Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари - Юриспруденция - Рефераты

Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146.5 KB

Режа : 1. Суд қарорлари тушунчаси ва турлари 2. Суднинг ҳал қилув қарорининг моҳияти ва аҳамияти 3. Ҳал қилув қарорининг чиқарилиши тартиби 4. Қарорларни тузатиш ва тушунтириш 5. Ҳал қилув қарорининг қонуний кучга кириши

Суд қарорлари тушунчаси ва турлари Фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилишда суднинг мулоҳаза ва хулосалари муайян процессуал шаклда белгиланган тартибда чиқариладиган суд қарорлари шаклида ифода этилади. Фуқаролик ишлари бўйича ҳал этиладиган масалаларга кўра суд қарорлари икки турга: ҳал қилув қарорлари ва ажримларга бўлинади. Биринчи инстанция судининг ишни мазмунан ҳал қиладиган қарорига ҳал қилув қарори деб айтилади (ФПКнинг 203-моддаси).Бундай ҳал қилув қарори (решение) суд томонидан кўрилаётган асосий масалаларга жавоб тариқасида- тарафлардан даъво талаблари бўйича давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган шикоят ва протестлар, алоҳида тартибда кўриладиган ишлар, чунончи: юридик аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни белгилаш бўйича қабул қилинади. Биринчи инстанция судининг ишни мазмунан ҳал қилмайдиган қарорига ажрим деб айтилади (ФПКнинг 237-моддаси). Биринчи инстанция судида фуқаролик ишларини кўриш, одатда ҳал қилув қарори қабул қилиш билан тамом бўлади. Ажрим (определение) эса, фуқаролик процессининг юритилиши ёки унинг тўхтатилиши, тугатилиши масалалари бўйича далилларни тўплаш, процессга янги шахсларни жалб қилиш, суднинг ҳал қилув қарорини ижро этиш бўйича, шунингдек ташкилотларнинг ишларидаги жиддий камчиликлар ҳамда фуқаролар томонидан қонуннинг бузилиши масалалари ва бошқа баъзи масалалар бўйича чиқарилади. Юқори суд идораларининг ажримлари ва қарорлари биринчи инстанция судларининг чиқарган қарорлари қонуний ва асосли бўлишлигини текшириш муносабати билан қабул қилинади. Улар низони мазмуни бўйича ҳал қилмайди.

Суднинг ҳал қилув қарорининг моҳияти ва аҳамияти Суднинг ҳал қилув қарори одил судловнинг жуда муҳим актидир. Фуқаролик ишлари бўйича одил судловнинг вазифаси маълум ишни ҳал қилишда фуқароларни Ўзбекистон Республикасининг Конституциясида, бошқа қонунларда ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро фактлар билан кафолатланиб қўйилган шахсий, сиёсий, иктисодий ва ижтимоий ҳуқуқлари, эркинликлари ва манфаатлари, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларининг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилишда қонунчилик ва ҳуқуқ тартибини мустаҳкамлашга, демократияни таъминлашга ижтимоий адолатни, фуқароларнинг тотувлиги ва миллий ҳамжиҳатини, мавжуд одат ва анъаналарини ҳурмат қилиш руҳида, истиклоллик ва мустақиллик ишига садокатли қилиб тарбиялашдан иборат. Суд ўзининг ҳал қилув қарори билан тарафлар ўртасида чиққан моддий- ҳуқуқий низога истиклол қонунларига асосланиб жавоб беради, бузилган шахсий ва мулкий ҳуқуқларни тиклайди ҳамда баъзи низосиз ишларни ҳам ҳал қилади. Агар даъвогарнинг талаблари бузилмаган бўлса, унинг талабини рад қилади ва шу билан жавобгарнинг ҳуқуқини ҳимоя қилади. Суд ҳал қилув қарорида маълум низони ҳал қилиб, процессдаги у ёки бу тарафнинг ҳуқуқини ҳимоя қилибгина қолмасдан, шу билан бирга мустақилликка эришган халқимизни иродасини ифода қилувчи қонунларига таянади. Судда ишни мазмунан кўришда суд залида ҳозир бўлган кишилар иш ҳолатлари билан танишадилар ва суд қарор чиқаргандан кейин низони қандай ҳал қилганлигини, қонунларнинг қанчалик тўғри тадбиқ этганлигини шу ва айрим мисоллар орқали аниқ билиб оладилар. Судда ҳозир бўлган фуқаролар суднинг ҳал қилув қарорига мамнун бўлиб, бу қарорнинг тўғрилигига тушунсалар, унинг тўғрилиги ҳақида уларда шубха туғилмаса, суд мақсадига эришган бўлади. Суд қарорининг

мамнуният билан қабул қилиниши фуқароларда қонунларига риоя қилиш, уларнинг хоҳ ўзаро, хоҳ давлат ва жамоат ташкилотлари билан бўлган муносабатлар қонунларнинг ва жамият қоидаларининг талабларига мувофиқ тарзда тузилиши кераклиги тўғрисида фикр туғдиради. Суднинг ҳал қилув қарори истиклол одил судловнинг жуда муҳим ва ҳал қилувчи процессуал акти бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси «Судлар ҳақида»ги қонуни ҳамда Ўзбекистон Республикасининг қонунлар ва бошқа қонунлар билан судларга юкланган вазифаларнинг бажарилишини аниқ ифода қилади. Демак, суднинг ҳал қилув қарори-одил судлов акти бўлиб, далиллардан фойдаланган ҳолда ишнинг ҳақиқий ҳолатини белгилашга моддий ва процессуал ҳуқуқ меъёрларини тадбиқ этиш билан фуқароларнинг ва юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ташкилотлар ва бошқа жамоят бирлашмаларининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилгандир. Ҳал қилув қарорининг чиқарилиши тартиби Суд ҳал қилув қарорини Ўзбекистон Республикаси номи билан чиқаради. Процесснинг узлуксизлиги принципига мувофиқ ҳал қилув қарори иш кўрилиши биланок дарҳол чиқарилиши лозим. Бироқ қонун алоҳида мураккаб ишлар юзасидан асослантирилган қарорни тузиб чиқаришни кўпи билан уч кунгача кечиктирилиши мумкинлиги тўғрисида кўрсатма беради (ФПКнинг 204-моддаси 4-қисми). Барча ҳолларда суд ишни кўриб бўлгандан кейин ҳал қилув қарорини чиқариш билан боғлиқ масалаларни муҳокама қилишга киришади. Суд ҳал қилув қарорини алоҳида хонада (маслахатхонада) чиқаради. Маслахат вақтида ва ҳал қилув қарорини қабул қилиш вақтида маслахатхонада шу иш бўйича суд таркибига кирадиган судьяларгина бўлиши мумкин. Алоҳида хонада (маслахатхонада) бошқа шахсларнинг ҳозир бўлишига йўл қўйилмайди.

