6) экспертиза тайинлаш масаласини кўриб чиқади; 7) бошқа хўжалик судларига суд топшириқларини юборади; 8) ишда иштирок этаётган шахсларни чақиртиради; 9) томонларни муросага келтириш чораларини кўради; 10) ишда иштирок этаётган ташкилотлар раҳбарларини тушунтириш бериш учун чақириш масаласини ҳал қилади; 11) даъвони таъминлаш бўйича чоралар кўради. Судья низони тўғри ва ўз вақтида ҳал қилишга қаратилган бошқа ҳаракатларни ҳам амалга оширади. Судья ишни суд муҳокамасига тайёрлаш тўғрисида ажрим чиқаради, унда ишни тайёрлашга доир ҳаракатлар, ишни суд мухокамасига тайёрлаш, уни ўтказиш вақти ва жойи кўрсатилади. Судья тарафларнинг аризаларига кўра ёки ўз ташаббуси билан иш бўйича қарор чиккунча даъвони қисман ёки тўлиқ таъминлаш тўғрисида чоралар кўриши мумкин.

www.arxiv.uz Хўжалик судида ишнинг кўрилиши ва ҳал этилиши Хўжалик судларида ишлар биринчи инстанция тартибига судьянинг якка ўзи томонидан кўриб ҳал этилади. Бироқ мураккаб ишларни кўришда қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят, Тошкент шаҳар суди раисларининг қарори билан ҳар қандай иш қоллегиал равишда (ҳайъатда) ккрилиши мумкинлиги белгиланган (ХПКнинг 15-моддаси). Низолар хўжалик судида судья ва тарафларнинг вакиллари таркибида, судья раислигида кўрилади. Иш хўжалик судининг мажлисида муҳокама қилинади. Мажлисга раислик қилувчи судья: 1) хўжалик судининг мажлисини очади ва қандай иш кўриб чиқилишини эълон қилади; 2) ишда иштирок этаётган шахсларнинг, хўжалик жараёни бошқа иштирокчиларининг мажлисига келганлигини, уларнинг ваколатларини, мажлисга келмаганлар тегишли равишда хабардор қилинганликларини ҳамда уларнинг келмаганликларининг сабаблари тўғрисида қандай маълумотлар борлигини текширади; 3) суд таркибини эълон қилади, эксперт, таржимон сифатида кимлар иштирок этаётганлигини маълум қилади ҳамда иштирок этаётган шахсларга уларнинг рад қилиш ҳуқуқларини тушунтиради. Хўжалик суди ишни кўриб чиқишда иш бўйича далилларни текширади, ишда иштирок этаётган шахсларнинг тушунтиришларини, гувоҳларнинг кўрсатмаларини, экспертларнинг хулосаларини эшитади, ёзма далиллар билан танишади, ашёвий далилларни кўздан кечиради. Ишнинг муҳокамаси ўзгармас суд таркибида амалга оширилади. Муҳокама жараёнида судьялардан бири алмаштирилган тақдирда ишнинг муҳокамаси энг бошидан бошланши лозим.

www.arxiv.uz Ҳар бир иш бўйича муҳокама дам олиш учун белгиланганидан ташқари вақтда узлуксиз давом этади. Айрим ҳолларда хўжалик суди мажлисида уч кундан ошмаган муддатга танаффус эълон қилишга ҳақли. Хўжалик суди иш бўйича қарор қабул қилмагунча ёки ишни кўриб чиқиш кейинга қолдирилмагунча бошқа ишларни кўриб чиқишга ҳақли эмас. Мураккаб ишларни кўриш учун суд таркибига қўшимча равишда иккита судьяларни киритиши ва мазкур мажлис раисини тайинлаши мумкин. қонунда назарда тутилган ҳолларда судья низоларни тарафларнинг бирини иштирокидан ташқари ҳам кўриши мумкин. Хўжалик судида низоли ишларни манфаатдор ташкилотлар, фуқароларнинг аризалари бўйича кўришга киришади. Ишнинг хўжалик суди мажлисида кўрилишида иштирок этувчи тарафлар тенг процессуал ҳуқуқлардан фойдаланадилар. Ишда қатнашувчи шахслар иш материаллари билан танишиш, улардан кўчирма олиш, нусха кўчириш, рад этишларини билдириш, далилларни тақдим этиш, далилларни таҳлил этишда қатнашиш, саволлар бериш, илтимосномалар киритиш, арзлар қилиш, хўжалик судига оғзаки ва ёзма тушунтиришлар бериш, ишни кўриш давомида вужудга келадиган барча масалалар бўйича ўз важларини тақдим қилиш, ишда қатнашувчи бошқа шахсларнинг илтимосномалари, важларга эътироз билдириш, суд актлари устидан шикоят қилиш, хўжалик судининг ҳал қилув қарори, ажрими, қарорларини мажбурий ижро этилишини талаб қилиш ҳамда ушбу кодексда уларга берилган бошқа процессуал ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳуқуқига эгадирлар. Тарафлар ўзларига тегишли бўлган барча ҳуқуқлардан инсофли равишда фойдаланишга, низонинг ҳар тарафлама ва ҳолисона равишда кўрилиши учун чоралар кўришга, иккинчи томоннинг мулкий ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ўзаро ҳурматлашга мажбурлар. Тарафларнинг ўзларига юклатилган бурчларини бажармаганларида низомлар, қоидаларда назарда тутилган салбий ҳуқуқий оқибатлар вужудга келади.

