Судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатларини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш - Юриспруденция - Рефераты

Судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатларини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

147 KB

Судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатларини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш Режа: 1. Судларда жиноят ишларини кўрилишида йўл қўйилган ҳатоларни бартараф қилишга ёрдам берадиган ҳуқуқий норматив актлар 2. Назорат тартибида иш юритишда прокурор иштироки

Судларда ишларни кўришда прокурорнинг ваколатларини таъминлаш бўйича ишларни ташкил этиш Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 29 август куни қабул қилиниб, 27 октябр куни матбуотда эълон қилиниб, кучга кирган ва ҳозирда амалда бўлган Прокуратура тўғрисидаги қонунининг (янги таҳрири) 33-моддасида судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштирок этиши шарт қилиб қўйилган.Унда кўрсатилишича, « Фуқаролар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатлари суд йўли билан самарали ҳимоя қилинишини таъминлаш мақсадида барча инстанция судларида ишлар кўрилаётганда прокурор қонунда белгиланган тартибда иштирок этади. Прокурор судларда жиноят ишлари кўрилаётганда давлат айбловини қувватлайди. Прокурор судда далилларни текширишда иштирок этади, қонуннинг қўлланиши ҳусусида ўз фикрини билдиради. Ишлар судларда кўрилаётганда иштирок этаётган прокурорнинг ваколатлари процессуал қонунлар билан белгиланади. Прокурор суд процессининг бошқа иштирокчилари билан тенг ҳуқуқлардан фойдаланиб, судьяларнинг мустақиллиги ҳамда процессуал қонун ҳужжатлари нормаларига қатъий риоя этиш принципига амал қилиши шарт». Прокурорнинг вазифаси- жиноят процессининг барча босқичларида қонун бузилиш ҳолларига нисбатан, бу қонун бузилишлари ким томонидан содир қилинишидан қатъий назар уларни бартараф қилиш учун қонун билан белгиланган чораларни ўз вақтида кўриш ҳисобланади. Биринчи инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида суд муҳокамасида айбловни қувватлаётган прокурор эса, ҳар қандай ҳолатда фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш функциясини бажариши лозим бўлган давлат органи

прокуратура томонидан тайинланган вакил - қонун ҳимоячиси бўлиб қолиши керак. Биринчи инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштирокининг асосий мақсади - иш бўйича ҳақиқатни аниқлаш, содир этилган жиноят учун жазони муқаррарлигини таъминлаш, айбсиз шахсларни жавобгарликдан озод қилиш ва адолат ўрнатишдир. Бунинг учун ўз навбатида “Ҳуқуқ тартибот органларининг ўзлари қонунларга сўзсиз риоя қилишлари лозим 1 ”. Биринчи инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида иштирок этаётган прокурорнинг бутун фаолияти қонун ва бошқа ҳуқуқий ҳужжатлар билан тартибга солинган бўлиши керак Судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор иштирокини таъминлаш, Ўзбекистон Республикасининг Прокуратура тўғрисидаги қонуни ( янги таҳрири), Ўзбекистон Республикаси Жиноят Процессуал Кодекси ҳамда Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 2004 йил 23 апрел кунги 12 сон буйруғи билан тасдиқланган “Судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор ваколатини таъминлаш бошқармаси тўғрисидаги Низом ” ва 2004 йил 11 май кунги 21 сонли буйруғи билан амалга оширилади. Ушбу норматив ҳужжатлар мазмунида судларда иштирок этаётган прокурорларнинг фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини муҳофаза қилиш кафолати сифатида иштирок этиши ҳамда ҳар қандай ҳолда қонунни устуворлигини, қонуниннг олдида барчани баробарлиги, қонуннинг ҳукмронлигини таъминлашга хизмат қилиш тамойиллари мустаҳкамлангандир. Судда иштирок этадиган прокурордан юқори касбий малакадан ташқари, юқори ҳуқуқий онгни мавжудлиги, қонунни ҳурмат қилиш, ҳар қандай қонунбузилиш ҳолларига нисбатан муросасизлик, ўз ишончига нисбатан қатъиятлик ва бунинг учун курашиш салоҳияти, ҳар қандай ғайриқонуний ташқи таъсирларга берилмаслик ва уларга қарши кураша олиш, ўзи-ўзининг ҳаракатларига танқидий қарай олиш, ҳақиқатни аниқлаш 1 И.А. Каримов “Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт пировард максадимиз” Т.4.2000.

учун бутун ақл-заковатини ишга сола олиш, судланувчига нисбатан бир томонлама муносабатда бўлмаслик, илгаридан судланувчини айбдорлигига ишониб қолмаслик, инсонпарварлик, инсоннинг қ адр- қ имматини ҳурмат қилиш, меъёр ҳиссиёти, камтарлик, ўзини бошқалардан юқори қўйишдан ҳоли бўлиш каби фазилатларга эга бўлиши керак . Судларда жиноят ишларини кўрилишида давлат айблови субъектлари доираси Бош прокурорнинг буйруғи билан белгилаб берилган. Аниқ бир жиноят иши бўйича давлат айбловчиси сифатида маълум бир прокурорни иштирок этишига йўл қўйиш мумкинлиги ва имконияти бунга фактик ва юридик замин яратилган бўлсагина амалга оширилиши мумкин. Фактик замин - авваламбор, прокурорнинг тергов ва суд муҳокамасидаги шарт-шароитларни, шунга тегишли қонунчилик талабларини, амалиётни ҳамда шу борадаги ўзига хос ҳусусиятларни яхши билиши ва ўзлаштирганлиги, юқори касбий малакани эгаллаганлигида ифодаланади. Фақат шундагина прокурор муҳокама қилинаётган иш материалларини чуқур ўрганиши ва судга ҳақиқатни аниқлашида кўмаклашиши мумкин. Прокурорни судда музокара қилишининг фактик имкониятини муҳим элементи бу- судланувчини айбдорлиги ҳақида ички ишончни мавжудлигидир. Бунингсиз прокурор давлат айбловчиси сифатида талаб даражасида ўзига юклатилган процессуал мажбуриятларни бажара олмайди. Прокурорни судда иштирокининг Юридик замини ни ўз ўрнида умумий ва махсусга бўлиш мумкин . Умумий замини -прокурор ваколатини амалга оширувчи шахсларни тайинлаш тўғрисидаги ҳуқуқий нормаларда (Ўзбекистон Республикаси Прокуратураси тўғрисидаги Қонун, Кадрларни танлаш ва тайинлаш тўғрисидаги Низом, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг кадрларни танлаш ва тайинлаш тўғрисидаги буйруғи, Судлар тўғрисидаги Қонун, Ўзбекистон Республикаси ЖПК) ўз аксини топади. Ушбу ҳуқуқий нормаларга риоя қилиш (Олий юридик маълумотни мавжудлиги, Ўзбекистон Республикаси фуқароси