Суд томонидан ишни кўриш пайтида келиб чиқадиган ҳамма масалалар алоҳида хона (маслахатхона)да судьялар томонидан кўпчилик овоз билан ҳал қилинади. Ҳайъат (коллегиал) тартибда ҳар қандай масалани ҳал қилишда судьялардан ҳеч бири овоз беришда бетараф қолишга ҳақли эмас. Раислик қилувчи энг кейин овоз беради. Судьялар маслахат вақтидаги муҳокамаларини ошкор қилишга ҳақли эмаслар. Суднинг ҳал қилув қарори қонуний, асосли ва адолатли бўлиши лозим, акс ҳолда, бу қарор кейинчалик кассация ва назорат тартибида текширилишида ФПКнинг 318-314-моддалари таркибида бекор қилиниши мумкин. Суд ўз ҳал қилув қарорини фақат суд мажлисида текширилган далилларгагина асослайди. Хал қилув қарорини чиқаришда ҳал қилинадиган масалалар ФПКнинг 205-моддасида кўрсатилган. Бу қонунда айтилишича, суд ҳал қилув қарорини чиқаришда далилларга баҳо беради, шу иш бўйича аҳамиятли бўлган қандай ҳолатлар аниқланганлигини, қандай қонун тадбиқ этилиши лозимлигини ва арз қилинган талабни қаноатлантириш лозимми-йўқми эканлигини белгилайди. Суд шунингдек суд харажатларини тақсимлайди. ҳал қилув қарорини ижро этиш тартиби ва муддатини белгилайди ҳамда бошқа қўшимча масалаларни ҳал қилади. Агар маслахат вақтида иш учун аҳамиятли янги ҳолатни аниқлаш ёки янги далилни текшириш зарур бўлиб қолса, суд ҳал қилув қарори чиқармасдан, ишни судда текширишни янгидан бошлайди ва бу тўғрида ажрим чиқаради. Бундай ҳолда суд муҳокамаси фақат қўшимча текшириш зарур бўлган ҳолатлар доирасидагина олиб борилади. Агар фуқаролик иши судьялар таркибида кўрилса, суднинг ҳал қилув қарори кўпчилик овоз билан, судья якка ўзи курса, судни ўзи чиқаради. У раислик қилувчи ёки судьялардан бири томонидан ёзма шаклда баён қилинади ва ҳал қилув қарорини чиқаришда иштирок қилган ҳамма судьялар томонидан имзоланади. Озчиликда қолган судья ўзининг алоҳида фикрини

ёзма шаклда баён қилишга ҳақлидир. Судьянинг алоҳида фикри суд мажлисида укиб эшиттирилмайди, лекин ишга қўшиб қўйилади. Агар алоҳида фикр берилган ҳал қилув қарори кассацион инстанцияда кўриб чикилмаса, у қонуний кучга киргандан кейин ҳал қилув қарорига протест келтирилганлиги тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун иш билан бирга юқори турувчи суд раисига юборилади. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг фуқаролик ишлари бўйича суд қоллегиасида ҳал қилув қарори чиқаришда қатнашган ва ўзининг алоҳида фикрида қолган раислик қилувчи ёки судьялар ҳал қилув қарори тўғрисидаги масалани ҳал қилиш бўйича алоҳида фикр борлиги ҳақида Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Раисига маълум қилишлари мумкин. Хал қилув қарори раислик қилувчи судья ёки судьяларнинг бири томонидан ёзилиб, барча судьялар томонидан имзоланади, шу жумладан, озчиликда қолган ва алоҳида фикрини илова қилган судья ҳам кул қўяди. ҳал қилув қарорини чиқариш юзасидан белгиланган бу процессуал тартиб фуқаролик процессида икки хил мақсадни кўзда тўтади: биринчидан, судьялар мустақил бўлиб, фақат қонунга буйсўнганлари туфайли уларни четдан бўлиши эхтимол тутилган таъсирдан сақлайди. Суднинг қарори судьяларни ишни кўргандан кейин чиқарган хулосаларига ва қонунгагина асосланади. Тарафлар ва суд залида ҳозир бўлган кишиларда қарор фақат шу ишни кўрган судьялар томонидан чиқарилганига тўла ишонч хосил бўлиши лозим; иккинчидан, чет кишилар бўлмаган ҳоли жойда қарор чиқаришдан мақсад судьяларга бутун масалаларни хотиржамлик билан ҳал этишга, бошқа масалалар, бошқа ишлар билан шуғулланмасдан тўғри қарор чиқаришга имкон беришдир. Ҳар бир маълум бўлган суд ишининг алоҳида хона (маслахатхона)да ҳал қилиниши суднинг ҳақиқатан мустақил ва ҳолислигини таъминлашнинг энг муҳим воситаларидан бири бўлиб кўрилади. Алоҳида хона (маслахатхона)да суд мажлиси давом этади. Ҳайъат (коллегиал) тартибда кўриладиган ишларда

раислик қилувчи бу ерда ҳам суд мажлисига раҳбарлик қилади. Муҳокама қилиниши ва ҳал этилиши лозим бўлган масалаларни баён қилади. Алоҳида хона (маслахатхона)да муҳокама қилиниши ва ҳал этилиши лозим бўлган масалаларнинг доираси даъвогарнинг талаби ва жавобгарнинг ҳамда суд мажлисида кўрилган материаллар билан белгиланади. Судьялар алоҳида хона (маслахатхона)да суд мажлисида кўрилмаган масалаларни ҳал қила олмайдилар ва суд мажлисида текширилмаган далилларга асосланиб, хулоса чиқара олмайдилар. Шунинг учун агар ҳал қилув қарорини муҳокама қилганда суд мажлисида кўрилмаган масалалар келиб чикса, ишни кўришни давом қилдириш ҳақида ажрим чиқариш лозим бўлади. Бундай ҳолларда суд муҳокамаси фақат қўшимча мухтож ҳолатлар доирасидагина олиб борилиши лозим. Суд ҳал қилув қарорининг мазмуни Ўзбекистон Республикасида кўрилган фуқаролик ишлар юзасидан суд Ўзбекистон Республикаси номидан чиқарган ҳал қилув қарорида тарафлардан бирининг маълум ҳуқуқини ва иккинчи тарафнинг маълум мажбуриятини эътироф қилади ва шунга биноан буйруқ беради . Суднинг ҳал қилув қарори қисқа, шу билан бирга масаланинг ҳамма томонларини ўз ичига олиши ва равшан бўлиши керак.Суднинг қандай факт ва далилларга биноан шундай хулоса чиқарганлиги, у ёки бу қонунни тадбиқ қилганлиги ва суднинг иш юзасидан қандай қарор чиқарганлиги ҳал қилув қарорининг мазмунидан кўриниб туриши лозим. Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми томонидан берилган қатор тушунтиришларда суднинг ҳал қилув қарорини ёзганда масаланинг ҳамма томонини ўз ичига оладиган қилиб ёзиш зарурлиги қайта-қайта кўрсатиб ўтилди. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 1998 йил 17 апрелдаги «Суднинг ҳал қилув қарори тўғрисида»ги Пленум қарорида суд томонидан аниқланган барча ҳолатларни, суднинг шундай қарор чиқаришига асос

бўлган далилларни ва суд амал қилган қонун моддаларини аниқ кўрсатиш айникса муҳимлиги таъкидлаб ўтилган.1 Суднинг ҳал қилув қарорида шундай асослар бўлиши керакки, суд даъвони талабларни қаноатлантирганда ёки даъвони рад қилганда нимага амал қилганлиги ва суднинг нима учун бир хил исботларни тўғри деб топганлиги ва иккинчи бир хил исботларни рад қилганлиги равшан кўриниб турсин. Ҳар бир ҳал қилув қарори аниқ бўлиши учун тўрт қисмдан: кириш қисмидан, баён қилиш қисмидан, асослантириш ва қарор (резолютив) қисмларидан иборат бўлишлиги қонунда белгиланган (ФПКнинг 206- моддаси). Хал қилув қарорининг кириш қисмида ҳал қилув қарори чиқарилган вақт ва жой, ҳал қилув қарори чиқарган суднинг номи, суднинг таркиби, суд мажлисининг котиби, процессда қатнашган прокурор, тарафлар, ишда иштирок этувчи бошқа шахслар ва вакиллар кўрсатилади. Хал қилув қарорининг баён қилиш қисмида даъвогарнинг талаби, жавобгарнинг эътирози ва ишда иштирок этувчи бошқа шахсларнинг баёнотлари кўрсатилиши керак. Хал қилув қарорининг юқорида кўрсатилган баён қилиш қисми мумкин қадар қисқа ёзилиб, низонинг нимадан иборат экани тўла баён қилинмоги лозим. Бу қисмда даъвогарнинг талаблари ва уларнинг асослари, шунингдек даъвогарнинг талабига қарши жавобгарнинг эътирозлари ва бу эътирозларга асос бўлган материаллар баён қилинади. Агар учинчи шахс мустақил талаб билан арз қилган бўлса, бу қисмда учинчи шахсларнинг ҳам иштирок этганлари ва уларнинг талабларини кўрсатиш лозим, Агар иш юзасидан бир марта ҳал қилув қарори чиқарилиб, кассацион ёки назорат тартибида иш бекор қилинган бўлса, муқаддам қарорлар чиқарилганлиги ва юқори суд ўзининг ажримида қандай кўрсатмалар бергани кўрсатилиши керак. Суд амалиётида ҳал қилув қарорининг баён қилиш қисмини ёзишда турли хатолар учрайди. Баъзан қарорнинг бу қисмида ишдаги барча ҳолатларнинг