www.arxiv.uz Даъвогар иш юзасидан қарор қабул қилгунга қадар даъвонинг асосини ёки предметини ўзгартиришга, даъво талабларининг миқдорини ошириш ёки камайтириш, шунингдек жавобгарнинг даъосини тан олиши тўғрисидаги аризалар қонунга хилоф келадиган бўлса ёки бошқа шахсларнинг мулкий ҳуқуқлари ва қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатларини бузадиган бўлса, судья бундай аризаларни қабул қилмайди (ХПКнинг 40-моддаси). Ишда иштирок этувчи тарафлар далиллар келтиришлари билан бир қатор суд мажлисида ўз фикр ва мулоҳазаларини, эътирозларни баён қилишлари мумкин, лекин охирги ва ҳал этувчи сўз судьяга тегишли бўлиб, у иш бўйича тўпланган материалларга ва тарафларнинг кургазмаларга қараб хулоса чиқаради. Тарафлар ишни келишув битими тузиш билан тамомлашлари мумкин. Агар тарафларнинг вакиллари ишда иштирок этсалар, у ҳолда мажлисда ишончнома билан қатнашишлари мумкин. Хўжалик суди ишида жамоат ташкилотлари ва хўжалик фаоллари ҳам иштирок этишлари лозим. Агар иш бўйича экспертиза тайинланган бўлса, суд мажлисида эксперт ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилади. Иш кўриш учун етарли далиллар тўпланган бўлса, суд мажлисида жавобгар ва қўшимча жавобгарларнинг иштирок этмаслиги-ишни кўришга тўсқинлик қилмайди. Даъвогарнинг вакили ишни кўрилишида қатнашмаса ёки талаб қилинган ҳужжатларни ўз вақтида тақдим қилмаса судьяга ишни тўхтатиш ҳуқуқи берилади. Бундай ҳолларда даъвогар иккинчи марта даъво қўзғатиш ҳуқуқидан маҳрум этилмайди. Агар судья низоли ишни кўрилишини тўхтатиш, ишни бошқа кунга қолдириш, ишни бекор қилиш тўғрисидаги хулосага келса, бу ҳақда ажрим қабул қилинади. Ажрим ва ишни мазмунан ҳал қилиш тўғрисидаги қарор мажлис баённомасига киритилади. Хўжалик суди мажлисида кўрилган ҳар бир иш бўйича баённома тузилади. Баённомада ишнинг асосий мазмуни ва тарафларнинг баёнотлари,

www.arxiv.uz далилларнинг мазмуни, қонунларнинг тадбиқ этилиши тўғрисидаги ва бошқа фикрлар, мулоҳазалар ёзилади (ХПКнинг 134-моддаси). Баённомани ёзилиши-суд қарорининг қарор қисмини баён қилиш билан тамом бўлади. Баённома судья томонидан имзоланади. Хўжалик судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари Низо мазмунан ҳал илингандан сўнг (даъво қаноатлантирилганидан ёки бутунлай ё қисман рад этилганидан сўнг) хўжалик суди қарор қабул қилади. Хўжалик суд қарори ишнинг барча ҳолатлари, суд мажлисида муҳокама қилиниши натижаларига қараб хўжалик судьяси ва низонинг кўрилишида иштирок этган тарафларнинг вакиллари томонидан ҳал қилинади. ҳал қилув қарорлари ишнинг муҳокамаси тамом бўлгандан кейин алоҳида хонада қабул қилинади. Хонада хўжалик судининг ишни кўриб чиқаётган таркибига кирувчи судьяларгина бўлишлари мумкин. Хўжалик суди ҳал қилув қарорини қабул қилишда: 1) далилларга баҳо беради; 2) иш учун аҳамиятли қайси ҳолатлар аниқланганлигини ва қайсилари аниқланмаганлигини белгилайди; 3) ишда иштирок этаётган шахслар асосланган қайси қонун ҳужжатларини ушбу ишда қўллаш мумкин эмаслигини ҳал қилади; 4) ушбу иш бўйича қайси қонун ҳужжатларини қўллаш зарурлигини белгилайди; 5) ишда иштирок этаётган шахсларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари қандайлигини белгилайди; 6) даъво қаноатлантиришга тегишли ёки тегишли эмаслигини ҳал қилади. Хўжалик суди кенгаш вақтида далилларни қўшимча равишда текширишни ёки иш учун аҳамиятли ҳолатларни аниқлашни давом эттиришни зарур деб топса, ишни кўришни янгидан бошлайди, бу ҳақда ажрим чиқаради.

www.arxiv.uz Қ арор суд мажлисида эълон қилиниши керак. Алоҳида мураккаб ишлар бўйича судья қарор чиқаришни уч кундан кўп бўлмаган муддатга кечиктирилиши мумкин (ХПКнинг 145-моддаси). Хўжалик судининг қарори қонуний ва асослантирилган бўлиши керак. қарор қабул қилинишида асосан қуйидаги масалалар: ишни кўриш давомида даъвогарнинг барча талаблари ва жавобгарнинг эътирозлари иш учун зарур бўлган фактларнинг барчаси текширилганлиги; барча далиллар ишни кўриш учун тақдим қилинганлиги ва улар судья ҳамда вакиллар томонидан тўла текширилганлиги; низони қайси моддий ҳуқуқий нормалар бўйича ҳал қилинганлиги; хўжалик суди қарори қачон ижро этилиши кераклиги; иш юритиш билан боғлиқ харажатларни қайси томонларга ва қанчадан юклатилиши кераклиги муҳокама қилинади. Бу масалалар ҳаммаси ҳал этилгач, судья ҳал қилув қарори чиқаради. Хўжалик судлари қарорларининг ижроси бўйича тушунмовчиликлар ва низолар бўлмаслиги учун қарорлар қисмларга бўлинган. Хўжалик суди ҳал қилув қарорлари Ўзбекистон Республикаси номи билан қабул қилади. Хўжалик судининг ҳал қилув қарори кириш, баён, асослантириш ва хулоса-қарор қисмлардан иборат. Хал қилув қарорининг кириш қисмида уни қабул қилган хўжалик судининг номи, суд таркиби, ишнинг тартиб раками, иш кўрилган сана ва жой, ишда иштирок этаётган шахсларнинг номи, низо предмети мажлисда иштирок этган шахсларнинг фамилиялари ва ваколатлари кўрсатилиши лозим. Хал қилув қарорининг баён қилиш қисмида даъво аризасининг, унинг юзасидан билдирилган мулоҳазанинг, бошқа тушунтиришларнинг, ишда иштирок этаётган шахсларнинг аризаларининг қисқача баёни ифодаланиши лозим.