бўлишлиги, жисмонан соғломлиги) ҳақиқатда прокурорларни судларда жиноят ишларини кўрилишида давлат айбловчиси сифатида иштирок этишига имконият яратади. Махсус замини -маълум бир прокурорни аниқ бир жиноят иши бўйича давлат айловчиси сифатида иштирок этишига монелик қиладиган ҳолатларни- тўс қ инликни мавжуд эмаслигида ифодаланади. Тўс қ инликлар(монелик қиладиган ҳолатлар) турлича бўлиши мумкин, масалан, бевосита ёки билвосита ишнинг натижасидан прокурорни шахсий манфаатдорлиги ишни объектив кўришга ҳалақит беради. Бу тўс қ инликларни бартараф қилиш учун эса қонунчиликда рад этиш ( отвод бериш) институти амал қилади. Рад этилган прокурорни ишни кўришда иштирок этиши Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 22- моддаси талабларини “Суд ҳукми” тўғрисидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг Қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг суд ҳукми олдига қўйган( ЖПКнинг 455-моддаси” ҳукм- қонуний , асосли ва адолатли бўлиши шарт”) талабларини қўпол равишда бузилишига олиб келади. Бу эса, ўз- ўзидан жиноят иши бўйича чиқарилган ҳукмни юқори турувчи суд томонидан бекор қилинишига асос ҳисобланади. Судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор иштирокининг самарадорлиги ва таъсирчанлигини ошириш тўғрисида 2004 йил 11 май 21-сон буйруқда қайд этилишича, Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор ваколатини таъминлаш бошқармаси, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар, Ўзбекистон Республикаси Транспорт, Ҳарбий, шаҳар, туман прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорларнинг 6у соҳадаги асосий вазифаси судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор ваколатини малакали таъминлаш орқали фуқароларнинг, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилишдан иборат.

Шу мақсадда прокурорлар қонун ҳужжатларида белгиланган ваколатларидан тўла ва самарали фойдаланиб, шахснинг шаъни ва қадр қимматини ҳурмат қилиш, тарафларнинг тортишуви, айбсизлик презумпцияси, судьяларнинг мустақиллиги ва уларнинг фақат қонунга бўйсуниши ҳамда жиноят процессининг бошқа принципларига қатъий амал қилган ҳолда фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси Контитуцияси ва қонунларида мустаҳкамланган шахсий, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий ҳуқуқ ва эркинликлари, жамият ва давлатнинг қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилинишини таъминлайдилар. Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексида назарда тутилган қуйидаги ишлар судларда кўрилишида прокурор иштироки мажбурийдир : тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш; ярашув тўғрисидаги ишлар; ҳукмни ижро этиш билан боғлиқ масалаларнинг муҳокамасида; суд прокурорнинг иштирокини зарур деб топган ҳолларда; апелляция, кассация ва назорат инстанцияларида кўрилаётган ишлар. Шунингдек:  оғир ва ўта оғир турдаги жиноятлар;  вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар;  амнистия актини қўллаш билан боғлиқ жиноят ишлари судда кўрилишида прокурор иштироки қатъий таъминлани ши шарт .  Оғир ва ўта оғир жиноятлар бўйича ишлар прокурорга айблов хулосаси билан келган вақтдан бошлаб давлат айбловчисини тайинлаш чоралари кўрилиши керак.  Давлат айбловчиси сифатида тажрибали, жиноят ва жиноят-процессуал қонунчилик соҳасида етарли билимга эга, нотиқлик маҳоратини эгаллаган ходимларни тайинланади. Ўта оғир турдаги. жиноят ишларининг судда кўрилишида прокуратура иш ўрганувчиларининг давлат айбловини қувватлашига йўл қўйилмайди.