мазмуни, тарафларнинг барча баёнотлари ҳеч бир зарурат бўлмаса ҳам тўла равишда ёзилган бўлади. қарорда тарафлар ўртасида даъво қилинаётган нарсани аниқлаш учун зарур бўлган факт ва далилларгина баён қилиниши, яъни даъвогарнинг нимани ва қандай асосга биноан ўша нарсани талаб қилганлиги ва жавобгар даъвогарнинг қандай талабларига ва нима учун эътироз қилинганлиги кўрсатилиши лозим. Хал қилув қарорининг асослантириш қисмда ишнинг суд томонидан аниқланган ҳолатлари ва келтирилган далиллар тўғрисидаги хулосалари, даъвони қаноатлантириш ёки рад қилиш учун бўлган асослар, суд томонидан қўлланган қонунлар ундан кейин бошқа қўлланиладиган қонун ости актлари ва ҳуқуқий меъёрларга амал қилганлиги кўрсатилмоги лозим. Хал қилув қарорининг асослантириш қисмида суд тарафлар топширган ҳужжатларни, суд мажлисида аниқланган фактларни таҳлил қилиб, тарафлар ўртасидаги муносабатлар тўғрисида чиқарилган хулоса ва бу муносабатларга берилган юридик баҳони кўрсатиш лозим. Бошқача айтганда, суд ҳал қилув қарорининг шу қисмида далилларга баҳо беради, қандай фактларни аниқланган деб ҳисобланганини ва даъвогарнинг қандай талаблари ёки жавобгарнинг қандай эътирозларини тўғри деб топганини ва қандай қонунларга биноан тўғри деб ҳисоблаганини кўрсатиб ўтади. Ўзбекистон Республикаси Олий суди «Суд амалиётида фуқаро ва ташкилотларнинг шаън ва қадр-қимматини ҳимоя қилиши ҳақидаги қонунларини қўллаш тўғрисида»ги 1992 йил 19 июндаги Пленум қарорида судлар ҳал қилув қарорини чиқаришда ҳамма вақт ҳам шаън қадр-қимматга путур етказувчи маълумотларга раддия беришнинг аниқ усули ҳамда раддия берлиши лозим бўлган муддатларни кўрсатилмаслиги, суд харажатларини ундириш масаласини муҳокама қилинмаслиги кўрсатиб ўтилган.1 Судьялар ишдаги ҳужжатларга, далилларга шахсий фикрига қараб баҳо берадилар. Аммо судьяларни фикрлари асоссиз фикр бўлмаслиги керак. Бу

фикр ишнинг суд аниқланган ҳолатларига асосланган бўлмоғи лозим. Суднинг ҳал қилув қароридан ва бу қарорни текширувчи юқори судга, суднинг нима учун шундай қарорга келганлиги ва тарафларнинг талабларини тўғри ёки нотўғри деб топишга қандай асос борлиги очиқ кўриниб турсин. Бундан ташқари, суд нима учун у ёки бу қонунни моддий-ҳуқуқий нормани қўллаганлигини кўрсатиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 1998 йил 17 апрелдаги «Суднинг ҳал қилув қарори» ҳақидаги Пленум қарорида айрим судларнинг ҳал қилув қарорини чиқаришда қўлланиши лозим бўлган қонунларни кўрсатилмаслиги ва уни етарли даражада далиллар билан асосламаслиги қайд қилинган. Хал қилув қарорининг хулоса (қарор) қисмида эса, суднинг даъвони қаноатлантириш ёхуд даъвони тўла ёки қисман рад этиш тўғрисидаги хулосаси, суд харажатларининг тақсимоти, ҳал қилув қарори устидан шикоят бериш муддати ва тартиби кўрсатилиши лозим (ФПКнинг 206-моддаси). Хал қилув қарорининг қарор қисмида суд қандай қарорга келган бўлса, ўша ёзилади. қарорнинг бу қисмида, агар даъво кондирилган бўлса, жавобгар нимани бажарилиши кераклигини қатъий, аниқ ва равшан кўрсатадиган буйруқ шаклида ёзилмоги лозим. Агар даъво қисмангина кондирилса, суд қандай талаблар кондирилганлигини ва қандай талаблар рад қилинганлигини аниқ кўрсатиши керак. Агар суд даъвонинг ҳаммасини рад қилишни зарур деб топса, қарор қисмида «даъво рад қилинсин» дебгина ёзилмасдан, балки қайси даъвогарнинг даъвоси, қандай даъво ва қайси жавобгарга нисбатан бўлган даъво рад қилинганлигини аниқ кўрсатиши лозим.1 Хал қилув қарорининг аниқ ва равшан ёзилмаслиги, бу қарорнинг бажарилишини қийинлаштиради. Низонинг моҳиятига қараб, ҳал қилув қарорининг қарор қисми турлича ёзилади, чунончи:

1) пул ундириш тўғрисидаги ишларда ундирилган пулнинг аниқ суммасини кўрсатиш лозим. Агар даъво бир неча талабдан иборат бўлса, суд ҳар бир талабнинг айрим миқдорини ва кейинчалик умумий суммасини кўрсатиши керак. Бундан ташқари суд пул ундириш тўғрисидаги қарор чиқарилганида ундириладиган пул суммаси қанча фоизни ташкил қилиши масаласини ҳам ҳал қилиши лозим. 2) вақти-вақти билан тўланадиган пулларни ундирганда аниқ суммани қайси ойдан ва қайси числодан бошлаб қачонгача ойма-ой ундириш кераклиги аниқ кўрсатилиши керак. Алимент ундириш тўғрисидаги ишларни алиментни кимдан, қанча, ким фойдасига ва кимни тарбиялаш учун ундирилиши ҳам аниқ кўрсатилиши лозим. 3) корхоналар, муассасалар ва бошқа ташкилотлардан пул суммаларини ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарорида суд ундириладиган пул суммаси, шунингдек ундириладиган сумма жавобгарнинг банкдаги қайси ҳисобидан олиниши кераклигини кўрсатади (ФПКнинг 209-моддаси). 4) суд мулкнинг ўзини, яъни натура шаклида ундириш тўғрисидаги чиқарган ҳал қилув қарорида шу мулкнинг қийматини ҳам кўрсатади, ҳал қилув қарорини ижро этиш вақтида бу мулк бўлмаса, жавобгардан мулкнинг қиймати ундириб олинади (ФПКнинг 210-моддаси). 5) мулк ёки пул бериш билан боғлиқ бўлмаган муайян ҳаракатларни бажариш мажбуриятини жавобгарга юкловчи ҳал қилув қарорида суд, агар жавобгар ҳал қилув қарорини белгиланган муддатда бажармаса, даъвогар бу ҳаракатларни жавобгарнинг ҳисобига бажариб, зарар харажатларни кейинчалик жавобгардан ундиришга халидир, деб кўрсатилиши мумкин. Агар кўрсатилган ҳаракатлар фақат жавобгар томонидан қилиниши мумкин бўлса, суд ҳал қилув қарорида шу қарорни бажариш лозим бўлган муддатни белгилайди (ФПКнинг 211-моддаси). Булардан ташқари суд манфаатдор шахсларнинг талаблари ёки суд ўзининг ташаббуси билан ҳал қилув қарорида қуйидаги масалаларни кўрсатиши мумкин:

агар бир неча даъвогарнинг фойдасига чиқариладиган ҳал қилув қарорида суд улардан ҳар бирига унинг қандай хиссаси бор эканини ёки ундириш ҳуқуқи шериклик эканини кўрсатади. Бир неча жавобгарларга қарши чиқариладиган ҳал қилув қарорида суд улардан ҳар бири ҳал қилув қарорининг қандай хиссасини бажариши кераклигини ёки уларнинг жавобгарлиги шерик жавобгарлик эканлигини кўрсатади; агар тарафларни бирор ҳаракат қилишга мажбур этиш ёки бирор ҳаракатни қилишни таъқиқлаш тўғрисидаги ишларда ким ва қандай ишни ва қандай муддатда бажиариши ёки ким қандай ҳаракатни қилмаслиги кераклиги аниқ кўрсатилиши лозим; никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарорининг қарор қисмида, агар даъво кондирилса, ажралиш тўғрисидаги гувоҳномани берганда ундириладиган суд харажатлари ва бу суммани эр билан хотиннинг қайси биридан (ё ҳар иккаласидан) ундириш кераклиги кўрсатилиши лозим; агар болалар масаласи кўрилган бўлса, ҳал қилув қарорининг қарор қисмида қайси бола кимнинг қарамоғида қолиши, шунингдек болаларнинг тарбияси учун лозим бўлган чиқимларни ота-оналардан қайси бири ва қанча миқдорда тўлаши кўрсатилиши керак; хал қилув қарорининг қарор қисмида эр-хотин ўртасидаги мулкни тақсим қилиш тартиби (бу масала судда кўрилган бўлса) ва агар эр-хотин илтимос қилган бўлсалар, улардан ҳар қайсисига никоҳдан олдинги фамилияларни бериш-бермаслик кўрсатилади. Фуқаролик низоли, (масалан, шаън қадр- қимматни ҳимоя қилиш ҳақидаги) ишларни судда кўришда агар даъво қаноатлантирилган тақдирда, суд ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотларга раддия бериш усулини кўрсатиши лозимлиги юқоридаги Пленум қарорида кўрсатилган.1 Фуқаролик процессуал қонунчилиги ишда иштирок қилувчи тарафларгагина эмас, балки суднинг ўзи ҳам, тарафларнинг ўзаро ҳақиқий муносабатларини аниқлаш ва уларнинг ҳуқуқларини белгилаш юзасидан

ташаббус ва фаолият кўрсатишга мажбурлигини белгилайди. Шу сабабли агарда корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, уларнинг бирлашмалари ва бошқа жамоат ташкилотлари ёки фуқароларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш зарур бўлса, суд ишда аниқланган ҳолатларга қараб, даъвогарнинг арз қилган талаблари доирасидан четга чиқиши мумкин (ФПКнинг 207-моддаси). Суд ФПКнинг бу моддасини тадбиқ қилганда шуни эсда тутиши керакки, талабнинг миқдори қонуннинг ўзида кўрсатилмаган ёки шартнома билан белгиланмаган ҳоллардагина даъвогарнинг талабидан четга чиқа олади. Агар жавобгар қарши даъво қўзғатса, қарорнинг қарор қисмида бу даъво тўғрисидаги масалага ҳам жавоб берилиши лозим.1 Суд ҳал қилув қарорининг қарор қисмида низонинг ўзининг мазмуни бўйича ҳал қилиш билан бирга суд харажатлари тўғрисидаги масалани, яъни суд харажатларини кимдан ва ким фойдасига ва қанча ундириш масаласини ҳам ҳал қилиши керак. Суд ҳал қилув қарорининг қарор қисмида қарорнинг ижро қилиш тартибини, яъни ҳал қилув қарорини ижро қилиш усули ва муддатини ҳам кўрсатади. Алоҳида ҳолларда иш бўйича ҳал қилув қарорининг чиқарган суд ёки ҳал қилув қарорини ижро этиш жойидаги суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризаси бўйича тарафларнинг мулкий аҳволига ёки бошқа ҳолатларига қараб, ҳал қилув қарорининг ижросини кечиктиришга ёки бўлиб-бўлиб ижро этишга шунингдек, уни ижро этиш усули ва тартибини ўзгартиришга ҳақли. Суд ҳал қилув қарорини ижро этиш учун маълум тартиб ва муддат белгиласа ёки ҳал қилув қарорини дарҳол ижро этишни зарур деб топса ёхуд унинг ижросини таъминлаш чораларини курса, бу тўғрида ҳал қилув қарорида айтилади (ФПКнинг 216, 218-223-моддалари). Аммо суднинг барча қарорларини йўқка чиқарадиган равишда кечиктириш ёки мухлат бериш (масалан, қарорнинг ижросини 5-10 йил ичида бўлиб-бўлиб бажариш)дан сақланиш керак. Ижрони кечиктирганда ёки суд қарорини бўлиб-бўлиб

бажарганда жавобгарнинг манфаати қўриқланса ҳам, аммо даъвогарнинг манфаати бузилиши мумин. Хал қилув қарорининг ижросини кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб бажариш масаласи суд томонидан алоҳида ҳолларда қарор чиқарилгандан кейин ҳам қилиниши мумкин. ФПКнинг 216-моддасида ҳал қилув қарорининг ижросини кечиктириш ва уни бўлиб-бўлиб ижро этиш ҳал қилув қарорини ижро этиш усули ва тартибини ўзгартириш тўғрисида қоида белгиланган. Бу қонунда кўрсатилишича, алоҳида ҳолларда ҳал қилув қарорини чиқарган суд ёки ҳал қилув қарорини ижро этиш бўйича тарафларнинг мулкий аҳволига ёки бошқа ҳолатларга қараб, ҳал қилув қарорининг ижросини кечиктиришга ёки бўлиб-бўлиб ижро этишга, шунингдек уни ижро этиш усули ва тартибини ўзгартиришга ҳақли. Бу тўғридаги аризалар суд мажлисида иштирок этувчи шахслар хабардор қилинган ҳолда кўрилади. Лекин бу шахсларнинг келмаслиги суд олдида қўйилган масалани ҳал этишга тўсқинлик қилмайди. Хал қилув қарорининг ижросини кечиктириш ёки бўлиб-бўлиб ижро қилиш тўғрисидаги, шунингдек уни ижро қилиш усули ва тартибини ўзгартириш тўғрисидаги масала бўйича суднинг чиқарган ажрими устидан хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин. Хал қилув қарорининг қарор қисми охирида суд тарафларнинг ҳал қилув қарори устидан шикоят қилишга ҳақли эканликларини ва шикоят қилиш тартибини (қайси муддатда, қаерга топшириш ва шу сингариларни) кўрсатиб ўтиши лозим. Суднинг ҳал қилув қарори қонун бўйича дарҳол ижро қилиниши лозим бўлган ишлар (ФПКнинг 219-220-моддалари) юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарорининг қарор қисмида «қарор дарҳол ижро қилинсин» деб кўрсатилиши лозим. Суднинг ўзи қарорнинг дарҳол ижро қилинишига йўл қўйишни зарур деб топган тақдирда, бунга асос бўлган сабабни қарорнинг асослантириш қисмида кўрсатиши лозим. қарор қисмида эса, «дарҳол бажарилишига йўл қўйилсин» деб кўрсатилади.

Хал қилув қарорининг қарор қисми тўғрисида юқорида санаб ўтилган ҳолатлар ва асосий низодан ташқари суднинг ҳал қилиш керак бўлган бошқа масалалар булар билан чегараланиб бўлмайди. Бу ерда суд амалиётида айникса кўп учрайдиган ҳоллар тўғрисидагина гапирилади.