www.arxiv.uz Хал қилув қарорининг асослантириш қисмида ишнинг хўжалик суди томонидан аниқланган ҳолатлари, хўжалик судининг бу ҳолатлар тўғрисидаги хулосаларига асос бўлган далиллар ва хўжалик суди у ёки бу далилларни рад қилишига ҳамда ишда иштирок этаётган шахслар асос қилиб келтирган қонун ҳужжатларини қўлланмаслигига асос бўлган далиллар, шунингдек суд ҳал қилув қарорини қабул қилишда таянган қонун ҳужжатлари кўрсатилиши лозим. Хал қилув қарорининг хулоса-қарор қисмида ҳар бир даъво талабини қаноатлантириш ёки қаноатлантиришни рад этиш тўғрисидаги хулосалар бўлиши лозим. Ишда бир неча даъвогар ва жавобгар иштирок этаётган бўлса, қарорда низо улардан ҳар бирига нисбатан қандай ҳал қилингани кўрсатилади. Дастлабки даъвони ва қарши даъвони тўла ёки қисман каноатлантирилганда ҳал қилув қарорининг қарор қисмида даъволарни ўзаро ҳисобга олиш натижасида ундирилиши лозим бўлган сумма кўрсатилади. Хал қилув қарорининг қарор қисмида ишда иштирок этаётган шахслар ўртасида суд харажатларининг қандай тақсимланиши курсатилади. Агар хўжалик суди ҳал қилув қарорида ижро этиш тартибини белгиласа ёки унинг ижросини таъминлаш чораларини курса, бу тўғрида ҳал қилув қарорида кўрсатилади. Даъво қаноатлантирилгани ҳолда, қарорда низо қайси тараф фойдасига ҳал этилаётган бўлса, шу тарафнинг номи, пул суммаси тўлашга ёки муайян ҳаракатларни бажаришга мажбур бўлган тарафнинг номи, ундириладиган сумманинг миқдори, бу пулнинг қарздорнинг банкидаги қайси счётидан олиниши кераклиги ва бошқа баъзи зарур маълумотлар кўрсатилади. Хўжалик судининг ҳал қилув қарори қабул қилингандан кейин бир ойлик муддат утгач кучга киради. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг ҳал қилув қарори қабул қилинган пайтдан кучга киради.

www.arxiv.uz Апелляция шикояти берилган тақдирда ҳал қилув қарори, агар у бекор қилинмаса, апелляция инстанцияси қарор чиарган пайтдан қонуний кучга киради. Хўжалик судининг ҳал қилув қарори қонуний кучга кирганидан кейин ижро этилади. Хўжалик низоларини ҳал этишда биринчи инстанция судлари чиқарган ҳал қилув қарорларини ўзлари бекор қилишга ёки ўзгартиришларига қонун йўл қўймайди. Бундай ҳуқуқ фақат юқори судларга апелляция, кассация ва назорат тартибида кўрилгандагина ҳақли бўлади. ҳал қилув қарорини чиқарган суд фақат қўшимча ҳал қилув қарорини чиқаришга ёки ёзувдаги хатолар, нуксонлар ва ҳисоб-китобдаги янглишишларни тузатишлари мумкин. Масалан, Хўжалик Процессуал кодексининг 150-моддасида қуйидагилар кўрсатилган. Хал қилув қарори ноаниқ бўлган тақдирда, низони ҳал қилган хўжалик суди ишда иштирок этаётган шахснинг аризасига кўра, ҳал қилув қарорини унинг мазмунини ўзгартирмаган ҳолда тушунтириб беришга, шунингдек ишда иштирок этаётган шахснинг аризасига кўра ёки ўз ташаббуси билан йўл қўйилган ёзувдаги хатолар, харфий хатолар ва ҳисоб-китобдаги янглишишларни, ҳал қилув қарорининг моҳиятига тегмаган ҳолда тузатишга ҳақлидир. Хал қилув қарорини тушунтириб бериш ва ёзувдаги хатолар, харфий хатолар ва ҳисоб-китобдаги янглишишларни тузатиш тўғрисида ажрим чиқарилади. Ажрим устидан шикоят қилиниши мумкин. Хал қилув қарорини қабул қилган хўжалик суди қуйидаги ҳолларда қўшимча ҳал қилув қарори қабул қилади: 1) агар ишда иштирок этаётган шахслар далиллар тақдим этган бирон- бир талаб бўйича ҳал қилув қарори қабул қилинмаган бўлса;