Суд муҳокамасига прокурорлар пухта тайёргарлик кўриб, суриштирув ва дастлабки терговнинг ҳар томонлама тўлиқ ва холисона олиб борилганлигини ўрганишлари лозим. Суд мажлиси жараёнида алоҳида эътибор судланувчининг ҳимоя ҳуқуқи ҳамда қонунда белгиланган бошқа ҳуқуқларининг таъминланишига қаратилиб, суд муҳокамаси қоидалари ва мунозара маданиятига амал қилиб, далил-исботларни текшириш ва уларга баҳо беришда фаол қатнашсинлар, иш бўйича қонун ва иш ҳужжатларига асосланган фикр бериб, қонуний ва адолатли қарор қабул қилинишини таъминлашлари шарт. Ярашув тўғрисидаги ишларнинг кўрилишида прокурор ярашувнинг ихтиёрийлиги ва унинг сабаблари, жабрланувчига нисбатан тазйиқ ўтказилмаганлиги ва бошқа масалаларни синчковлик билан текпшршшши орқали қонуний ажрим чиқарилишига кўмаклашсин. Прокурорнинг музокарасида судланувчининг айблилиги, унинг жиноий ҳаракатларини тавсифлаш, жазо турини ва меъёрини тайинлаш билан биргаликда, жиноят натижасида етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш, қўшимча жазо тайинлаш, шунингдек, жиноятнинг сабаблари ва унинг содир этилипшга имкон берган шарт-шароитларни бартараф этиш мақсадида хусусий ажрим чиқариш тўғрисида фикрлар беришлари керак. Суд муҳокамасига айниқса мансабдор шахслар томонидан содир этилган қонунбузилишлар юзасидан хусусий ажримлар чиқариш ҳамда уларни муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш масаласи қўйилиши талаб этишлари керак. Давлат айбловини қувватлаётган прокурорлар тергов ва суддаги маълумотлар судланувчининг айбсизлигидан далолат беради деган ишончга келсалар, айбловдан воз кечиш тўғрисидаги қонун талабларига сўзсиз амал қилишлари лозим. Давлат айбловчисининг фикри судга ёзма тақдим этилиши мажбурийлиги ҳақидаги қонун талаблари оғишмай бажарилиши

таъминланиши керак ( Ўз.Рес.ЖПКнинг 450-457 моддалари талаблари асосида) Ноқонуний, асоссиз ва адолатсиз ҳукм ҳамда ажримларга прокурорлар томонидан апелляция,кассация, хусусий протест келтириш чоралари кўрилиши шарт. Прокурор протестлари ишдаги мавжуд ҳужжатлар, далиллар, қонун нормалари билан асослантирилган бўлиши лозим. Прокурор иштирокисиз кўрилган ишлар бўйича суд қарорларининг қонунийлиги апелляция- муддатида ўрганиб борилиши, протест келтиришга асос бўлмаган тақдирда хулоса тузилиб, прокурор томонидан тасдиқланиши лозим. Апелляция протести келтирилмаган ноқонуний суд қарорларига қонунда белгиланган тартибда вилоят прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар томонидан кассация протестлари келтирилиши керак. Апелляция, кассация инстанцияларининг ноқонуний ажримларига назорат тартибида протест келтирилипш, бундай протест келтириш прокурорнинг ваколатига кирмайдиган ҳолларда эса юқори турувчи прокурорга асослантирилган тақдимнома киритилиши таъминланиши зарур. Судларнинг назорат босқичларида ишлар кўрилишида вилоят прокурорлари ва уларга тенглаштирилган прокурорлар шахсан иштирок этишлари талаб этилади. Апелляция, кассация ёки назорат инстанцияларида қатнашадиган прокурор ишларни тўлиқ ўрганиб, протест ва шикоят важларининг асослилиги, суд қарорларининг қонунийлиги ва адолатлилиги юзасидан асослантирилган фикр беришлари лозим. Суд қарорлари юзасидан фуқаролардан келиб тушган ариза ва шикоятларнинг қонунда белгиланган муддатда, ишлар тўлиқ ўрганилган ҳолда қонуний ҳал қилиниши таъминланиши керак. Жиноят ишларини ўрганиш натижасига кўра суд қарори асосли деб топилган тақдирда хулоса

тузилиб, протест келтириш ваколатига эга бўлган прокурорлар ёки уларнинг ўринбосарлари томонидан тасдиқланиши, ариза муаллифига эса асослантирилган жавоб берилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 409- моддасида суд муҳокамасида прокурорнинг иштирок этиш асослари белгилаб берилган. Унда кўрсатилишича, « Прокурор биринчи инстанция судларида жиноятларга доир ишларни кўришда иштирок этиб, давлат айбловини қувватлайди, далилларни текширишда иштирок этади, судланувчиларга, жабрланувчилар, гувоҳлар, экспертлар ва судга таклиф этилган бошқа шахсларга саволлар беради. Жиноят кодексининг нормаларини қўллаш, судланувчининг ҳаракатларини тавсифлаш, унга жазо тўрини ва меъёрини тайинлаш тўғрисида ҳамда суд ҳал этиши лозим бўлган бошқа масалалар юзасидан ўз фикрини баён қилади, жиноятнинг сабаблари ва унинг содир этилишига имкон берган шарт-шароитлар ҳақида ҳамда уларни бартараф этишга қаратилган чоралар ҳусусида ўз фикрини билдиради». Жиноят процессуал қонунчилиги ва Прокуратура тўғрисида қонун талабларидан келиб чиқиб, судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурорлар қуйидаги ваколатларга эгадирлар :  Суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида жиноят ишлари бўйича суд томонидан қабул қилинган қарорларни қонунийлигини кўриб чиқади;  Судда жиноят ишини кўрилишида қатнашар экан, давлат айбловчиси сифатида иштирок этади;  Суд муҳокамаси мобайнида пайдо бўладиган масалалар юзасидан ўз ҳулосасини беради;  Давлат ва жамият манфаатларини муҳофаза қилиш, фуқароларнинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини қонуний ҳимоя қилиш талаб қилинган ҳолларда даъво аризалари билан судга мурожаат қилади ва уларни судда қувватлайди;