Қарорларни тузатиш ва тушунтириш Хал қилув қарорини чиқарган суднинг ўзи ҳал қилув қарорини бекор қилишга ёки ўзгартиришга ҳақли эмас. Бу ҳуқуқ фақат ҳал қилув қарорининг тўғрилигини манфаатдор тарафларнинг шикояти ёки прокурорнинг протести бўйича текширадиган юқори судга берилган. ҳал қилув қарорини чиқарган суд фақат қўшимча қарор чиқаради ёки ўз қарорига изоҳ бера олади. Аммо суд ўз ташаббуси билан ёки ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризаси бўйича ҳал қилув қарорини ёзишда йўл қўйилган хатоларни ва очиқ кўриниб турган бошқа арифметик хатоларни тузатиши мумкин. Тузатиш киритиш тўғрисидаги масала ишда иштирок этувчи шахслар хабардор қилинган ҳолда суд мажлисида ҳал этилади, лекин бу шахсларнинг келмаслиги тузатиш киритиш тўғрисидаги масалани кўриш учун тўсқинлик қилмайди. Хал қилув қарорига тузатиш киритиш тўғрисидаги суднинг ажрими устидан хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин (ФПКнинг 213-моддаси). Суд ишни ҳал қилганда ўзининг ҳал қилув қарорида даъвогарнинг барча саволларига тўла жавоб бериши керак. Суд ўз фикрича асосли деб топилган талабларни қондириши ва асоссиз талабларни рад қилиши лозим. Аммо қандайдир бирор сабаб орқасида ҳал қилув қарори тўлиқ бўлмаса, яъни бу қарорда даъвогарнинг барча талабларига жавоб бўлмаса, тарафлар қўшимча қарор чиқаришни суддан сўрай оладилар. Бундай ҳолларда иш бўйича ҳал қилув қарори чиқарган суд ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризалари бўйича ёки ўз ташаббуси билан қуйидаги ҳолларда қўшимча қарор чиқариши мумкин: биринчидан, агар суд ҳуқуқ тўғрисидаги масалани ҳал қилиб ундирилган сумма миқдорини, топширилиши лозим бўлган мулкни ёки жавобгар бажариши лозим бўлган ҳаракатни кўрсатмаган бўлса, (масалан, даъвогар ўзини ишдан ғайриқонуний бўшатилганини айтиб, мажбуран ишсиз юрган кунлари ва ошиқча қилинган

ишлари учун ҳақ тўлашни сўраганида суд қарорида даъвогарнинг ишдан бўшатилишини тўғри топиб, лекин ошиқча ишлаганлик учун ҳақ тўлаш масаласи суд мажлисида текширилган бўлса ҳам, суднинг ҳал қилув қарорида бу ҳақда ҳеч нима айтилмаган бўлса ёки масалан, уйга нисбатан бўлган умумий мулк ҳуқуқи тўғрисидаги даъвони кўрганда суд даъвогарнинг даъвосини кондириб, уни мазкур уйнинг шерик эгаси деб топади, лекин унинг шу уйнинг қайси қисмига эга бўлганлигини кўрсатмаганида ва шунга ухшаш бошқа ҳолларда) даъвогар қўшимча қарор чиқаришни суддан сўрашга ҳақлидир; иккинчидан, агар даъво талабларининг бирортаси бўйича ишда иштирок этаётган шахслар далиллар келтирган ва баёнотлар берган бўлсалар-у, аммо унинг юзасидан ҳал қилув қарори чиқарилмаган бўлса; учинчидан, агар ҳал қилув қарорида суд харажатларини тақсим қилиш кўрсатилмаган бўлса, қўшимча ҳал қилув қарори чиқарилиши мумкин. қўшимча ҳал қилув қарори чиқариш ҳақидаги масала ҳал қилув қарори чиқарилган кундан бошлаб ўн кун муддат ичида қўзғатилиши керак. қўшимча ҳал қилув қарори ишда иштирок қилувчи шахслар хабардор қилиниб, суд мажлисида кўрилгандан сўнг чиқарилади. Бундай қарор устидан кассацион тартибда шикоят қилиниши ёки протест келтирилиши мумкин. Агар суднинг ҳал қилув қарорига кассация шикояти берилган ёки протест келтирилган ва шу билан бир вақтда қўшимча ҳал қилув қарори чиқариш масаласи ҳам қўйилган бўлса, суд аввал қўшимча ҳал қилув қарори чиқариш масаласини ҳал этиб, кейин ишни кассация босқичи судига кўриш учун юбориши лозим.1 қўшимча ҳал қилув қарори чиқариш тўғрисидаги талабни рад қилиш ҳақида чиқарилган ажрим устидан ҳам хусусий шикоят қилиниши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин (ФПКнинг 214-моддаси). Суднинг ҳал қилув қарори шундай ёзилиши керакки, унинг мазмуни тарафларга ҳам, суд қарорини ижро қилувчига ҳам тушунарли бўлсин. Агар

суднинг ҳал қилув қарорини ижро қилганда қарорнинг маъноси тарафларга ёки суд ижрочисига англашилмаса ҳамда уни ижро қилиш қийин бўлса ёки мумкин бўлмаса, тарафлар ёки суд ижрочиси қарорни чиқарган судга мурожаат қилиб, ҳал қилув қарорини тушунтиришни (шархлашни) сўрашлари мумкин (Республикаси Олий судининг Ахборотномаси. Тошкент. 1998 йил 1-2 сонлари. 54-60 бетлар.) ФПКнинг 215-моддасида кўрсатилганидек, ҳал қилув қарори тушунарли бўлмаган ҳолда ишни ҳал қилган суд ўзининг ташаббуси билан ёки ишда иштирок этувчи шахсларнинг аризаси бўйича ҳал қилув қарорининг мазмунини ўзгартирмасдан тушунтиришга ҳақли. Хал қилув қарорини тушунтиришда, агар у ижро қилинмаган бўлсагина ва ҳал қилув қарорини мажбурий ижро қилиш муддати утмаган бўлсагина йўл қўйилади. Хал қилув қарорини тушунтириш тўғрисидаги масала ишда иштирок этувчи шахслар хабардор қилинган ҳолда суд мажлисида ҳал этилади, лекин бу шахсларнинг келмаслиги ҳал қилув қарори тушунтириш тўғрисидаги масалани кўриш учун тўсқинлик қилмайди. ҳал қилув қарорини тушунтириш тўғрисидаги масала бўйича суднинг чиқарган ажрими устидан хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин. Баъзан шундай ҳоллар учрайдики, қарорга кул қуйиб, уни эшиттиргандан кейин ҳам аниқ бўлмаган жойлари (масалан, тарафларнинг номлари нотўғри ёзилганлиги, ҳисоблашда ракамларнинг нотўғри ёзилганлиги ва шу сингарилар) маълум бўлади. Суд ана шу аниқсизликларни тўғрилаши мумкин, аммо бундай ҳолларда нотўғри жойларни учириш ва сатр орасига қўшимча қилиб ёзиш мумкин эмас. Тузатиш киритиш масаласи тарафларни чақириб, суд мажлисида кўрилиши лозим. Суд ўзининг шу ҳақдаги ажримини ҳал қилув қарорига қўшиб қўяди. Тарафлар бу ажрим устидан умумий асосларда хусусий шикоят беришлари мумкин.