www.arxiv.uz 2) агар суд ҳуқуқ масаласини ҳал қилиб, ундириладиган сумма миқдорини, берилиши лозим бўлган мол-мулкни ёки жавобгар бажариши шарт бўлган ҳаракатларни кўрсатмаган бўлса; 3) агар суд харажатлари тўғрисидаги масала ҳал қилинмаган бўлса қўшимча ҳал қилув қарорини ҳал қилиш масаласи ҳал қилув қарори қонуний кучга киргунча қўйилиши мумкин. Қ ўшимча ҳал қилув қарорини ҳал қилиш масаласи суд мажлисда ҳал қилинади. Ишда иштирок этаётган шахслар мажлис вақти ва жойи тўғрисида топширилганлиги маълум қилинадиган буюртма хат орқали хабардор қилинади. Тегишли равишда хабардор қилинган ишда иштирок этаётган шахсларнинг келмаслиги масалани кўчиришга тўсқинлик қилмайди. қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилиш рад этилган такдирда ажрим чиқарилади. Хўжалик судининг қўшимча ҳал қилув қарорини қабул қилишни рад этиш тўғрисидаги ажрими устидан шикоят қилиниши мумкин. Хўжалик суди, шунингдек Хўжалик Процессуал кодексининг 135-150- моддаларида хўжалик судларида биринчи инстанция тартибида ҳал қилув қарорини чиқариш тартиби, унинг турлари ва уларга қўйилган талаблар кўрсатиб берилган. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди хўжалик судларини биринчи инстанция тартибида чиқарган ҳал қилув қарорларини умумлаштириб, ўзининг 1996 йил 1 мартдаги 54-сонли Пленум қарорида хўжалик судларининг олдида турган иктисодий муносабатлар соҳасида қонунчиликни мустаҳкамлаш ва одил судловни амалга оширишни такомиллаштириш масаласи, қабул қилинаётган суд қарорларининг қонун талабларига тўлиқ жавоб беришини талаб этади, бу эса судьяларга (судьяга) алоҳида эътибор ва масъулият юклашлиги ва шу боис ҳар бир хўжалик низоли ишлар юзасидан чиқариладиган қарорлар қонуний, асосли бўлиши лозимлиги таъкидлаб ўтилган.1

www.arxiv.uz Хўжалик судининг ажрими-тарафлар ўртасида низо мазмунан ҳал этилмасдан, экспертиза тайинлаш, ишнинг кўрилишини бошқа вақтга қолдириш, иш юритилишини тўхтатиш ёки бекор қилиш ва шу каби процессуал ҳаракатлар қилинишида хўжалик судьяси ажрим чиқаради. Низони кўриш вақтида ташкилотлар, давлат органи ва бошқа орган, мансабдор шахс ёки фуқаронинг фаолияти қонун ҳужжатларини бузилгани аниқланган тақдирда хўжалик суди хусусий ажрим чиқаришга ҳақлидир. Хусусий ажрим тегишли ташкилотларга, давлат органларига ва бошқа органларга, мансабдор шахсларга, фуқароларга юборилади. Улар бир ойлик муддатда хўжалик судига кўрилган чоралар тўғрисида қарор қилишлари шарт. Хусусий ажрим устидан шиоят қилинши мумкин. Ажрим мазмунида ҳал қилув қарорида кўрсатилганидек, умумий маълумотлардан ташқари ажрим чиқариш сабаби, бунинг учун қонунда ва бошқа ҳуқуқий меъёрда бўлган асослар, кўрилган масала юзасидан қандай хулосаларга келганлик кўрсатилади. Хўжалик суди алоҳида ҳужжат тариқасида ажрим чиқарган ҳолларда у ишда иштирок этаётган шахсларга ва унга дахлдор бошқа шахсларга чиқарилгандан кейин беш кунлик муддатда юборилади ёки тилхат олиб топширилади. Ушбу кодексга мувофиқ устидан шикоят қилиниши мумкин бўлган ажримлар ишда иштирок этаётган шахсларга ва унга дахлдор бошқа шахсларга топширилганлиги маълум қилинадиган буюртма хат орқали юборилади. Хўжалик судлари чиқарган ҳал қилув қарорларини апелляция инстанциясида қайта кўриш тушунчаси

www.arxiv.uz Хар қандай манфаатдор шахс ўзининг бузилган ёки низолашилаётган ҳуқуқини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишга ҳақли эканлиги конституцион тамойиллардан бўлиб, шу асосида суднинг чиқарган қарорларидан норози тараф юқори судларга шикоят қилишга ҳақлидирлар. Хўжалик судининг биринчи инстанция тартибида кўрилган ишларини амалдаги қонунларга асосан апелляция, кассация ва назорат судларида қайта кўриш ҳуқуқини берилиши, бузилган ҳуқуқни ҳимоя қилиниши юқорида кўрсатиб ўтилган тамойиллар асосида амалга ошириш мумкинлигидан далолат беради. қонунда кўрсатилганидек, ишда иштирок этаётган шахслар хўжалик судининг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори устидан апелляция шикоятини беришга ҳақли (ХПКнинг 156-моддаси) эканлигини кўрсатади. Апелляция лотинча «апеллатион» сўзидан олинган бўлиб-мурожаат маъносини англатади. Апелляция кўпчилик хорижий мамлакатларида хукум, ҳал қилув қарор ва ажримларнинг устидан шикоят қилиш шакли бўлиб ҳисобланади. Апелляция суди ишни мазмунан қайта, янгидан кўрадиган ва иш юзасидан янги қарор чиқарувчи инстанциядир. Апелляция инстанцияси суди шикоят (протест)да кўрсатилган ҳолатларни текширади. Бу суд босқичида асосан ёзма материаллар асосида иш курилади, чунки бу судда илгари сўроқ берган гувоҳларни яна қайта гувоҳлик беришлари айрим зарур ҳоллардагина амалга оширилади. Ҳудди шу каби янги гувоҳлар ва ҳужжатлар тақдим қилинади. Апелляция тартибида иш юритишнинг ўзига хос хусусиятларидан бўлиб процесснинг айрим тамойилларини чегараланганлигидир. Масалан, оғзакилик, тортишувлик ва ҳоказо. Демак, хўжалик низоли ишларнинг иштирокчилари манфаатдор шахсларининг ҳуқуқлари фақат биринчи инстанция судидагина эмас, ҳудди фуқаролик ишларини фуқаролик процессида кўриш тартибида