 ғайриқонуний ва асоссиз суд ҳукмлари, ажримлари ва қарорларига нисбатан протест киритади;  Протестлар ва шикоятлар асосида апелляция, кассация ва назорат инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида ҳулосалар беради;  Судларни ҳукмлари, ажримлари ва қарорларини ўз вақтида ва қонуний равишда ижро этилишини текширади;  Судларни ҳукмлари, ажримлари ва қарорларини ўз вақтида ва қонуний равишда ижро этилишини назорат қилади;  Зарур ҳолларда, суд ҳукмлари, ажримлари ва қарорларини қонун билан белгиланган тартибда назорат тартибида қайта кўриб чиқилиши учун ҳамда янги очилган ҳолатларда жиноят иши бўйича тергов ҳаракатларини тиклаш учун керакли чораларни кўради 2 . Жиноят ишларини барча инстанцияларда судлар томонидан кўрилиши мобайнида йўл қўйилган ҳатоларни прокурорлар томонидан турли услублар билан аниқланиши мумкин :  Прокурор иштирокисиз кўрилган жиноят ишлари бўйича чиқарилган ҳукмларни қонунийлиги ва асосланганлигини қонун билан белгиланган 10 кунлик апелляция муддатида кўриб, текшириб чиқиш;  Прокурорлар томонидан апелляция, кассация ва назорат инстанция судларида жиноят ишларини кўрилишида иштирок этиш;  Ҳукмларни ижрога қаратилишини қонунийлигини ва ижрога қаратиш муддатига қандай амал қилинаётганлигини текшириш ҳамда ҳукмларни ижро этишда иштирок этишнинг умумий тартиб ва қоидалари бўйича қонун талабларини бажарилаётганлигини текшириш;  Жиноят ишлари юзасидан ёхуд алоҳида бир тоифа жиноят ишлари юзасидан маълум бир вақт оралиғи бўйича суд амалиётини умумлаштириш. 2 Каранг, В.И. Басков, Б.В. Коробейников Курс прокурорского надзора Учебник. Москва Изд. Зерцало 2001.с228.

Судларда жиноят ишларини кўрилишида йўл қўйилган ҳатоларни бартараф қилишга ёрдам берадиган ҳуқуқий норматив актларга қуйидагилар киради: Ариза; Илтимоснома; Ҳулоса; Прокурорнинг протести; Прокурорнинг тақдимномаси 3 . Прокурорнинг жиноят иши бўйича суд муҳокамаси мобайнида берадиган фикри ҳар қандай ҳолатда қуйидагича бўлиши керак: Объектив ва исботланган . Прокурор ҳулосасига асос бўлган якуний фикрлар фақатгина ҳақиқатни акс эттириши, ҳеч қандай ўзбошимчалик билан қонунни талқин қилмаслиги, ишни ҳақикий ҳолатларини ўзгартирилишига умуман йўл қўймаслиги лозим. Прокурор ҳулоса қилишига асос бўлган, мантиқан ҳеч қандай эътирозсиз якуний фикрни шаклланишига хизмат қилган ишонарли мотивлардан фойдаланилган бўлиши шарт. Ҳар томонлама ва тўла. Прокурорнинг ҳулосаси ҳамма вақт ҳам бир ёқлама фикрни ифодалайдиган ҳулосадан иборат бўлмаслиги лозим. Ҳар бир жиноят иши бўйича унинг фикри фақатгина «қўшиламан ёки қўшилмайман» билан чегараланиб қолмасдан, жиноят ишини ҳар томонлама ва тўла равишда очиб берадиган барча ҳолатларни ўзида акс эттирган бўлиши, иш бўйича айбни енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларни барчаси эътиборга олинганлиги, пайдо бўладиган масалалар юзасидан прокурорнинг тутган ўрни атрофлича иш ҳолатларига ҳолисона баҳо бериш билан кузатилиши лозим. Юридик асослантирилган бўлиши, яъни, моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларига қаратилган бўлиши, қайси моддий ва процессуал ҳуқуқ 3 Каранг, В.И. Басков, Б.В. Коробейников Курс прокурорского надзора Учебник. Москва Изд. Зерцало 2001.с229.

нормаларига тегишлилигини ўзида акс эттирган бўлиши керак Агарда, жиноят иши бўйича жиноий қилмишга юридик баҳо бериш лозим бўлиб қолса, ҳамда мураккаб ҳуқуқий масалаларни ҳал этиш зарурати туғилиб қолганда, суд амалиётига мурожаат қилиниши, Олий Суд Пленумининг шу жиноят ишида кўрилаётган жиноятлар тоифалари бўйича қабул қилган қарорлари билан асослантирилган бўлиши шарт. Аниқ белгиланган бўлиши, яъни, прокурор ҳал қилинаётган масала юзасидан ўзининг аниқ белгиланган ўрнини билиб олиши керак Шу масала бўйича ўзининг фикрини аниқ баён қилиши, яъни, масалани ё ижобий ҳал қилиш ёки салбий ҳал қилиш ҳақидаги бошқача қилиб айтганда, масала бўйича киритилган илтимосномани ё қондириш ёки рад этиш ҳақидаги аниқ фикрини билдириши лозим. Ушбу икки фикрдан ташқари, ўртаҳол бўлган, альтернатив фикрни билдириши мумкин эмас. Прокурор фикри ё у томонли ёки бу томонли бўлиши керак 4 . Суд муҳокамаси қуйидаги бир неча қисмлардан иборатдир : а) Суд муҳокамасининг тайёрлов қисми ; б) суд тергови; в) тарафлар музоқараси; г) тарафлар луқмаси; д) судланувчининг охирги сўзи; е) ҳукм чиқариш Суд муҳокамасининг тайёрлов қисмида прокурор иштироки. Суд муҳокамасига тайёргарликка айбловчи сифатида қатнашувчи прокурорнинг индивидуаллиги, шахсий фазилатлари, ҳусусан олганда ҳотираси, таҳлил қилиш, мантиқий фикрлаш ва прогнозлаш салоҳияти катта таъсир қилади. 4 Каранг, В.И. Басков, Б.В. Коробейников Курс прокурорского надзора Учебник. Москва Изд. Зерцало 2001.с245.

