Россия сиёсий ва хукукий таълимотларининг айрим хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Россия сиёсий ва хукукий таълимотларининг айрим хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72 KB

www.arxiv.uz Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларининг айрим хусусиятлари Режа: 1. Кириш 2. Маърифатпарварлик йўналиши вакилларининг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари 3. Славянофиллар ва ғарбчилар йўналиши вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари 4. Либерал йўналиш вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари

www.arxiv.uz Россия сиёсий–ҳуқуқий маданияти ўзининг хусусияти ва анъаналарига эгадир. Улар бир қанча омиллар тасирида шаклланди. Бу омиллар орасида Россиянинг жуғрофий-сиёсий ҳолати, унинг Шарқ билан Fарб ўртасида жойлашганлиги, катта худудий маконга эгалиги ва иқлимий шароитлари, аҳоли таркибининг хилма-хиллиги, хўжалик фаолияти, ижтимоий-маданий турмуши, анъаналари ва эътиқодларини эслатиб ўтиш кифоядир. Россия давлати кўп миллатли бўлганлиги учун муайян даражада миллий, тарихий, диний, ижтимоий-маданий хусусиятларни ҳисобга олишга мажбур эди. Масалан, муайян сиёсий мақсадларга бўйсундирилган шаклда рус давлати қонунлари билан бир қаторда шариат, одат ҳуқуқи ва бошқа ҳуқуқ тизимлари ҳам ҳаракатда бўлган. Кўп асрлар давомида Россияда ҳукм сурган мустабид ҳокимият тузуми, аҳолининг аксарият қисмини ҳуқуқсизлиги, ички ва ташқи сиёсатда асосан зўрлик усулларига амал қилиш, мамлакатнинг бошқаришда марказлашган бюрократик тизимга таяниш, ҳар қандай эркин фикрнинг бостириш сиёсати мамлакатнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий ҳаётининг қолоқ ва тўрғун холатда қолишига сабаб бўлди. XI -асрда вужудга кела бошлаган рус сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларида мустақиллик, давлатнинг марказлаштириш, кучли, чекланмаган мустабид подшох ҳокимиятини ўрнатиш ғоялари ўз аксини топади. Бу таълимотларда православ черков билан давлат ўртасидаги ўзаро муносабатлар масалалари ҳам катта ўрин олган. Проваслав черкови давлатнинг идораларидан биридир. У подшоҳ ҳокимиятига бўйсуниши шарт, деган фикр кенг тарғиб қилинди. Мамлакатни қолоқликдан чиқариш зарурлигини англаш Петр I давридан бошлаб рус давлатчилигининг энг муҳим стратегик вазифаларидан бири бўлиб қолди. Кейинги даврларда ҳам Россиянинг Fарбий Европа илғор мамлакатларига нисбатан орқада қолганлиги, иқтисодий ва маданий, сиёсий ва ҳуқуқий аҳволининг Европага таққослаб баҳолаш ва зарур бўлган

www.arxiv.uz ислоҳотларни амалга ошириш муаммолари сиёсий фикр диққат марказида бўлади. Рус давлати ўзининг ҳудудий ва этник таркиби жиҳатидан Европа континентига мансуб давлат сифатида шаклланди. Бунга христианликнинг таъсири катта бўлди. Христианлик 988 йил Киев Руси князи Владимир даврида қабул қилинди ва давлат дини сифатида Россия ижтимоий-сиёсий ҳаётида катта роль ўйнади. Рус давлати тараққиётининг ҳамма босқичларида рус давлатчилигининг бошланиши ва илдизи Киев Руси эканлиги ҳақидаги ғоя ўқтирилиб келинди. Россиянинг мўғуллар зулмидан озод қилиниши, Москва князлиги заминида марказлашган рус давлатининг шаклланиши ва мустахкамланиши даврига келиб Киев Руси ва Москва давлати тарихининг илдизи бир эканлиги ҳақидаги ғоя хукумрон давлат мафкураси даражасига кўтарилди. Бу ғоя Москва ҳукумдорларининг Киев буюк князлари орқали дунёподшоҳи ҳисобланган Рим императори Август билан ворислик алоқаси борлигини ва проваслав христианлигининг ягона ҳомийси Москва ҳукумдорларидир, деган фикрни асослашга хизмат қилиши керак эди. Москва қадимий Рим ва Константинополдан кейинги "учинчи Рим", деб эълон қилиниши шу билан изоҳланади. Бу таълимотни Псков монастирининг монархи Филофей батафсил ишлаб чиқди. Унинг таълимоти рус давлатининг Рим ва Византиядан кейинги энг буюк давлатдир, Москва ҳукумдорлари эса худо танлаган буюк ҳукумдорлар ҳокимиятининг қонуний ворисларидир, деган фикрни асослашга қаратилган эди. Филофей давлатга ҳукумдорнинг мулки сифатида қарайди. Россия давлатчилиги тарихига хос ҳусусиятларидан бири шундаки, бу ерда мўғуллар зулмидан кейин Москва подшолиги вужудга келиши давридан бошлаб, сиёсий диққат ҳудудни кенгайтириш ва марказий ҳокимиятни мустахкамлашга қаратилган. Аҳолининг манфаатлари ўз аҳамиятини йўқотиб борди. Вақт ўтиши билан бу жараён кучайиб борди ва Россияни бу соҳада Fарбий Европадан фарқланишини яққол қўрсата бошлади. Fарбий Европада