www.arxiv.uz белгиланганидек, айрим истеснолар билан юқори судларда ҳам ҳимоя қилинади. Бундай тартибни киритилиши ишни дастлабки судларда кўрилишида моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларини тўғри тадбиқ этмаганлиги иш ҳолатларини мураккаблигини ёки қонунда кўрсатилган бошқа сабаблар бўйича қайта кўриш учун асос бўладиган ҳолатлардир. Юқори судлар эса, ўзларига берилган ваколат доирасида иш кўрган судларнинг қабул қилган қарорларини қонуний асосли эканлигини текширишга мажбурдирлар. Суд қарорларини текширишни юқорида баён қилинган усулларининг ҳар бирини ўзларига хос хусусиятлари бўлиб, апелляция тартиби бизнинг қонунчилигимизга киртилган янги тартиб ҳисобланади. Апелляция инстанция судида иш юритиш биринчи инстанция тартибида иш юритиш қоидалари асосида, айрим истеснолар билан олиб борилади. Апелляция шикоятини биринчи инстанция судида ҳал қилув қарорини чиқарган хўжалик судининг апелляция инстанциясига берилади. Масалан, Тошкент вилояти хўжалик суди томонидан биринчи инстанция тартибида кўрилган ишларининг шу суднинг апелляция инстанцияси деб номлаган суди кўриб ҳал этилади. Апелляция инстанциясида хўжалик ишларини кўриш тартиби Хўжалик судларида ишлар биринчи инстанция тартибида, дейлик, Тошкент вилоятида кўрилгандан сўнг суднинг ҳал қилув кароларидан норози бўлган субъектлар, ишдан манфаатдор бўлган шахслар (ХПКнинг 34- моддаси) шикоят қилишлари мумкин. Қонуний кучга кирмаган хўжалик судининг ҳал қилув қарори шикоят қилиш объекти бўлиб ҳисобланади.

www.arxiv.uz Апелляция шикояти ҳал қилув қарорлари қабул илингандан кейин бир ой муддат ичида берилиши лозим, агар бу муддатга риоя қилмаган тақдирда шикоят манфаатдор тарафга қайтарилади (ХПКнинг 162-моддаси). Апелляция инстанцияси судида берилган шикоят қонун талабларга жавоб беришлигини аниқлаган тақдирда судья иш юритишига қабул қилади ва бу ҳақда ажрим чиқаради. Ажримда апелляция шикояти бўйича ишни кўрадиган вақти, жойи кўрсатилади ва бу ҳақда тарафлар хабардор қилинади. Апелляция босқичида кўриладиган ишларни айрим шу босқичга хос хусусияиларини ҳисобга олган ҳолда судья биринчи инстанция судида хўжалик ишларини кўриш қоидалари бўйича ҳал этади. Хўжалик ишларини апелляция судида кўрилганда ишда мавжуд ва қўшимча тақдим этилган далиллар асосида иш юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарорини қонуний ва асосли эканлиги ариза тушган кундан эътиборан бир ой муддатда кўриб чиқилиши лозим. Ишни кўришда судья, тарафларга уларнинг процессуал ҳуқуқларини тушунтириш, шикоят берган шахс эса, суд қарорини чиқаргунча ундан воз кечиши, қайтариб олишга ҳақли эканлиги тўғрисидаги ҳуқуқларини эслатиб ўтади. Хўжалик суди ишни апелляция инстанциясида кургач ўзига берилган ваколат доирасида суднинг ҳал қилув қарорининг ўзгармасликка; ҳал қилув қарорини тўла ёки қисман бекор қилиб, янги ҳал қилув қарори қабул қилишга; ҳал қилув қарорини ўзгартиришга; иш юритишни тугатишга ёки даъвони тўла ёки қисман кўрмасдан қолдиришга ҳақли (ХПКнинг 168- моддаси). Хўжалик судида ҳал қилув қарорини бекор қилиш учун асослар бўлиб, моддий ва процессуал нормаларнинг бузилишини назарда тутилади. Апелляция шикоятини кўриш бўйича қарор қабул қилинади. қарорга бўлган талаблар ХПКнинг 171-моддасида ўз ифодасини топган. Апелляция судининг қароридан норози бўлган манфаатдор шахсларга кассация тартибида шикоят қилишга йўл қўйилади.

www.arxiv.uz Қонуний кучга кирган хўжалик судининг қарорларини кассация инстанциясида қайта кўриш тартиби Хўжалик судлари хўжалик ишларини биринчи инстанция судида ҳамда шу иш апелляция тартибида кўрилгандан сўнг, норози тараф шикоят, прокурор протест келтиришга ҳақли бўлади. Бу хўжалик процессуал ҳуқуқининг демократик принципларидан бўлиб, иш юзасидан қонуний ва асосли қарор чиқаришга қаратилгандир. Бундай процессуал ҳаракатларни амалга ошириш билан ишда иштирок этган шахслар ўзларининг субъектив ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун имконият берувчи институт бўлиб ҳисобланади. Хўжалик ишларининг кассация тартибида кўришнинг умумий судларда ишларни кассация тартибида иш юритишдан айрим ҳоллари билан фарқланади, жумладан: агар умумий судларда кассция тартибида ишлар қонуний кучга кирмаган суднинг ҳал қилув қарор ва ажримларни кўриш лозимлиги белгиланган бўлса, хўжалик судларида эса, қонуний кучга кирган биринчи инстанция суди томонидан кўрилган ва унинг ҳал қилув қароридан норози бўлиб, апелляция судига шикоят қилинган бўлади. Шу судда укрилган иш юзасидан чиқарилган қарор қонуний кучга кирган бўлиши лозим; агар умумий судларда кассация тартибида шикоят ва протестларни қорақалпоғистон Республикаси Олий судининг, вилоят ва Тошкент шаҳар судларининг фуқаролик ишлари бўйича судлов ҳайъати кўрадиган бўлса, хўжалик судларида ишларини эса, кассация тартибида Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судида қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари томонидан биринчи ва апелляция инстанцияларида қабул қилинган ҳал қилув қарорлари ва қарорларининг қонунийлиги текширилади.