Ҳал қилув қарорининг қонуний кучга кириши Суднинг ҳал қилув қарори, агар унинг устидан шикоят ёки протест берилмаган бўлса, кассацион шикоят ва протест бериш муддати ўтгандан сўнг қонуний кучга киради. ҳал қилув қарори устидан кассацион шикоят берилган ёки кассацион протест келтирилган тақдирда, агар у бекор қилинмаган бўлса, ишни юқори суд кўрганидан кейин қонуний кучга киради. Ўзбекистон Республикаси Олий судининг ҳал қилув қарори эълон қилиниши билан дарҳол қонуний кучга киради. Хал қилув қарори қонуний кучга киргандан кейин тарафлар ва ишда иштирок этган бошқа шахслар ҳамда уларнинг ҳуқуқларини қабул қилувчилар судга ўша даъво талабларини илгариги асосда янгидан арз қила олмайдилар, шунингдек суд аниқланган фактлар ва ҳуқуқий муносабатлар ҳақида бошқа процессда низолаша олмайдилар. Агар иш судда прокурор ёки давлат бошқарув органи, касаба уюшмаси, корхона, муассаса, ташкилотлари уларнинг бирлашмалари ёки айрим фуқаролар томонидан ФПКнинг 5-моддасида кўрсатилган тартибда бошланган бўлса, суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори кимнинг манфаатини кўзлаб даъво қўзғатилган бўлса, шу шахс учун мажбурийдир. Агар жавобгардан даврли тўловлар (алиментлар, майиб бўлганлик ёки қарамоғидаги шахслар таъминоти учун тўловлар ва ҳақазолар) ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарори қонуний кучга кирганидан кейин шу тўловлар миқдорини аниқлашга ёки уларнинг муддатига таъсир этувчи ҳолатлар жиддий равишда ўзгарса, ҳар бир тараф даъво қўзғатиш йўли билан тўловларнинг миқдори ва муддатини ўзгартиришни талаб қилишга ҳақлидир. Фуқаролик процессида ҳар бир фуқаролик ишини мазмуни бўйича биттагина судда кўриш ва ҳал қилиш қатъий қоида бўлиб белгиланган. Тарафлар фақат битта (юқори) инстанцияга шикоят қиладилар, қарорнинг

қонуний, асосли ва адолатли қарор эканини кассацион тартибда текширтира оладилар. Юқорида баён қилинган мулоҳазаларда билинишича, қонун шундай бир муддат белгилайдики, мазкур муддат ўтгандан кейин қарор қатъий бўлиб ҳисобланади, яъни қонуний кучга киради. қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори тарафлар учун мажбурийдир. Суд қарори ўша қарорни чиқарган суд учун ҳам, бошқа барча судлар учун ҳам, шунингдек давлат ҳокимият органлари ва бошқармалари ҳамда шу ишга алоқадор барча фуқаролар учун ҳам мажбурийдир. қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини қатъий равишда белгилайди, тарафлар ўртасидаги низога барҳам беради ва қонуний кучга эга бўлади. ҳал қилув қарорининг қонуний кучга кириши муайян ҳуқуқий оқибатларга, чунончи: мустаснолик, рад қилиб бўлмаслик, ижронинг музокаралиги каби оқибатларга сабаб бўлади. МУСТАСНОЛИК (исключительность) шундан иборатки, қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори тарафлар ўртасидаги ҳудди ўша низони яна судда кўришга имкон бермайди. Фуқаролик суд ишларини юргизишга мувофиқ ҳудди ўша тарафларнинг ҳудди ўша асосларга биноан иккинчи марта даъво қўзғатишларига йўл қўйилмайди. Шу сабабли қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори мавжуд бўлган тақдирда ўша тарафлар ўртасида ўша нарса устидан ҳудди ўша асосларга биноан янгидан даъво қўзғатиш мумкин эмас. Мана шу уч элемент (ҳудди ўша тарафлар, ҳудди ўша нарса ва ўша асослар) мавжуд бўлган тақдирдагина ўша даъво даъволигича қолаверади. РАД қилИБ БЎЛМАСЛИК (неопровержимость) шундан иборатки, қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорини рад қилиб бўлмайди, тарафлар унинг устидан кассацион тартибда шикоят қила олмайдилар. Шу тартибда прокурор ҳам кассацион протест бера олмайди. қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори қонунлар сингари барқарор (стабиль) бўлиши керак, Суд қарори устидан кўп марта шикоят қилиш йўли

билан уни рад қилиш мумкин бўлганда эди, қарорнинг мана шу хусусияти бузилган булар эди. қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори устидан шикоят қилиш бир низони судда қайта-қайта текшириш мумкин бўлса эди, ҳал қилув қарори барқарор ва муайян бўлмас эди, ҳолбуки аксарият фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар ҳал қилув қарорининг барқарор ва муайян бўлишини талаб қилади. Бу қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорини суд назорати тартибида бекор қилиб бўлмайди, деган сўз эмас. Бироқ бундай бекор қилиш алоҳида ҳоллардагина мумкин ва тарафларнинг тўғридан-тўғри берган шикояти бўйича эмас, балки ҳал қилув қарорини назорат тартибида кўриш қоидалари асосида бўлади. ИЖРОНИНГ МУқАРРАРЛИГИ (исполнимость)ни маъноси шуки, қонуний кучга кирган суд қарори албатта бажарилиши шарт, агар тегишли тараф уни ўз ихтиёри билан бажармаса, у давлат ҳокимияти органлари томонидан мажбуран бажартирилади. Масалани олдиндан ҳал қилиб қўйиш преюдициал-лотин сўзининг мазмунида суднинг чиқарган қарори шу тарафлар иштирок этаётган бошқа ишлар учун аҳамиятли бўлиб чиқарилган бу қарор шахслар ўртасида шубха туғдирмаслик тушунилади. Суднинг қарори нафақат ишда қатнашувчи шахслар учун бошқа ишни кўраётган суд учун ҳам мажбурий бўлиб ҳисобланади. Бу қоида ФПКнинг 60-моддасида ўз ифодасини топган. Бунда айтилишича, суд фуқаролик иши бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори билан аниқланган фактлар ўша шахслар иштирок этаётган бошқа фуқаролик ишларини текширишга янгидан исбот қилинмаслиги кўрсатилган. Бундан ташқари қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори жиноят ишларини кўрадиган суд учун ҳам мажбурийдир, аммо ҳал қилув қарорида белгиланган воқеа ёки иш тўғрисидаги масала юзасидангина мажбурийдир (ЖПКнинг 23-моддасини 2-қисми ёки ФПКнинг 60-моддасини 3-қисми).1

Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 1998 йил 17 апрелдаги Пленум қарорииинг 18 бандида ҳал қилув қарорини ижро қилиш тартиби белгиланган. Суднинг ихтиёрий равишда ижро қилинмаган ҳал қилув қарори дарҳол ижро этилиш ҳолларидан ташқари, ҳамма ҳолларда қонуний кучга киргандан сўнг ижро этилади (ФПКнинг 219-моддаси). Бу қоидадан истесно тариқасида қонунда (ФПКнинг 219-моддасида) хали қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарорларининг ҳам дарҳол ижро этилиши назарда тутилган. Суднинг бундай дарҳол ижро этиладиган ҳал қилув қарорлари жумласига: 1) алиментлар ундириш тўғрисидаги; 2) ходимнинг уч ойликдан ортиқ бўлмаган иш ҳақини ундириб бериш тўғрисидаги; 3) майиб бўлиш ва соғлиқка бошқача шикаст етишдан, шунингдек боқувчисининг ўлими натижасида келган зарарни қоплаш учун тўловларни ундириш тўғрисидаги; 4) меҳнат шартномаси ғайриқонуний равишда бекор қилинган ходимни ёки ғайриқонуний равишда бошқа ишга ўтказилган ходимни аввалги ишига тиклаш тўғрисидаги, шунингдек меҳнат шартномасини бекор қилиш асосларининг таърифини ўзгартириш тўғридаги; 5) судда иш кўрилаётган вақтда жавобгар даъвога тўлиқ ёки қисман иқрор бўлишига қараб, тўлиқ ёки қисман қаноатлантирилган талаб бўйича чиқарилган ҳал қилув қарорлари киритилган. Юқорида кўрсатилган ҳолларнинг барчасидан суд ҳал қилув қарорининг қарор қисмида ҳал қилув қарори ФПКнинг тегишли моддаларига биноан дарҳол ижро қилиниши лозим деб кўрсатиб ўтишга мажбурдир. Бундай ҳолларда ҳал қилув қарорининг дарҳол бажарилиши устидан хусусий шикоят беришга йўл қўйилмайди. Суд ФПКнинг 220-моддасига кўра, қуйидаги ҳолларда: биринчидан, даъвогар ва жавобгар суднинг чиқарган ҳал қилув қарори ва унинг дарҳол