www.arxiv.uz феодал муносабатларидан Янги давр жамияти ва давлати томон ўтиш жараёни тезлашди, инсон ҳуқуқи ва эркинликлари борган сари кенгроқ тан олина бошланди ва натижасида олий ҳукумдор ҳокимияти чекланиб борди. Россияда эса аҳолининг барча қатламларининг ҳуқуқсизлиги XVIII асрнинг иккинчи ярмигача давом этди. Россиянинг сиёсий ва ҳуқуқий тарихида биринчи бўлиб император Петр III фармони билан дворянлар мажбурий давлат хизматидан озод қилинди. Бундан кейин Екатерина II - XVIII асрнинг 70-80 йилларида дворянларга айрим бошқа гражданлик ҳуқуқ ва эркинликларни шу жумладан хусусий мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини берди. Россия аҳолисининг асосий қисмини ташкил қилган деҳқонларнинг крепостной қарамликдан озод қилиш учун яна 100 йил керак бўлди. Бу Александр II томонидан 1861 йилда амалга оширилди. Инсон ҳуқуқи ва эркинликлари, ҳуқуқий қадриятлар ва умуман ҳуқуқ масалаларига салбий муносабат аҳолининг ҳуқуқсизлигини янада мушкуллаштирарди. Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш зарурки, Россия давлати йирик евроазия мамлакати сифатида ривожланишида Европага таҳлид қилиш йўлидан борди. Петр I ислоҳотларидан бошлаб Россиянинг асосий ислоҳотлари мана шу фундаментал вазифаларни ечишга қаратилди. XVII - XVIII асрларда Россия сиёсий фикри янги давр Fарбий Европа ғоялари тасири остида ривожланди. Сиёсий таълимотлар аста-секин диндан ажралиб борди, дунёвий тус ола бошлади. Бу жараённинг тезлашишга Петр I нинг ислоҳотлари катта туртки берди. Биро қ Европа маърифатпарварлигининг "ижтимоий шартнома:", "табиий ҳуқуқ", "ҳокимиятлар бўлиниши" каби тушунчалари Россияда ўзига хос йўлда талқин қилинди, ёки умуман тадбиқ қилинмади. Маърифатпарвар абсолютизм ғоясининг тарафдорлари: Ф.Прокопович. В.НТатищев, И.Т. Посошков ва бошқалар давлат бу "умумий маъфаат", "умумхалқ фойдаси" учун хизмат қилувчи, ўз фуқароларининг орзу истакларига қулоқ солувчи кучдир, деган ғояни асослашга ҳаракат қилдилар.