www.arxiv.uz Кассация шикояти, прокурорнинг протести хўжалик судининг биринчи инстанция тартибида кўрилган иши юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарори ёки апелляция инстанциясининг қарори қонуний кучга киргандан кейин бир ой муддатда берилиши лозим. Кассация шикояти (протести) манфаатдор шахс томонидан Олий хўжалик судига иш кўрган суд орқали берилади. Кассация шикояти (протести)нинг мазмуни ХПКнинг 177-моддасида белгиланган талаблар асосида тузилиши лозим. Кассация шикояти ёки протести қонунда белгиланган тартибга риоя қилмаган ҳолда берилган тартибда кассация шикояти ёки протести тарафларга қайтарилади. Манфаатлдор шахслар шикоят (протест)ни беришда кўрсатилган талабларга риоя қилган ҳолда кассация суди уни иш юритишига қабул қилади ва бу ҳақда судья ажрим чиқаради. Ўзбекистон Респбликаси Олий Хўжалик суди кассация тартибида берилган шикоят, прокурорнинг протестини иш билан келиб тушган кундан эътиборан бир ой муддатда кўради. Кассация судида хўжалик низоларини кўришда бириничи инстанция ва апелляция судларида кўриб қабул қилган ҳуқуқий ҳужжатларнинг моддий ва процессуал ҳуқуқ меъёрларига қанчалик тўғри риоя этилганлиги текширилади. Кассация инстанцияси хўжалик судининг ишни кўргандан кейин ўзига берилган ваколат доирасида ХПКнинг 187-моддасида белгиланган қатор процессуал ҳаракатларни амалга ошириши лозим. Кассация инстанцияси хўжалик суди ишни кўргандан кейин қуйидагиларга ҳақли:

www.arxiv.uz 1) биринчи инстанциянинг ҳал қилув қарорлари ва (ёки) апелляция қарорларини ўзгаришсиз, шикоят (протест)ни эса каноатлантирмасдан қолдириш; 2) биринчи инстанциянинг ҳал қилув қарорини ва (ёки) апелляция инстанциясининг қарорини тўла ёки қисман бекор қилиш ҳамда янги ҳал қилув қарори қабул қилиш; 3) биринчи инстанциянинг ҳал қилув қарорини ва (ёки) апелляция инстанциясининг қарорини, агар қабул қилинган ҳал қилув қарори ва қарор етарлича асосланмаган бўлса, ҳал қилув карори ва (ёки) қарорни бекор қилган хўжалик суди инстанциясига янгидан кўриш учун бериш; 4) биринчи инстанциянинг ҳал қилув қарорини ва (ёки) апелляция инстанциясининг қарорини ўзгартириш; 5) биринчи инстанциянинг ҳал қилув қарорини ва (ёки) апелляция инстанциясининг қарорини тўла ёки қисман бекор қилиш ва иш юритишни тугатиш ёхуд даъвони тўла ёки қисман кўрмасдан қолдириш; 6) аввал қабул қилинган ҳал қилув қарорлари ёки қарорлардан бирини кучда қолдириш. Кассация инстанция хўжалик суди кўрган шикояти (протести) юзасидан қарор қабул қилади ва у қабул қилинган пайтдан бошлаб қонуний кучга киради. Унинг устидан тарафларга шикоят қилиш ҳуқуқи берилмаган. Хўжалик судининг ажрими устидан кассация тартибида шикоят бериш тартиби хўжалик процессуал кодексида назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.

www.arxiv.uz Хўжалик судларининг ҳал қилув қарорлари ва қарорларини назорат тартибида қайта кўриш тушунчаси Қ онуний кучга кирган хўжалик судининг ҳал қилув қарорлари устидан тарафлар шикоят билан тегишли судга мурожаат этсаларда бу шикоятларни қанчалик асосли эканлигини ваколатли мансабдор шахс текширгандан сўнг протест келтиришни ҳал этиши мумкин. Протест келтириш ҳуқуқига эга бўлган шахслар қонунда белгиланган, буларга: Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик судининг Раиси ва унинг ўринбосари, Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори ва унинг ўринбосари, Ўзбекистон Республикасининг исталган хўжалик суди қабул қилган ҳал қилув қарорлари ва қарорлари устидан протест келтиришга ҳақли. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Раёсатининг қарорлари бундан мустасно. Назорат тартибида хўжалик ишларини хўжалик судларида кўришнинг умумий судларда фуқаролик ишларини қайта кўришдан айрим хусусиятлари билан фарқланади, масалан: агар умумий судларда назорат тартибида қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят ва Тошкент шаҳар судлари раёсатларининг ваколатига тегишли бўлса, хўжалик судида эса назорат тартибида фақат Олий Хўжалик судининг раёсатига тегишлидир; протест келтирувчи шахсларга олий хўжалик суди Раисига ва унинг ўринбосарларига ҳамда республика бош прокурорига ва унинг ўринбосарларининг ваколатига тегишли бўлиб, умумий судларда эса протест келтирувчи шахсларнинг доираси бирмунча кенгайтирилиб берилган. Булар Республика Олий судининг Раиси, унинг ўринбосарлари ва Республика Бош прокурори, унинг ўринбосарлари билан вилоят ва Тошкент шаҳар суди раислари ва қорақалпоғистон Республикаси, вилоят ва Тошент шаҳар Прокурорлари томонидан ҳам шу судларга протест

www.arxiv.uz келтириш ҳуқуқи берилганлиги харқандай ноқонуний равишда қабул қилинган қарорлар устидан шикоят, протест келтириш имкониятини беради. Демак, умумий ҳамда хўжалик судларида суд қарорларини назоарт тартибида қайта кўриш учун суд ва прокуратура идораларининг ваколатли мансабдор шахслари субъект бўлиб қатнашишлари белгиланган. Назоарт тартибида хўжалик низоларини хўжалик судлари томонидан кўриб ҳал этишда қонунда кўрсатилган процессуал харакатларни бажаришлари лозим. Бу ҳаракатлар ишни талаб қилиб олиши, текшириши, лозим ҳолларда протест келтириш ва ишни қайта кўриш каби ҳаракатлар қуйи судлар томонидан йўл куйган хато ва камчиликларни бартараф қилишга қаратилгандир. Олий Хўжалик судининг Раёсати назорат тартибида келтирилган протест юзасидан барча судларнинг чиқарган ҳал қилув қарорлари ва қарорларини кўрувчи суд босқичи бўлиб ҳисобланади. Ваколатли мансабдор шахс номига ёзилган шикоят ёки берилган протест тегишли ишларни Олий Хўжалик суди томонидан талаб қилиб олиш учун асос бўлади. Агар қонунда кўрсатилган мансабдор шахслар хўжалик судларининг ҳал қилув қарорлари ва қарорлари устидан протест келтиришга асос борлигини аниқлангандан кейингина протест ёзилади ва уни иш билан Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Раёсатига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Раёсати протестни кўришда Олий Хўжалик суди судьясининг ишнинг ҳолатлари ва протест важлари тўғрисидаги маърузасини эшитади. Тушунтиришлар бериш учун Раёсат мажлисига ишда иштирок этаётган шахслар чақирилиши мумкин. Бундай ҳолларда уларга Раёсат мажлисининг вақти ва жойи тўғрисида хабарномалар юборилади. Уларнинг келмаслиги ишни кўриш учун тусик бўлмайди.

www.arxiv.uz Ишни назорат тартибида кўришда Ўзбекистон Республикасининг Бош Прокурори ва ёки унинг ўринбосари иштирок этиб, ўзи келтирган протестни қувватлайди ёки Узбеистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Раисининг ёки ўринбосари келтирган протест бўйича кўрилаётган иш бўйича хулоса беради. Хўжалик судининг Раёсати назорат тартибида кўрган ишлари юзасидан қуйи судларнинг қабул қилинган қарорларини ғайриконуний ёки асоссиз эканини аниқласа, уларнинг ўзгартириш ёки бекор қилишга ҳақли бўлади. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Раёсати ишни назорат тартибида кўриб: 1) хўжалик судининг ҳал қилув қарорини ўзгартиришсиз қолдиришга ва протестни қаноатлантирмасликка; 2) ҳал қилув қарорини, қарорни тўла ёки қисман бекор қилиб, ишни янгидан кўриш учун юборишга; 3) ҳал қилув қарорини, қарорни ўзгартириб ёки бекор қилиб, ишни янгидан кўришга юбормасдан янги ҳал қилув қарорини қабул қилишга; 4) ҳал қилув қарорини, қарорни тўла ёки қисман бекор қилиб, иш юритишни тугатишга ёхуд даъвони тўла ёки қисман кўрмасдан қолдиришга; 5) иш бўйича аввал қабул қилинган ҳал қилув қарорлари ёки қарорлардан бирини кучида қолдиришга ҳақли (ХПКнинг 199-моддаси). Хўжалик судининг Раёсатида ишни назорат тартибида кўриш натижалари бўйича қабул қилинадиган қарор Раёсат иштирокчиларининг иштирок этаётган аъзоларининг кўпчилиги ёклаб берган овозлари қарорни қабул қилишга асос бўлади ва бу қарор шу пайтдан бошлаб қонуний кучга киради. Қ онун назорат тартибида ишни қайта текшириш учун ваколатли бўлган хўжалик судининг Раёсати қонунда белгиланган айрим ҳаракатларни, масалан:

www.arxiv.uz Ишни назорат тартибида кўраётган хўжалик суди ҳал қилув қарорида, қарорда аниқланмаган ёхуд рад этилган ҳолатларни аниқлашга ёки исботланган деб ҳисоблашга, у ёки бу далилнинг тўғрилиги ёки нотўғрилиги, бир далилнинг бошқаларидан устунлиги, ишни янгидан кўришда қандай ҳал қилув қарори, қарор қабул қилиниши кераклиги масалаларини олдиндан ҳал қилишга ҳақли эмас. Хўжалик судларининг қонуний кучга кирган ажримлари устидан назорат тартибида протест келтириши суднинг ҳал қилув қарорлари ва қарорларига нисбатан берилган протестларни кўриш учун назарда тутилган тартиб белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Судининг 1996 йил 1 март қарорида Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик суди Раёсатининг иш тартиби тасдиқланиб, унда Раёсат йигилишларни вақтида тайёрлаш ва ташкил қилиш, йигилиш ўтказиш тартибини ҳамда Раёсат қарорларини ўз вақтида бажарилишини назорат қилиш мақсадлари ўз ифодасини топган.1 Олий Хўжалик суди тизимида Пленум муҳим ўрин эгаллайди. «Судлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонунида суд ҳокимиятининг энг юқори органи эканлиги ва у томонидан қабул қилинадиган ҳужжатлар қатъий бўлиб, Ўзбекистон Республикасининг барча ҳудудида бажарилиши мажбурийлиги белгиланган. Олий Хўжалик суди Пленумининг ваколатларига: суд амалиётини умумлаштириш натижаларини кўриб чиқиш, қонун ҳужжатларини қўллаш масалалари юзасидан кўрсатмалар бериш ва бошқа қонунда кўрсатилган ташкилий масалалар билан боғлиқ бўлган ишларни амалга ошириш кўрсатилган («Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 46-моддаси). Олий Хўжалик суди Пленумининг фаолияти «Судлар тўғрисида»ги қонун ва Ўзбекистон Республикаси Олий Хўжалик Суди Пленумининг 1996 йил 1 мартдаги қарори билан тасдиқланган «Пленумнинг иш тартиби (регламенти) тўғрисида»ги1 ҳужжатлари билан тартибга солинади.