Жиноят иши материалларини давлат айбловчиси ўрганиб чиқар экан қуйидагиларни таҳлил қилади:  Ҳар бир жиноят иши бўйича исботлаш предмети ва доирасини;  Жиноят содир этган шахсни фош қилувчи далилларни;  Айбловга қарши бўлган, айбловни исботламайдиган далилларни;  Судланувчини шахсини тавсифловчи ҳолатларни;  Жиноят иши бўйича ҳуқуқий-норматив материалларни ва шу тоифа жиноят ишлари бўйича суд амалиётини. Суд муҳокамасига тайёргарлик қисмида қандайдир маънода томонларнинг тутадиган ўрни аниқлаб олинади. Суд тергови - янги процессуал шароитда далилларни мустақил ва ижодий равишда текшириш босқичидир. Бу босқичда ҳар бир далил суд томонидан ҳар томонлама ва батафсил текшириб чиқилиши керак . Шунинг учун жиноят иши бўйича давлат айбловини қувватловчи ҳамда қонун билан белгиланган прокурорлик ваколатини таъминловчи прокурор далилларни текширишда фаол қатнашиши ва суд органларининг жиноят иши юзасидан чиқарган ҳар қандай қарорларини қонунийлигини таъминлаш учун ўзига қонун билан берилган ваколатлардан тўлиқ фойдаланиши ҳамда исботлаш процесси иштирокчиларининг жиноят процессуал қонунчилиги талабларига қатъий риоя этишларини таъминлаш бўйича барча чораларни кўриши керак Прокурор ушбу ҳаракатлари билан ҳукмни адолатли ва ишончли бўлиши , ўзида ҳақиқатни акс эттириши учун шарт-шароитларни яратилишини таъминлайди. Суд муҳокамасида давлат айбловчиси сифатида иштирок этаётган прокурор ўзининг қонунларни аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан назоратни амалга ошириш каби Конституцион функциясини бажаради (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 118-моддаси). Судларда жиноят ишларини кўрилишида давлат айбловини қувватлаш фаолияти эса қонун талаблари( Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 409- моддаси)ни ижро этишга қаратилгандир. Прокурор судда судланувчини айби ўз

тасдиғини топмаганлигини аниқлаши заҳоти, айбловдан воз кечади, шу ҳолда ҳам айбловни талаб қилиш қонун талабларига зид бўлади, бунда қонун ижросини талаб қилиш эмас, аксинча, қонунни бузишни талаб қилиш бўлиб қолади. Чунки, Ўзбекистон Республикаси ЖПК нинг 409-моддасини 4-қисмида “Суд муҳокамаси натижасида прокурор суд тергови маълумотлари судланувчининг айбсизлигидан далолат беради деган ишончга келса, у айбловдан воз кечиши ва воз кечиш сабабларини судга баён қилиши шарт” дейилган. Кўриниб турибдики, прокурор Ўзбекистон Республикаси Конституцияси билан унга берилган ҳуқуқни муҳофаза қилиш функциясидан четга чиқа олмайди. 2004 йил 11 май кунги Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг “ Судларда жиноят ишлари кўрилишида прокурор иштирокининг самарадорлиги ва таъсирчанлигини ошириш тўғрисида” ги 21 сонли буйруғи мавжуд. Буйруқ талабига кўра, Ўзбекистон Республикасининг Жиноят- процессуал кодексида назарда тутилган қуйидаги ишлар судларда кўрилишида прокурор иштироки мажбурийдир : - тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш; - ярашув тўғрисидаги ишлар; - ҳукмни ижро этиш билан боғлиқ масалаларнинг муҳокамасида; - суд прокурорнинг иштирокини зарур деб топган ҳолларда; - апелляция, кассация ва назорат инстанцияларида кўрилаётган - ишлар. Шунингдек: - оғир ва ўта оғир турдаги жиноятлар; - вояга етмаганлар томонидан содир этилган жиноятлар; - амнистия актини қўллаш билан боғлиқ жиноят ишлари судда кўрилишида прокурор иштироки қатъий таъминлансин дейилган. Давлат айбловчисининг нутқи айблов қирралари остида суд муҳокамасини умумлаштириши, судда кўриб чиқилган далилларни таҳлил қилиб бериши ва далилларга нисбатан ҳар бирига алоҳида-алоҳида баҳо

берилиши, ўрганилаётган ҳодиса-воқеани мавжуд бўлган алоҳида томонлари ўртасидаги алоқани кўрсатиб бериши ҳамда ушбу жиноят иши бўйича жиноят қонунчилигини қайси талабларини қўллаш лозимлигини ўзида ифода этиши керак Давлат айбловчисининг айблов нутқига нисбатан қонун талаблари нималардан иборат ва унинг қонун билан белгиланган шакли қандай тарзда ифодаланиши керак . Бу саволга жавоб топиш учун қонунга ва судларда жиноят ишларини кўрилишида прокурор ваколатини таъминлаш хусусида ёзилган юридик адабиётга мурожаат қиламиз. Айблов нутқининг тўлиқ шакли қонун билан белгиланмаган бўлиб, бир қанча юридик адабиётларда қандай шаклга эга бўлиши лозимлиги ҳақида фикрлар билдирилган. В.М. Савицкийнинг фикрича,” айблов нутқининг мазмуни ва тузилиши жуда ҳам турлиги бўлиши мумкин. Унинг турлича бўлишига эса, содир этилган жиноятнинг қаерда содир этилганлиги, жиноятнинг характери, исботлашнинг мураккаблиги, судланувчини ёки жабрланувчини шахсини ўзига хос ҳусусиятлари, суд процесси иштирокчиларининг таркиби кимлардан иборат эканлиги, давлат айбловчиси суд минбаридан туриб айблов нутқини айнан процесс иштирокчиларининг тушуниш даражасига қараб, кай тартибда тузиши мумкинлиги, шунга қараб айнан қайси масалаларга чуқурроқ тўхталиб ўтиши, қайсидир масалаларга нисбатан эса камроқ ёндашиб ўтиб кетиши мумкинлиги таъсир қилади, қонун билан давлат айбловчисини нутқини тартибга солиш мақсадга мувофиқ эмас” 5 деб ҳисоблайди. Худди шунга ўхшаш фикрни М.Л. Шифман ўзининг” Жиноят ишлари бўйича прокурорнинг нутқи” асарида билдириб, “ Аввалдан айблов нутқи элементларини ва айблов нутқини тузилиши шакллантириб олиш умуман олганда фойдали эканми. Ахир прокурорнинг суддаги сўнгги натижавий чиқиши эркин ва ихтиёрий тарзда тузилган бўлиши керакку. Бу ерда давлат 5 В.М. Савицский В.М. Очерк теории прокурорского надзора.Наука М.1975, с.340-341.