www.arxiv.uz Шу билан бир вақтда рус тарихий жараёнининг ўзига хос хусусиятлари ва демократик институтларнинг йўқлиги ижтимоий ўзгаришлар фақат юқоридан, давлатнинг инъоми сифатида амалга оширилади, бундай давлатнинг энг қулай шакли абсолют монархиядир, деган хулоса чиқаришни тақозо қилар эди. XVIII -асрнинг иккинчи ярмида Россия сиёсий фикри янги босқичга кўтарилди. Унда француз маърифатпарварлиги таъсири остида давлатнинг идора қилувчи ҳукмдор ҳокимияти билан шахс ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабати, шахс қадр-қиммати, унинг табиий ҳуқуқлари каби муаммолар тахлил қилина бошланди. Сиёсий фикрда консерватив, маърифатпарварлик ва унинг радикал йўналишларини кўрамиз. Консерватив йўналишнинг кўзга кўринган номоёндаси М.М.Щербатов (1733-1790) чекланмаган монархия давлат шаклини, крепостной тузумни сақлаб қолиш ғоясини ҳимоя қилиб чиқди. Маърифатпарварлик йўналиши вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари Маърифатпарварлик йўналиши вакиллари С.Е.Десницкий Я.П.Козильский, Н.И.Новиков, А.Я.Поленов ва бошқалар крепостной ҳуқуқ тузумини танқид остига олдилар. Уларнинг айримлари "Маърифатли ҳукмдор" ғоясини ҳам шубҳа остига олдилар. XVIII аср иккинчи ярмида маърифатпарварлик йўналишининг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари ўз ифодасини биринчи рус ҳуқуқшунос-профессори С.Ч.Десницкий (1740-1789) асарларида топди: С.Ч.Десницкий Г.Гроцийнинг табиий ҳуқуқ ҳақидаги қарашларига хайрихохлик билдиради. Маърифатпарварлик радикал йўналишининг намоёндаси А.Н.Радищевдир (1749-1789). У крепостной ҳуқуқни, мустабид монархия давлатини кескин танқид остига олди. Мустабид монарх ҳокимияти

www.arxiv.uz мамлакатнинг тараққий этишига ғовдир, ўзбошимчалик маконидур, деб баҳолади. Радишчев маърифатли хукумдор назариясини ҳам рад қилди. А.Н.Радишчев "ижтимоий шартнома" назариясига асосланиб, халқ шартномага амал қилмаган давлатдан воз кечиш ҳуқуқига эгадир, деган хулосага келди. Пётр I ислоҳотларидан бошланган Россиянинг европалаштириш ҳаракати жамият консерватив кучларнинг қаттиқ қаршилигига учради. Улар мамлакатни европалаштиришга мутлақо қарши эдилар. XIX асрнинг 30-40 йилларида Россия ижтимоий-сиёсий фикрида славянофиллар ва ғарбчилар номини олган оқимлар вужудга келди. Бу оқимлар Россянинг тарихий тақдири масалаларини муҳокама қилдилар ва ўзаро баҳслашдилар. Славянофиллар ва ғарбчилар йўналиши вакилларининг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари Словянофиллар Россия ўзига хос ривожланиш йўлига эгадир ва шу йўлдан бориши зарур, деб чиқдилар. Буларнинг йирик намоёндалари А.С.Хомяков, И.В. Криевский, Ю.Ф.Самарин, И.С.Аксаков ва бошқалар. Россия ўзининг патриалхал деҳқон общинаси, ижтимоий ва маънавий психологик анъаналари билан Европадан ажралиб туради, бу миллий хусусиятни сақлаш ва ривожлантириш зарур деб биладилар. Славянофиллар Fарбнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий тажрибасини ўрганиш ва жорий қилиш ижтимоий ва давлат тизимида ижобат ислоҳатлар ўтказишга мутлақо қарши чиқдилар. Улар мустабид монарх ҳокимияти тарафдори эдилар. Fарбчилар оқимининг намоёндалари А.И.Герцен, Т.Н.Грановский, Ю.П Огарев, В.П.Боткин ва бошқалар Россияда ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар ўтказиш зарурлигини, Fарбий Европа мамлкатлари эришган ютуқларнинг ўзлаштириш ва уларга амал қилиш ғояларини тарғиб қилдилар.

www.arxiv.uz Либерал йўналиш вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари XIX аср охири ва XX аср бошларида рус сиёсий ва ҳуқуқий фикрида либерализм ғоялари ривож топа бошлади. Либерал йўналиш вакиллари Россия ва Fарбий Европа давлатларининг ривожланиш йўллари бирдир, деган ғояни асосладилар. Улар мустабид монархияни конституцион монархия билан алмаштиришга қаратилган ислоҳатларни амалга оширишни талаб қилиб чидилар. Бу талабларнинг асослашда улар табиий ҳуқуқ назариясига, Кант ва Гегелнинг ҳуқуқ фалсафасига мурожат қилдилар. Бу йўналиш намоёндалари Б.Н.Чичерин, П.И.Новгородцев, И.А.Илъин, К.Д.Кавелин, С.А.Муромцев, М.М.Ковалевский ва бошқалар. Б.Н.Чичерин (1828-1904) қаламига мансуб асарлар орасида "Хуқуқ фалсафаси" ва 5 жилдлик "Сиёсий таълимотлар тарихи" алоҳида ўрин олган. Б.Н.Чичерин таълимотига кўра, инсон ўз табиати билан энг сезгир ва ўз қадр-қимматини онглашга қодир мавжудотдир. Уни оддий қуролга айлантириш мумкин эмас. Кишилик жамиятларининг барчасини ҳаракатланувчи кучи мана шу онгдир. Ҳуқуқ ғояси мана шу онгдан келиб чиқади ва борган сари кенгайиб онгда ҳукумронлик қила бошлайди. Бироқ одам жамиятда яшайди ва узлуксиз ўз эрки доирасини кенгайтиришга интилувчи бошқа одамлар билан тўқнашади. "Шундан, дейди Чичерин, уларнинг ҳар бирига нима тегишлилигини аниқлаш ва ўзаро тортишувларни бартараф қилиш учун муайян қоидалар ўрнатиш зарурати пайдо бўлади. Ҳуқуқ кишилик жамоасининг илк босқичларида мана шундай пайдо бўлади ва ўсиш, мураккаблашиш натижасида энг юқори босқич томон ривожланади. Ҳуқуқ бу эркинликни умумий қонун остида ўзаро чекловчи, барча кишилик жамиятларининг ажралмас белгисидир". Шундай қилиб Чичерин ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва яшаш сабаларини жамиятда мавжуд икки қарама-қарши элементдадир деб кўрсатади: Эркдан иборат шахснинг рухий табиати ва эркинликни чекловчи қонунда ифодасини

www.arxiv.uz топган ижтимоий омил. Буларнинг ўзаро муносабатларини уйғунлаштириш асосий масаладир. Б.Н.Чичерин ҳуқуқ фалсафасининг аҳамияти ва ролини кўрсатишга уринди. Унинг фикрича, ҳуқуқнинг фалсафий асослари амалиёт учун кўргазма вазифасини ўтайди, чунки "ҳуқуқ соҳаси ижобий қонунчилик билангина чекланмайди". Амалдаги қонунлар одамлар эҳтиёжи ва қарашларининг ўзгариши билан ўзгариб боради ва инсон иродаси билан яратилганлиги учун яхши ва ёмон бўлиши мумкин. Уларни одамлар баҳолайдилар. Қонун чиқарувчининг ўзи ҳам қонунларга баҳо беради. Қонун чиқарувчи ўзининг кўргазмаларига итоат қилиши шарт бўлган одамларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда нимага асосланиши керак? У бундай кўргазмани амалдаги ҳуқуқнинг ўзидан ололмайди, чунки унинг ўзини баҳолаш ва ўзгартириш керак. Бунинг учун бошқа юқори даражадаги тасаввур ва тушунчалар керак бўлади. Қонун чиқарувчи ҳаётий тажриба кўргазмалари билан ҳам кифоялана олмайди, чунки улар бир-бирига қарама-қарши тушунишни талаб қиладиган ҳар хил элемент, манфаат ва талаблардан иборатдир. Амалдаги қонунларнинг нисбий кучи ва қадр-қимматини аниқлаш учун умумий тарози ва ўлчов, яъни йўл кўрсатувчи қўлланма бўлиши керак. Бу вазифани фақат фалсафа бажара олади. Одамларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини қонунда ақилга мувофиқ белгилаш учун ҳуқуқ нима, унинг манъбаи қаерда ва ундан қандай талаблар келиб чиқади, каби масалаларни билиш керак. Бу муаммолар инсон шахси билан узвий боғлиқ. Бунинг аниқлаш инсон табиати, унинг хусусиятлари ва ҳаётий мақсадларини тадқиқ қилишни талаб қилади. Бу масалаларнинг барчаси ҳуқуқ фалсафаси доирасига киради, дейди Чичерин. У Гегель ҳуқуқ фалсафасига асосланади. Шахс ва жамият масалаларини тахлил қилишда Б.Н.Чичерин ўзининг индивидуализм концепциясини баён қилади. Инсоннинг ақл-заковатли

www.arxiv.uz мавжудод эканлиги эркин иродада намоён бўлади. Мана шу туфайли инсон шахс сифатида тан олинади ва унга ҳуқуқлар берилади. Шахс барча ижтимоий муносабатларнинг илдизи ва белгиловчи асосидир. Қонуннинг эркинликка нисбатан муносабати икии хил булиши мумкин: мажбур қилиш (давлат қонунини) ва ихтиёрий (аҳлоқий қонун). Биринчиси ташқи эркинлик доирасидан ташкил топган ташқи ҳаракатларга таалуқли, шуларгина мажбур қилинишга мансубдир; иккинчиси ички эркинликдан чиқадиган интилишларга мурожат қилади. Биринчисидан ҳуқуқ пайдо бўлади, иккинчиси аҳлоқ маънбаини ташкил қилади. Чичерин ҳуқуқнинг субъектив ҳуқуқ ва объектив ҳуқуқ маънода тушуниш лозим дейди. Субъектив ҳуқуқ бу аҳлоқий имконият, бошқача айтилса, қонун доирасида эркин ҳаракат қилиш имконияти. Объектив ҳуқуқ эркинликни белгиловчи қонуннинг ўзи. Бу икки маънонинг бирлаштириш натижасида ҳуқуқнинг умумий тарифини беради. "Ҳуқуқ қонун билан белгиланган эркинликдир". Б.Г.Чичерин ижобий ҳуқуқ заминида табиий ҳуқуқ ётиши керак деган ғояни олға суради. Табиий ҳуқуқ инсон ақл-идрокидан келиб чиқадиган, мажбурий бўлмаган умумий юридик нормалар тизимидир. Табиий ҳуқуқнинг адолат, тенглик ва эркинлик каби нормалари ижобий қонунлар учун асосий ўлчов ва қўлланма бўлиши керак, дейди Чичерин. Б.Г.Чичерин жамият тузилиши ҳақида фикр юритар экан, 4 бирликни ажратади: оила, фуқаролар иттифоқи (фуқаролар жамияти, индивидларнинг ташқи эркинлик соҳаси), черков иттифоқи (ички эркинлик ва виждон, инсоннинг худо билан мулоқатда бўлиши ва аҳлоқий қонуннинг бажарилиши соҳаси), давлат ижтимоий иттифоқлар ривожининг энг юқори босқичи. Чичерин фикрига кўра, давлат барча иттифоқлар ичида энг устиворидир. Лекин у бошқа иттифоқлар мустақиллигига тўсқинлик қилмаслиги керак. Барча иттфоқлар муассасага эмас, шахсга, эркин одамларга таянади. Иттифоқларнинг мақсади ҳам шундадир. "Шахслар

www.arxiv.uz муассасалар учун эмас, муссасалар шахслар учун. Муассасаларнинг такомиллаштириш ҳам шунга боғлиқ". Б.И.Чичериннинг таълимоти рус мустабид тузумини ислоҳ қилишга, конституцион монархиянинг жорий қилиш зарурлигини асослашга қаратилган эди. Б.Н.Чичерин ғоялари рус ҳуқуқий фикр ривожида чуқур из қолдирди. Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида И.А.Ильин ғоялари диққатга сазовордир. И.А.Ильин (1883-1954) рус файласуфи ва ҳуқуқ назариётчиси, Москва университети юридик факультетининг профессори. 1922 йил Росиядан сургун қилинган. Германия, Швецарияда яшаган. И.А.Ильин ҳуқуқ муаммоларини инсоният тарихи ва маданиятининг таркибий қисми сифатида тадқиқ қилади. Унинг фикрига кўра ҳар бир конкрет одам махсус дунёқарашга эга. Ҳуқуқий онг дунёқарашнинг муҳим таркибий қисмидир. Ушбу дунёда мендан бошқа одамлар ҳам борлигини, шахсий ҳаётим бошқа одамларга бўлган муносабатимга боғлиқ эканлигини англашдан келиб чиқади. Ҳуқуқ, қонун, одатнинг субъектив-психологик илдизи одамларнинг тўғри ва адолатли ҳаракатларидан ташқари чидаб бўлмайдиган ёмон ҳаракатлари ҳам борлигини чуқур хис қилишдадир. Бу эътиқод ҳуқуқ ва аҳлоқ ўртасидаги фарқни билмайди, ҳар қандай қонун ва одатнинг асосини ташкил қилади. Одамларнинг ички эътиқоди "адолат" ва "адолатсизлик", "қонунийлик", "қонунсизлик"нинг мавжудлигига қатъий ишонч ҳосил қилганлигидадир. Бу ишонч “ҳуқуқий хис”, "хақлилик инстинкти"да намоён бўлади. Улар одамларнинг ўзаро муносабатларига қаратилгандир. Бу инстинкт хиснинг мазмунини очиб бериш, уни хиссиёт ҳолатидан билим даражасига ўтказиш- етук табиий ҳуқуқ онгига асос солиш демакдир. Шундай қилиб, объектив мавжуд табиий ҳуқуқ онгги табиий ҳуқуқнинг предметини ташкил қилади. Бу ҳуқуқий қонун учун асосдир. Уларнинг мажмуи эса ижобий ҳуқуқдир.

www.arxiv.uz Табиий ва ижобий ҳуқуқ ўзаро муносабати ҳуқуқий онгнинг реал мазмунини белгилайди. Табиий ҳуқуқ ижтимоий онгнинг махсус шакли, инсон рухиятининг зарур элементи сифатида намоён бўлади. Табиий ҳуқуқ одам бошқа одамларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига ҳурмат билан муносабатда бўлишини, бусиз у жамиятда яшаши мумкин эмаслигини назарда тутади. Одамзодга хос объектив нимадир борки, унга риоя қилиш ҳар бир одам учун муқаддас бурч ҳисобланади. Ижобий ҳуқуқ муайян шароитда амалга оширилган ва шу шароит билан боғлиқ ҳуқуқдир. У табиий ҳуқуқнинг таъминланишига ва ўзида сақлашга ёки уни чеклашга ва бузишга қаратилган бўлиши мумкин. Унинг табиий ҳуқуққа мос келиши ёки келмаслигига қараб ижобий ҳуқуқнинг прогрессив ёки реакцион эканлигини ажратиш мумкин. Ижобий ҳуқуқ шундай шароитда яратиладики, дейди Илъин, унинг мазмуни тамаъгир ирода, бехабарлик, нотўғри назария ва билмаслик таъсири остида қолиши мумкин. Шунга қарамасдан шу омиллар таъсири остида ҳуқуқ мазмунига кириб қелган чекиниш ва бузилишлар қанчалик катта ва дахшатли бўлмасин, бу ҳуқуқ ўзининг табиатига кўра табиий ҳуқуқнинг асосий мағзини ўзида сақлаб қолади, чунки у табиий ҳуқуққа ҳизмат қилиш учун пайдо бўлган. И.А.Ильин қуйидагиларни ижобий ҳуқуқнинг ташқи омиллари деб кўрсатади: куч ва ундан фойдаланувчи ҳокимият тизимлари, қонунларнинг обруи, давлат органларининг қонун чиқариш фаолияти, жамиятнинг муайян табақаларининг манфаатлари, қонунда ифодаланган ёки шунга интилувчи ирода. Реал ҳуқуқ, дейди Илъин, доим табиий ҳуқуқ билан ижобий ҳуқуқ ўртасидаги муносабат сифатида намоён бўлади. Табиий ҳуқуқ мақсадга эришиш бўлса, ижобий ҳуқуқ мақсадни амалга ошириш воситасидир. Ҳеч қандай қонун мутлоқ бенуқсон бўлмайди. Шунинг учун ҳам қонуннинг яхшилаш, такомиллаштиришга қаратилган иш тўхтовсиз олиб борилади. Табиий ҳуқуқнинг қонун йўли билан таъминлашга интилувчи ҳуқуқшунос

www.arxiv.uz ижтимоий муносабатларнинг доимий ислоҳатчисидир. Агар давлат ва ҳуқуқ муайян гуруҳларнинг тор манфаатлари йўлида фойдаланадиган бўлса, ҳуқуқшуноснинг ҳаракатлари салбий оқибатларга олиб келади. Ижобий ҳуқуқ табиий ҳуқуқ ғоясини расмий, юзаки баён қилиб ўз вазифасини бажармаган ҳолда ҳам ҳуқуқ сифатида тан олинади. Мана шунда ҳуқуқий ҳаётнинг фожиавий ва кулгили томонлари намоён бўлади. Ҳуник ва бузилган ҳуқуқий онг, мазмуни бузилганлигига қарамай ҳуқуқий онг бўлиб қолмоқда. У ҳуқуқ ғоясига мурожат қилмоқда, лекин ундан фақат андозасинигина олмоқда, ундан ўз хохишича фойдаланмоқда, ҳиёнат қилмоқда, уни номуносиб, бузуқ мазмун билан тўлдирмоқда. Ноҳақ ҳуқуқ пайдо бўлмоқда, лекин у ҳуқуқ деб кўрсатилмоқда, оқибат натижада одамлар онгида ҳуқуқ ғояси обрўсизлантирилмоқда, унга бўлган ишонч йўқолмоқда. И.А.Илъин табиий ҳуқуқ муаммолари билан бирга ҳуқуқ ва аҳлоқнинг ўзаро муносабати, зўрлик ва унинг ижтимоий ҳаётдаги роли каби ҳуқуқ фалсафаси муаммоларини ҳам тадқиқ қилди. Россия XX асрга мустабид монархия давлати сифатида кириб келди. Қонун чиқариш ва ижро этиш ҳокимиятлар тўлиқ монарх қўлида эди. Ижтимоий ҳаёт эҳтиёжлари мавжуд давлат тизимини ўзгартириш, монарх ҳуқуқларининг чеклаш, ваколатли ҳокимият органларини шакллантириш зарурлигини талаб қиларди. Бу йўлда биринчи қадамлар 1905 йил рус революцияси таъсири остида қўйилди. Монарх қонун чиқаришнинг ташкил қилиш ва амалга ошириш соҳасида айрим ўзгаришлар қилишга, фуқароларнинг бир қатор демократик ҳуқуқ ва эркинликларини тан олишга мажбур бўлди. Давлат Думмасини жорий қилиш орқали қонун чиқариш соҳасида монарх ҳокимиятини чеклашга қаратилган тадбир алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Бироқ ҳокимиятнинг бўлиниш принципини ва конституцион монархияни амалда жорий қилишга хали узоқ эди. Реал ҳокимият асосан подишох қўлида сақланарди.

www.arxiv.uz Умуман олганда мамлакат олдида турган асосий муаммоларни ислоҳатлар орқали ҳал қилиш имконияти йўқотилган эди. Ўтказилган ислоҳатлар ўз олдига қўйган вазифаларни бажара олмади. XX аср бошида Россияда инқилобий вазият вужудга келган эди. Буржуазиянинг кучсизлиги, хал қилиниши керак бўлган муаммоларнинг фундаменталлиги ва кескинлиги, жамиятнинг қарама-қарши тоифаларга бўлиниши, юқори табақалар билан қуйи табақалар ўртасидаги антоганизмнинг кескинлашиши, аҳолини талайгина қисмини қашшоқлиги, уруш оқибатлари, вайронгарчилик ва очлик, мамлкатда инқилобий куч ва ташкилот-ларнинг тарғиботчилик иши 1917 йил Феврал революциясидан кейин пайдо бўлган буржуа демократик тузумини тугатилишига олиб келди. Мамлакатда диктаторлик социалистик тузум ўрнатилди.

Похожие

Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларининг айрим хусусиятлари

Сиёсий хукукий таълимотлар тарихининг предмети ва методи

Қадимги юнонистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Юнонистон сиёсий ва хукукий таълимотлари

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Шаркда сиёсий ва хукукий таълимотлар

Оила хукукий муносабатларидан келиб чикадиган айрим ишларнинг тааллуклилиги масалалари