www.arxiv.uz Хўжалик судининг қонуний кучга кирган ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш институти тушунчаси ва моҳияти Хўжалик низоларини хўжалик судларида янги очилган ҳолатлар бўйича ишларни қайтадан кўриш асослари Хўжалик ишларини судда кўришда судья ишдаги мавжуд далиллар, тарафларнинг баънотлари, гувоҳларни гувоҳликлари, экспертнинг хулосаларига асосланган тегишли қарор қабул қилади. Судья ишни қанчалик ҳар томонлама мазмунан ҳал этмасин, айрим ҳолларда шундай ҳолатлар пайдо бўладики, қабул қилинган қарорлар асосли бўлмаганлиги сабабли қайта кўриш тўғрисидаги масала қўзғалади. Бунинг учун қонунда кўрсатилган асослар мавжуд бўлишлиги лозим. Ишларни қайта кўришдан мақсад фуқаро ва ташкилотларнинг бузилган ҳуқуқларини ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, иш юзасидан объектив қарор чиқаришга қаратилгандир. Ишларни қайтадан янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш учун муқаддам қарор қабул қилнишида суд ва суд иштирочиларга маълум бўлмаган иш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатларнинг очилиши асос бўлади. Қ онуний кучга кирган хўжалик судларининг қарорларини янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги қоидалар ХПКнинг 204- 208-моддаларида берилган. Хўжалик суди ўзи қабул қилган, қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриши мумкин. Суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш учун қуйидагилар асос бўлади: 1) аризасига маълум бўлмаган ва маълум бўлиши мумкин бўлмаган иш учун муҳим ҳолатлар;

www.arxiv.uz 2) гувоҳнинг била туриб, ёлгон кўрсатувлар бергани, экспертнинг била туриб ёлгон хулоса бергани, таржимоннинг била туриб нотўғри таржима қилгани, ҳужжатлар ёки ашёвий далилларнинг сохталиги, ноқонуний ва асосланмаган суд ҳужжатини қабул қилинишига сабаб бўлганлиги суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланганлиги; 3) ишда иштиро этаётган шахслар ёхуд уларнинг вакиллари ёхуд судьяларнинг шу ишни кўриш вақтидаги суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланган жиноий қилмишлари; 4) ушбу ҳал қилув қарорини қабул қилишга асос бўлган хўжалик судининг суд ҳужжати, ёки суднинг ҳал қилув қарори, ҳукми ёхуд бошқа органнинг қарори бекор қилинганлиги. Келтирилган бу ҳолатлар қатъий бўлиб, ишда иштирок этувчи шахслар томонидан кенгайтирилишига йўл қўйилмайди, Ишларнинг қайта кўришнинг бу турлари ўзига хос процессуал хусусиятларга эга, масалан, ариза ишда иштирок этган тарафлар ёки агар бошқа шахсларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш билан боғлиқ бўлса, прокурор томонидан ҳал қилув қарорини, ажримни муқаддам қабул қилган хўжалик судига берилади. Ариза ишни қайта кўриш учун асос бўлган ҳолатлар аниқланган кундан эътиборан бир ой муддатдан кечиктирмай берилади. Агар биринчи инстанция судининг қабул қилган ҳал қилув қарори, ажрими апелляция, кассация ва назорат тартибида кўрилган бўлса, янгидан очилган ҳолатлар юзасидан бериладиган аризалар шу юқори суднинг номига берилиши ва иш кўрган шу судда кўрилмоги лозим. Тегишли судларда ишни янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш учун тарафлар хабардор қилинади, бироқ уларнинг суд мажлисига қатнашмаслиги аризани кўриш учун тўсқинлик қилмайди. Хўжалик суди қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги аризани кўриб, аризани қаноатлантиради ва суд ҳужжатини бекор қилади ёхуд қайта кўришни рад этади.

www.arxiv.uz Суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги аризани қаноатлантиришни рад этиш ҳақидаги хўжалик судининг ажрими устидан шикоят қилиниши (протест келтирилиши) мумкин. Суд ҳужжати бекор қилинган тақдирда иш хўжалик суди томонидан ушбу кодексда белгиланган қоидалар бўйича кўрилади. Суд амалиётида (умуми ва хўжалик судларида) айрим ҳолларда қонуний кучга кирган суднинг ҳал қилув қарор, ажрим ва қарорларни назорат тартибида қайта кўриш билан қонуний кучга кирган суднинг ҳал қилув қарор ва ажримларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш институтларини фарқига эътибор бермаслик ҳолатлари учраб туради. Шунинг учун уларни бир-биридан фарқлаш мақсадга мувофиқдир. Янгидан очилган ҳолатлар бўйича суд қарорларини қайтадан кўришда шикоят ва протест келтирадиган шахсларнинг таркибига, шикоят, протест берилиши ва аризани кўрадиган суд инстанцияларига, ариза бериш муддатига, ариза юзасидан бажариладиган процессуал ҳаракатларга эътибор бериш лозим.

Похожие

Ўзбекистонда ҳакамлар судлари ва фуқаролик

Хўжалик фаолияти соҳасидаги жиноятлар

Ўзбекистон Республикасида нотариал ҳаракатлар

Хўжалик процессуал ҳуқуқининг тамойиллари ( принциплари ) ( Хужалик процессуал хукукининг тамойиллари

Мехнат низоларининг тааллуклилиги ва судловлиги