айбловчиси ўзининг айблов нутқида тўпланган фактларни жамлаб, суд тергови мобайнида аниқланган фактларни бир бирига қўшиб, натижаси юзасидан суд ҳукм қилиш мобайнида ҳал қиладиган барча масалалар хусусида ўз фикрини билдиришига катта аҳамиятни қаратиш керак” 6 дейди. Маляров М ҳам ўзининг “ Давлат айбловчисининг нутқи”га оид мақоласида шу тўғрисида тўхталиб, Шифманнинг фикрига қўшилган 7 . Бизнинг фикримизча эса, уларнинг фикрларида албатта қандайдир маънода мантиқ борга ўхшасада, ҳозирги вақтга келиб бу фикрлар амалиётда ўзини чала оқлади деб ҳисоблаймиз. Нимага ўзини тўлиқ оқламади, чунки собиқ иттифо қ жиноят процессуал қонунларида, хусусан олганда Ўзбекистон ССРнинг ЖПКда ҳам қонун билан албатта айблов нутқини қандайдир қисмини шакллантириб қўйилмаслиги оқибатида ҳар бир жиноят иши бўйича давлат айбловчиси сифатида қатнашаётган прокурорларнинг, прокуратура ходимларининг фақатгина ўзларининг билим савиялари доирасидагина жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо беришлари, ёхуд умуман ҳеч қандай тартибсиз айблов нутқларини тузишлари, аввал қайси жиноят иши кўрилаётганлиги ёхуд жиноятнинг ижтимоий ҳавфлигиги нимадан иборат эканлигини баён қилмасдан туриб, судланувчини шахсини тўлиқ ёритмай туриб, жиноят иши бўйича далилларни текшириш натижаларига ҳам кетма-кетликда мурожаат қилмай, айблов нутқи билан судда музокара сўзи қилиб, айблов нутқларини тарбиявий аҳамиятини тўлиқ очиб бера олмаслик ҳолларига йўл қўйганлар. Шу айтиб ўтилган камчиликларга барҳам беришнинг ягона йўли - айблов нутқида прокурор қайси масалаларга тўхталиб ўтилиши шарт эканлигини, қайси масалалар бўйича мажбурий тарзда ёзма фикрини судга та қ дим қилиши лозимлигини мустақилликка эришганимиздан сўнг, мустақил Ўзбекистоннинг жиноят процессуал қонунчилигида қонун билан белгилаб қўйилиши бўлди. Бу қонун талаблари 6 Шифман М.Л. Речь прокурора по уголовному делу. Под редакции П.И. Кудрявцева Госюриздат.1960. 7 Маляров М. “ Речь государственного обвинителя” Соц.законность 1964. № 9.с20-28

Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 450 ва 457 - моддасида қайд этиб ўтилган. Қонун айблов нутқини маълум бир қисмини шакллантирилар экан, қолган қисмини эса қандай шакллантириш лозимлиги ҳақида аниқ бир чегарани белгилаб берган эмас, лекин шундай бўлсада бу масалада бир қанча илмий фикрлашлар мавжуд. Амалиётда илмий фикрлар ичидан Ўзбекистон Республикаси Прокуратура идоралари ходимлари томонидан қўлланса, қонунларимизга зид бўлмайдиган илгор фикрлари ажратиб олиниб, уларга асосан айблов нутқини тахминий шакли ўз ифодасини олган ва самарали равишда прокуратура органлари томонидан қўлланиб келинмоқда. Ушбу фикрлар тўғрисида тўхталиб ўтсак, масалан, А.Дж. Давлетовнинг рус тилида тайёрланган “Прокурор назорати” дарслигининг жиноят ишларини судларда кўрилишида давлат айбловчисини нутқига багишланган қисмида прокурорлик амалиётида айблов нутқининг қуйидаги элементлари шаклланган лиги тўғрисида тўхталиб ўтилган: 1) жиноятга ижтимоий-сиёсий баҳо бериш; 2) ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қилиш; 3) далилларни таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш; 4) қилмишга берилган юридик квалификацияни асослаш; 5) судланувчини шахсини тавсифлаш; 6) айбдорни айбини енгиллаштирувчи ва оғирлаштирувчи ҳолатларни таҳлил қилиш ва уларга баҳо бериш; 7) жиноятларни келтириб чиқаришга ёрдам берган сабаб ва шарт- шароитларни таҳлил қилиш ва уларни бартараф қилиш чора тадбирлари ҳақида таклифларни шакллантириш; 8) тайинланиши лозим бўлган жазога, ундирилиши лозим бўлган фуқаролик даъвосига, жиноят туфайли етказилган моддий зарарни ундиришга ва шунга ўхшаш масалалар юзасидан ўз таклифини билдириш; 9) хулоса қилиш.

Шунингдек, А.Дж. Давлетов томонидан кўрсатилишича, албатта ҳар қандай жиноят иши худди шу кўрсатилган тартибда, айблов нутқини тузиши шарт эмас. Айблов нутқининг элементлари худди шу тарзда баён қилиниши лозим эмас. Балки жиноят ишининг ўзига хос хусусиятларига, жиноят иши бўйича тўпланган материалларнинг тузилишига қараб, айблов нутқининг қайд қилинган элементлари жойлашишини ўзгариши, шу элементларнинг мазмуни ва бутун ҳажми аниқ воқеа ҳолатларига қараб ўзгариши мумкин 8 . Биринчи инстанция судларида давлат айбловини қувватлашнинг самарадорлигини ҳамда сифатини ошириш бевосита шу жиноят иши бўйича суд томонидан чиқарилган ҳукмнинг қонунийлигини протест киритиш йўли билан таъминлашда ҳам ўз ифодасини топади. Прокурор, прокурорнинг ўринбосари ҳукмни ўзгартириш ёки бекор қилиш асослар мавжуд деб ҳисоблаган ҳолда, амалда бўлган қонунчилик асосида протест киритиш ҳуқуқига эга.(Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 497-2 моддаси) Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 497-8 моддасида кўрсатилган тартибга асосан, протест билдирган шахс ўз протестини ҳамда юқори турувчи прокурор қуйи турувчи прокурорнинг киритган протестини чақириб олиши мумкин. Суд ҳукми, ажрими ва қарорларининг қонунийлиги, асослилиги ва адолатлилиги апелляция, кассация ва назорат тартибида текширилиши мумкин. Ишни юқори инстанция суди томонидан кўриш апелляция, кассация ва назорат тартибида берилган шикоят ва билдирилган протестлар асосида амалга оширилади . Апелляция тартибида : Суднинг қонуний кучга кирмаган ҳукми устидан апелляция тартибида шикоят бериш га - маҳкум, унинг ҳимоячиси, қонуний вакили, шунингдек жабрланувчи, унинг вакили ҳақлидир. Суднинг қонуний кучга кирмаган ҳукми устидан апелляция тартибида протест билдириш га – прокурор ва унинг ўринбосари ҳақлидир. 8 Қ аранг , А.Дж. Давлетов Прокурорский надзор. Учебник. Издательство “Билим” Нукус.1999.,с.194.

Ҳукм устидан шикоят берган ёки протест билдирган шахс ўз шикояти ва протестини қайтариб олишга ҳақлидир. Протестни қайтариб олиш ҳуқуқига юқори турувчи прокурор ҳам эга. Биринчи инстанция судининг ҳукми устидан апелляция шикоятлари ва протестлари ҳукм эълон қилинган кундан эътиборан ўн сутка ичида, маҳкум, оқланган шахс, жабрланувчи томонидан эса уларга ҳукмнинг нусхаси топширилган кундан эътиборан шундай муддат ичида берилиши мумкин. Иш бўйича биринчи инстанция судининг ажрими устидан юқорида кўрсатилган ваколатли шахслар томонидан у чиқарилган кундан эътиборан ўн кунлик муддатда хусусий шикоят ва хусусий протест билдирилиши мумкин. Апелляция тартибида иш юритиш биринчи инстанция судидаги иш юритиш қоидалари бўйича ва Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 55-бобида кўрсатилган тартиб ва қоидалар бўйича амалга оширилади. Апелляция тартибида ишни кўришда прокурорнинг иштироки шарт ҳисобланади. Апелляция тартибида иш юритишда раислик қилувчи апелляция шикояти берган шахсга, апелляция шикояти ва протести кимга нисбатан берилган бўлса, ўша шахсга, уларнинг ҳимоячилари ва вакилларига, сўнгра эса прокурорга сўз беради. Агар берилган апелляция шикоятлари орасида прокурорнинг апелляция протести бўлса, сўз биринчи навбатда унга берилади. Прокурор апелляция протестининг мазмунини ва мақсадини батафсил суд ҳайъатига тушунтириб бериши лозим. Протест киритилиш асослари, нима сабабдан прокурор суднинг чиқарган қарорини ғайриқонуний, асосланмаган ёки адолатсиз деб ҳисоблаётганлигини қонун талаблари асосида тушунтириб бериши керак Суд томонидан айнан қайси қонун нормалари, Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг қайси қарорининг қайси талабларини эътиборга олинмаганлиги ёҳуд бу қонуний талабларни қай тарзда бузилганлигини баён қилиб бериши лозим.

Суд муҳокамаси ўтказилиб, суд тергови ўтказиладиган бўлса, суд муҳокамаси мобайнидаги қонун билан белгиланган ваколатларидан тўлиқ фойдаланади. Прокурор суд муҳокамасида тараф сифатида иштирок этаётган бошқа шахслар каби янги гувоҳларни чақириш, экспертиза ўтказиш, уларга биринчи инстанция суди томонидан текшириб кўриш учун рад этилган ашёлар ва ҳужжатларни талаб қилиб олиш тўғрисида илтимос қилишга ҳақлидир. Далилларни текшириш тугагач, судья тарафлардан суд терговига қўшимча қилиш ҳақида илтимослари бор-йўқлигини суриштиради, суд бу илтимосларни ҳал этади ва суд музокараларига ўтади. Суд музокараси биринчи инстанция судидаги суд музокараси талаблари асосида амалга оширилади ва шикоят, протест берган шахс биринчи бўлиб сўзга чиқади. Суд музокаралари тамом бўлганидан кейин раислик қилувчи судланувчига, агар у иштирок этаётган бўлса, охирги сўз беради, шундан кейин суд қарор чиқариш учун маслаҳатхонага киради. Апелляция инстанцияси суди ишни кўриш натижалари бўйича ажрим чиқаради. Ажрим судьяларнинг кўпчилик овози билан қабул қилинади. Апелляция инстанцияси судининг ажрими устидан назорат тартибида шикоят берилиши ва протест билдирилиши мумкин. Хусусий шикоят ёки хусусий протест апелляция шикоятлари ва протестлари билан бир вақтда кўриб чиқилади. Хусусий шикоят ёки протест бўйича суд ўша ернинг ўзида ёки маслаҳатхонада ажрим чиқаради. Хусусий шикоят ёки протест бўйича чиқарилган суд ажрими қатъий ҳисобланади. Кассация тартибида: Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми ва ажрими устидан, агар иш апелляция тартибида кўрилган бўлмаса кассация тартибида шикоят бериш га - маҳкум, унинг ҳимоячиси, қонуний вакили, шунингдек жабрланувчи, унинг вакили ҳақлидир.

Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми, ажрими (қарори) устидан, агар иш апелляция тартибида кўрилган бўлмаса, кассация тартибида протест билдириш :  жиноят ишлари бўйича туман (шаҳар) судларининг қонуний кучга кирган ҳукмлари устидан- Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий судига, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларига;  Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий судининг, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларининг қонуний кучга кирган ҳукмлари устидан- шу судларнинг судлов ҳайъатларига;  Ўзбекистон Республикаси Олий судининг қонуний кучга кирган ҳукмлари устидан- шу суднинг судлов ҳайъатига;  Округ ва ҳудудий ҳарбий судларнинг қонуний кучга кирган ҳукмлари устидан-Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судига, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судининг қонуний кучга кирган ҳукмлари устидан эса шу суднинг судлов ҳайъатига кассация тартибида шикоят ва протест билдирилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг раиси- барча инстанция судларининг ҳукмлари ва ажримлари(қарорлари) устидан; Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг ўринбосарлари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори, унинг ўринбосарлари – Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорларидан ташқари, ҳар қандай суднинг ҳукмлари ва ажримлари (қарорлари) устидан: Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий судининг раиси, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларининг раислари, Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокурорлари ҳамда уларга тенглаштирилган прокурорлар- жиноят ишлари бўйича туман ( шаҳар) судларининг ҳукмлари ва ажримлари устидан кассация тартибида протест киритишлари мумкин.

Назорат тартибида иш юритишда прокурор иштироки Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми, ажрими (қарори) устидан, агар иш апелляция ёки кассация тартибида кўрилган бўлмаса, назорат тартибида протест билдириш га а) Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг раиси- барча инстанция судларининг ҳукмлари ва ажримлари(қарорлари) устидан, Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг ўринбосарлари, Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори, унинг ўринбосарлари – Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорларидан ташқари, ҳар қандай суднинг ҳукмлари ва ажримлари (қарорлари) устидан: б) Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий судининг раиси, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судларининг раислари, Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, вилоятлар ва Тошкент шаҳар прокурорлари ҳамда уларга тенглаштирилган прокурорлар- жиноят ишлари бўйича туман ( шаҳар) судларининг ҳукмлари ва ажримлари устидан: в) ишни апелляция ёки кассация тартибида кўрган тегишинча Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари судлов ҳайъатларининг ажримлари устидан; г) Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судининг раиси, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий прокурори- округ ва ҳудудий ҳарбий судларнинг ҳукмлари ва ажримлари устидан, ишни апелляция ёки кассация тартибида кўрган Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий судининг ажримлари устидан, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди томонидан биринчи инстанция бўйича кўрилган ишлар бўйича апелляция ва кассация ажримлари бундан мустасно. Ўзбекистон Республикасининг ЖПК 480-моддаси «Жиноят ишининг юқори суд томонидан кўрилишида прокурор иштироки» деб номланиб унда

кўрсатилишича, жиноят ишининг апелляция, кассация ёки назорат тартибида кўрилишида прокурор қатнашади . Ишнинг кўрилишида: Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича олий суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди ҳайъатларида- тегишинча Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий прокурори томонидан ваколат берилган прокурор; Ўзбекистон Республикаси Олий суди, Қорақалпоғистон Республикаси жиноят ишлари бўйича Олий суди, жиноят ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий суди раёсатларида-тегишинча Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори ёки унинг ўринбосари, Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар прокурорлари, Ўзбекистон Республикаси Ҳарбий прокурори; Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумида- Ўзбекистон Республикаси Бош прокурори қатнашади. Прокурор томонидан суд муҳокамасининг ҳар қандай босқичида қатнашиш одил судловга кўмаклашишга қаратилгандир.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Абдумаджидов Г.А., Саркисянц Г.П. Правосудие и уголовный процесс Франции., -Т., 1992. 2. Апарова Т.В. Суды и судебный процесс Великобритании. Англия, Уэлься, Шотландия. М.: 1996. 3. Апарова Т.В. Статус судей в Великобритании. /Журнал Российского права. 1999. №7-8. 4. Басков В.И. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида) М., ”Бек” нашриёти, 1998. 5. Безнасюк А.С., Рустамов Х.У. Судебная власть: Учебник для вузов. -М.: ЮНИТИ-ДАНА, Закон и право, 2002. 6.Давлетов А. Дж. Прокурор назорати (дарслик, рус тилида). Нукус. Билим.1999. 7.Россия Федерациясида прокурор назорати. (дарслик, рус тилида/ А.А. Чувилёвнинг умумий таҳрири остида/ М. , 2000. 8. Иноғомжонова З.Ф. умумий таҳрири остида Жиноят про цесси (умумий қисм, дарслик, ўзбек тилида) Т.: 2002 й., «Янги аср авлоди».

Похожие

Фуқароларнинг мурожаатларини кўриб чиқиш бўйича ишларни ташкил этиш

Ижро иши юритиш устидан назорат бўйича ишларни ташкил этиш

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкилий таъминлаш ва ишларни ташкил этиш тушунчаси

Адлия органларининг ҳуқуқни ҳимоя қилиш фаолиятининг бошқа йўналишлари бўйича ишларни ташкил этиш

Судларда фуқаролик ишларини ва хўжалик низоларини кўриб чиқишда прокурор ваколатлари