ижро этилишига рози бўлганда; иккинчидан, муаллифга-унинг интеллектуал муаллифлик ҳуқуқидан фойдаланганлиги учун ҳақ ундириш тўғрисидаги муаллифлик гувоҳномасига эга бўлган илмий кашфиёт муаллифга, ихтирочига-унинг ихтиросидан фойдаланганлик учун ва рационализаторлик таклифининг муаллифига-унинг таклифи учун ҳақ ундириш тўғрисидаги ҳал қилув қарорини; учинчидан, алоҳида ҳолатлар натижасида ҳал қилув қарорининг ижросини кечиктириш ундирувчи учун кўпгина зарар келтириши мумкин бўлса ёки қарорнинг бажарилиши мумкин бўлмай қолса, ҳамма бошқа ишлар учун чиқарилган ҳал қилув қарорининг дарҳол ижро этилишига ўзининг ажрими билан йўл қўйиши мумкин. ФПКнинг 220-моддаси 3-бандида кўрсатилган асослар бўйича ҳал қилув қарорини дарҳол ижро қилишга йўл қўйилганида суд даъвогардан (суднинг қарори бекор қилинган ҳолда) ундирилган нарсаларни қайтаришни таъминлашни талаб қилиши мумкин. Хал қилув қарорини дарҳол ижро қилишга йўл қўйиш ҳақидаги масала ҳал қилув қарори чиқарилгандан сўнг суд мажлисида ишда иштирок этувчи шахслар хабардор қилинган ҳолда кўрилади. Лекин бу шахсларнинг келмаслиги дарҳол ижро этиш масаласини ҳал қилишга тўсқинлик қилмайди. Хал қилув қарорини дарҳол ижро этиш тўғрисидаги масала бўйича суднинг ажрими устидан хусусий шикоят берилиши ёки хусусий протест келтирилиши мумкин. ҳал қилув қарорини дарҳол ижро этиш тўғрисидаги ажрим устидан берилган хусусий шикоят ёки хусусий протест бу ажримнинг ижросини тўхтатмайди. Баъзи ҳал қилув қарорларининг, чунончи: дарҳол ижро этиш натижасида ўзгарган мулкни, ҳал қилув қарори бекор қилинган, илгари ҳолига келтириш мумкин бўлмаса ёки жуда қийин бўлса ва фуқароларни бинодан кўчириш тўғрисидаги ишлар бўйича дарҳол ижро этилишига йўл қўймайди. Алимент ундириш тўғрисидаги ишларни кўриб чиқишда суд, зарур бўлган ҳолларда, ишни мазмунан ҳал қилмасдан олдин тарафларнинг моддий аҳволини ҳисобга олиб эр (ёки хотин) ўз хотинини (ёки эрини) боқишга

вақтинча қанча миқдорда маблағ тўлаб туриши, болаларни боқиш ва тарбиялаш эр-хотиндан қайси бир ва қанча миқдорда вақтинча маблағ бериб туриши, шунингдек болалардан қайси бири ота-оналарини боқишга вақтинча қанча миқдорда маблағ бериб туриши лозимлиги тўғрисида ажрим чиқаришга ҳақлидир. Суднинг бу тўғридаги ажрими дарҳол ижро этилади. Хал қилув қарорини дарҳол ижро этилишини ФПКнинг 222-моддасига мувофиқ ҳал қилув қарорининг ижросини таъминлашни ажратиш керак. қарорнинг ижросини таъминлаш-даъвони таъминлаш тўғрисидаги асос ва қоидаларга ФПКнинг 248-258-моддаларига мувофиқ бажарилади. Шундай қилиб агар, ҳал қилув қарори дарҳол ижро этилиши лозим бўлмаса ёки суд уни дарҳол ижро этишга йўл қўймаса суд унинг ижросини таъмин қилиш юзасидан чора кўрмаган тақдирда унинг ижро қилинмай қолиши эхтимол бўлса ёки талабнинг характерига қараб, ҳал қилув қарорининг ижросини таъминлаш юзасидан чора кўрилмаган тадирда кейинчалик уни ижро қилиш қийинлашиб ёки бутунлай мумкин бўлмай қолиши эхтимол бўлса, ҳал қилув қарорининг ижросини шу юқорида айтилган тарзда таъмин қилиб қўйиш мумкин. Масалан, суд рўйхатга олинган мулкнинг бир қисмини рўйхатдан чиқариш ва сотишдан қолдириш тўғрисидаги даъвони кондирса, рўйхатга олинган мулкни сотишни тўхтатиб туриш йўли билан ҳал қилув қарорининг ижросини таъмин қила олади, чунки тегишли чора кўрилмаса, мазкур нарсаларнинг сотилиб кетиши ва ҳал қилув қарорининг ижро қилинмай қолиши мумкин. Суднинг ҳал қилув қарори гарчи ижро қилинган бўлса ҳам, кассацион ёки назорат тартибида ёхуд янгидан очилган ҳолатлар сабабли бекор қилиниб, иш янгидан кўрилганида кейинги суд ишни аксинча ҳал қилиши мумкин. Бундай ҳолларда даъвогарнинг бекор қилинган ҳал қилув қарорига мувофиқ олган барча нарсаларни жавобгарга қайтариш масаласи қўзғалади. Бундай ҳолларда қайтарма ижро масаласи туғилади. Хал қилув қарорининг ижросини ўзгартириш масаласи жавобгарнинг даъвогарга қарши даъво қўзғатиш йўли билан эмас, балки низони мазмунига

қараб текшириб, янгидан ҳал қилув қарори чиқарганда биринчи инстанция суди томонидан ҳал қилинади ёки иш юзасидан асосий ҳал қилув қарори чиқарилганда бу масала ҳал қилинмаган бўлса, қўшимча қарор чиқарилади. Агар юқори суд ўзининг ажрими билан ҳал қилув қарорини бекор қилиб низони узил-кесил тугатса (масалан, ишни бекор қилса) қарорнинг ижросини ўзгартириш (қайтарма ижро) ҳақида ҳам ажрим чиқариши лозим. Баъзан ҳал қилув қарорининг ижросини ўзгартириш масаласини ҳал қилиш учун бирмунча қўшимча ҳолатларни (масалан, ўша нарсанинг ўзини қайтариш мумкин ё мумкин эмаслигини, бу нарсанинг қандай аҳволдалигини ва шу сингариларни) аниқлаш керак бўлади. Юқори суд бундай ҳолларда ҳал қилув қарорининг ижросини ўзгартириш масаласини ҳал қилишни биринчи инстанция судига топшириши лозим бўлади. Хал қилув қарорининг қайтарма ижроси тўғрисидаги қоидалар ФПКнинг 382-385-моддаларида берилган. Суд ажрими, уни чиқариш тартиби ва унинг мазмуни Суд ажрими деб биринчи инстанция суди томонидан айрим хусусий масалалар юзасидан, шунингдек кассацион ёки назорат суди томонидан шикоят ва протестлар юзасидан чиқариладиган қарорларга айтилади. Биринчи инстанция суди томонидан чиқариладиган ажримлар ишни мазмунан ҳал қилмайдиган қарор ҳисобланади. Бу параграфда шундай ажрим чиқариш билан боғлиқ бўлган масалалар ёритилади. Кассацион ва назорат судларининг ажримлари тўғрисида шу китобнинг тегишли бобларида баён қилинади (36-37, 38-39-бобларга қаранг). Ишни юритиш вақтида суд мажлисигача чиқарилган ажримлар қоида бўйича судьянинг ёлгиз ўзи томонидан тарафларни чақирмасдан, суд мажлисидан ташқари чиқарилади. Иш суд мажлисида кўрилаётганда ажримларни суд ҳайъат тартибда чиқаради. Бундай ҳолларда тарафларнинг, шунингдек ишда иштирок қилувчи прокурорнинг фикрлари эшитилади,

бошқача айтганда, бунда тарафларнинг тортишувчилик ва тенг ҳуқуқлилик принципларига риоя қилинади. Ишнинг мазмунига қараб ажрим чиқариш тартиби тўғрисидаги масала, яъни суд қандай ҳолларда алоҳида хона (маслахатхона)га кириб айрим суд ҳужжати сифатида ажрим чиқариши ва қандай ҳолларда суд мажлисининг ўзида ажрим чиқариши ва унинг мазмунини баённомага ёзиш масаласи ушбу кодекснинг 14 ва 204 моддаларида белгиланган тартибда чиқарилиши ва ишга қўшиб қўйилишлиги (ФПКнинг 237-моддасида) кўрсатилган. Суд ҳайъат таркибида айрим ҳужжат тарзида ажрим чиқариб масалани ҳал қилганда раислик қилувчигина эмас, барча судьялар ҳам иштирок қиладилар ва имзо қўядилар. Шуни айтиб ўтиш керакки, қийин масалаларни судья (суд) алоҳида хона (маслахатхона)га кирмасданок ҳал қилиш-мазкур масалаларни ҳал қилишга жиддий эътибор бермаганини кўрсатади, бу эса, суднинг обруйини кетказади. Мана шунинг учун ҳам кўриладиган масаланинг моҳияти, мазмуни, туркумига қараб асослантирилиши лозим бўлган ажримлар ФПКнинг 13-моддасининг 2-қисмига асосан биринчи инстанция судининг суд мажлисида, суднинг бутун ҳайъати томонидан алоҳида хона (маслахатхона)да чиқариладиган ва судья, суд ҳайъати томонидан имзо қилинадиган айрим ҳужжат сифатида ёзилади. Бошқа ажримларнинг ҳаммаси, масалан, суд мажлисини бошқа кунга кўчириш, далилларни текшириш тартиби, қўшимча далиллар талаб қилиб олиш ва бошқа масалалар тўғрисидаги ажримлар суд томонидан ишнинг аҳволига қараб, ё юқорида кўрсатилган тартибда ёки алоҳида хона (маслахатхона)га кирмасдан мажлиснинг ўзидаёк кенгашиб, айрим ҳужжат сифатида эмас, балки суд мажлисининг баённомасига ёзиш йўли билан чиқарилади. Иш юзасидан ҳал қилув қарори чиқарилгандан кейинги ажримлар масаласига келсак, бундай ажримлар ҳамма тарафлар хабардор қилиниб, суд мажлисида албатта судья, суд ҳайъати томонидан имзо қилиниб, алоҳида

хона (маслахатхона)да чиқарилади. Суднинг ҳал қилув қарори сингари суд ажрими ҳам ҳал қилинадиган масалалар юзасидан тўла ва асосли жавоб бериши, муфассал ва асослантирилган бўлиб равшан ифодаланиши керак. ҳал қилув қарори ҳам ажрим ҳам, тўрт қисмдан иборат бўлади. ФПКнинг 238-моддасида кўрсатилганидек, алоҳида хона (маслахатхона)да чиқариладиган суд ажримида қуйидагилар кўрсатилади: 1) ажримнинг чиқарилган вақти ва жойи; 2) судьянинг фамилияси, суднинг номи (судья, суд ҳайъати) суд мажлисининг котиби; 3) ишда иштирок этувчи шахслар; 4)низо предмети ва ажрим билан ҳал қилинадиган масаланинг мазмуни; 5) суд ўз хулосаси учун олган асослар ва суд қўллаган қонунлар; 6) суднинг ҳал этилаётган масала юзасидан хулосаси; 7) ажрим устидан шикоят бериш (протест келтириш) тартиби ва муддати. Алоҳида хона (маслахатхона)га кирмасдан туриб суд томонидан чиқариладиган ажрим ФПКнинг 238-моддасининг 4, 5 ва 6-бандларида кўрсатилган маълумотларни ўз ичига олиши лозим. Биринчи инстанция суди томонидан чиқарилган ажримларнинг ҳаммаси ҳам қонуний кучга киравермайди. Баъзи ажримлар шу ажримларни чиқарган суд томонидан ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши ҳам мумкин. Масалан, агар суд даъвони таъмин қилиш, экспертиза тайинлаш, учинчи шахсларни ишга жалб қилиш ва шу сингарилар тўғрисидаги илтимосни рад қилган бўлса, кейинчалик ишни кўрганда аниқланган ҳолатларга қараб, суд ўзининг ажримини хоҳ тарафларнинг илтимосига мувофиқ, хоҳ ўз ташаббуси билан қайтадан кўриши мумкин. Бошқа ажримларни суд ўзгартира ҳам олмайди, бекор ҳам қила олмайди. Бундай ажримларни тарафларнинг хусусий шикоятига ёки прокурорнинг хусусий протестига мувофиқ юқори суд бекор қила олади. қонун бўйича қатъий ва шикоят қилиб бўлмайди деб ҳисобланадиган хусусий ажримлар ёки хусусий шикоят ва протест беришга йўл қўйиладиган ажримларгина қонуний кучга киради.

Бу ажримларнинг аввалгилари ажрим чиқарилиши биланок қонуний кучга киради, иккинчилари эса-шикоят қилиш учун берилган муддат ўтгандан кейин ёки шикоят ё протест юқори суд томонидан рад қилингандан кейин қонуний кучга киради. Бошқа ажримлар эса, иш юзасидан чиқарилган ҳал қилув қарори билан бирга қонуний кучга киради. Ажримнинг қонуний кучга кириши муайян ҳуқуқий оқибатларга сабаб бўлади. Чунончи: биринчидан, шу ажрим билан ҳал қилинган низони янгидан кўриб бўлмайди; иккинчидан, унинг устидан шикоят қилиб бўлмайди, лекин уни назорат тартибида бекор қилиш мумкин бўлади; учинчидан, шу ажримга мувофиқ тарафлардан бири бирор ҳаракатни қилиши лозим бўлса, ажрим мажбурий равишда ижро этилиши мумкин. Суднинг хусусий ажримлари тўғрисидаги қоидалар ФПКнинг 19- моддасида берилган. Бу қонунга асосан суд фуқаролик ишини кўраётганида айрим мансабдор шахслар ёки фуқаролар қонунчиликни ёки ҳуқуқий тартиботни жамият турмуш қоидаларини бузганлиги ёхуд идоралар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлари ишларида жиддий камчиликлар борлигини аниқласа, хусусий ажрим (қарор) чиқариб, уни тегишли муаассасалар, корхоналар, ташкилотларга мансабдор шахсларга юборади, булар эса, ўзлари томонидан кўрилган чора тўғрисида судга бир ой ичида маълум қилишга мажбурдирлар. Агар суд фуқаролик ишини кўраётганида тарафларнинг ёки бошқа шахснинг ҳаракатида жиноий аломатларини аниқласа, у бу ҳақда прокурорга маълум қилади. Агар манфаатдор шахслар биринчи инстанция судининг чиқарган хусусий ажримларини ғайриқонуний деб ҳисобласа, хусусий ажрим устидан хусусий шикоят, прокурор эса хусусий протест келтириш ҳуқуқига эгадир.

Похожие

Биринчи инстанция судининг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари устидан кассация шикояти бериш

Суднинг қонуний кучга кирмаган ҳал қилув қарори ва ажримлари устидан шикоят бериш (протест келтириш) ва текшириш

Прокурорнинг фуқаролик ишларини юритишнинг апелляция босқичида иштирок этиши асослари

Хўжалик судларида ишларни кўриб чиқишда прокурорнинг процессуал ҳолати

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши