Сиёсий хукукий таълимотлар тарихининг предмети ва методи - Юриспруденция - Рефераты

Сиёсий хукукий таълимотлар тарихининг предмети ва методи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

87 KB

Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихининг предмети ва методи Режа: 1. С иёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг предмети 2 . С иёсий ва ҳуқуқий таълимотлар нинг ўрганиш методологияси 3. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг аҳамияти.

Мустақил Ўзбекистон янги давлат барпо этаётган бугунги кунда инсониятнинг сиёсий ва ҳуқуқий тажрибасига ва бу тажрибани ўзида ифода этган сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихига мурожат қилиш зарурий эхтиёжга айланмоқда. Жамиятимиз маънавияти барча халқлар томонидан яратилган сиёсий маданият ютуқларини ўз ичига олади ва ўзида мужассамлантиради. Ўтмиш авлодларнинг давлат ва ҳуқуқ, адолатли ижтимоий тузум ҳақидаги фикрлар и ва уларни қандай йўналишда ривожланганлигини билиш, айниқса ёшлар учун, нихоят да муҳимдир. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг вазифаси авлоддан-авлодга ўтиб келаётган сиёсий ва ҳуқуқий билим соҳасидаги тажрибани ўрганиш , умумлаштиришдан иборатдир. Бу бебахо бойликдан фойдаланмасдан туриб , янги миллий давлат қуриш вазифаларини амалга ошириш мушкулдир. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши натижасида вужудга келди. Сиёсий таълимотлар кенг маънода жамиятдаги синфлар, табака ва тоифалар, миллатлар ва эллатлар, шунингдек давлатлар ўртасидаги муносабатларни ифода этувчи ғоялар, қарашлар ва вазифаларни ўз ичига олади. Бу қарашларнинг ўзагини ҳокимият масаласи, давлат тузиш ва бошқариш услублари масалалари ташкил қилади. Жамиятнинг ривожланиши натижасида сиёсий ва ҳуқуқий билимлар ҳам ривожлан а ди, бойиб борди. Шунга мувофиқ сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг предмети ҳам ривожланиб, ўзгариб борди. Сиёсат , давлат, ҳуқуқ муаммолари фалсафа, политология, соци о логия, ҳуқуқшунослик ва бошқа гуманитар фанлар томонидан ҳам ўрганилади. Улар ўртасида ворислик алоқалари мавжуд. Бироқ ҳар бир фаннинг бу муаммоларга ёндошиши ўзгачадир. Агар сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши билан шакллана бошлаган бўлса, сиёсатшунослик фани сиёсатнинг иқтисодий, ижтимоий ва маънавий фаолиятдан мустақил ижтимоий фаолият сифатида ажралиб чиқиши

натижасида шаклланди. Бу эса тарихнинг янги ва энг янги даврига тўғри келади. Бундан ташқари сиёсатшунослик фанининг предмети сиёсий таълимотлар эмас, балки реал сиёсий жараёнларнинг ўзидир. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги назарий билимларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш тарихини ўрганувчи ҳам тарихий, ҳам назарий ихтисосликка мансуб фандир. Унинг доирасида давлат, ҳуқуқ, сиёса т ва қонун чиқариш ҳақидаги назарий билимларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши тадқиқ қилинади ва ёритилади. Бу фанда сиёсий ва ҳуқуқий ҳодисаларни ифодаловчи назарий ғоялар, қонун-қоида ва таълимотлар тарихи ўз аксини топган. Жамиятда наз а р и й таълимотлардан ташқари сиёсий ва ҳуқуқий воқеликни ўзида акс этувчи турли тасаввурлар, ҳ ис-туйғулар, эътиқодлар, кайфиятлар, фикрлар ҳам мавжуд. Булар халқ оғзаки ижодида, бадиий асарларда, жамоат ва сиёсий арбобларнинг сиёсий ва ҳуқуқий ходисалар ҳақида айтган фикр ва мулоҳазаларида ифодаланган. Улар махсус назари я даражада бўлмасада, жамиятдаги турли ижтимоий-сиёсий ҳ арак а тларнинг манфаатларини, сиёсий дастурлар и ни аниқлаш ва ёритиш имконини беради. Сиёсий таълимотлар тарихи буларни ҳам ўз ичига олади ва ўрганади. Меҳнаткаш халқ оммасининг манфаатларини, орзу умидларини, ижтимоий тараққиёт эхтиёжларини ифода этувчи ғоялар алоҳида аҳамият касб этади . Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихида ижтимоий тараққиёт эхтиёжларини ўзида ифода этувчи умуминсоний умумбашарий фикрлар, орзулар алоҳида диққатга сазовордир. «Бу инсон ҳуқуқларига риоя этиш, тадбиркорлик эр кин лиги; сўз эркинлиги, матбуот эркинлиги ва хоказолардир» 1 . Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи фанига хос хусусиятлардан яна бири шундан иборатки, унда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар биргаликда ўрганилади, чунки сиёсий ва ҳуқуқий ходисалар бир-бири билан узвий 1 .Каримов И.А, Ўзбекистон XXI аср бЎса¦асида: хавфсизликка таѕдид, барєарорлик шартлари ва тараєєиёт кафолатлари. Т. «Ўзбекистон» 1997 й. 147 бет.

боғлиқдир. Шунга мос ҳолда сиёсий ва ҳуқуқий ҳодисаларни ифодаловчи назарий тушунчаларни ҳам бир-биридан ажратган холда ўрганиш мумкин эмас. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи д а влат ва ҳуқуқ масалаларини кенг доирада, асосан давлат ва ҳуқуқнинг моҳияти, жамиятда тутган ўрни ва ролини ифодаловчи таълимотлар ва ғояларни тадқиқ қилади. Асосан ҳуқуқ назариясига мансуб бу муаммолардан ташқари ҳуқуқнинг алоҳида тармоқлари доирасида ёритиладиган жиноят ва жазо, айб ва маъсулият шакллари, ҳуқуқ субъектлари, суднинг ташкил қилиниши, р о ли ва ваколатлари, маъмурий фаолиятнинг йўналишлари каби масалаларини ифода этувчи фикр ва қарашлар ҳам сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи доирасига киради. Улар давлат ва жамиятнинг сиёсий ҳолатининг англашга, тасаввур этишга ёрдам беради ва му ҳ им аҳамият касб этади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг шаклланиш и ва ривожланишига фалсафа намоёндаларининг қўшган катта хиссасини алоҳида таъкидлаш лозим. Фалсафий фикр ва тарихининг бир қатор машхур намоёндалари айни замонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг буюк намоёндалари ҳамдирлар. Уларнинг ҳуқуқ фалсафасига асос солганлигини алоҳида кўрсатиш керак. Масалан, Афлотун , Арасту , Конфуций, Фаробий, Кант, Г егель ва бошқалар. Фалсафанинг сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларга таъсири яна шунда ҳам кўринадики , ижтимоий сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар намоёндаларининг кўпчилиги ўзлари файласуф бўлмасалар - да ўз даврининг фалсафий ғояларига ва методологик тамойилларига таянганлар. Сиёсий ва ҳуқуқий фикрнинг ривожланишида фалсафани нг та ъ сирини хисобга олган ҳо лда унинг ўзига хос назарий хусусиятлари борлигини тушуниш зар у р. Бу сиёсий ва ҳуқуқий ходисаларнинг жамиятда тутган ўрни ва роли, ўзига хос ривожланиш қонунлари билан белгиланади. Масалан, Афлотун , Арасту , Фаробий, Кант , Гегель ва бошқа файласуфларнинг давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги фалсафий таълимотлари сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

тарихида махсус тушунчалар, ўзига хос билиш воситалари ёрдамида муайян вазифа ва мақсад нуқтаи назаридан ёритилади. Бу ерда ўрганилаётган таълимотларнинг ҳуқуқий сиёсий моҳияти, ўзига хос хусусиятларини очиб беришга урғу берилади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи давлат ва ҳуқуқ назарияси, давлат ва ҳуқуқ тарихи ва бошқа ҳуқуқшунослик фанларидан ҳам фарқланади. Бу фанлар сиёсий-ҳуқуқий муассасалар ва институтларнинг ўзини ўрганса, сиёсий таълимотлар тарихи уларнинг назарий билимда, таълимотларда ифодаланишини ўрганади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки , давлат ва ҳуқуқ тарихини билмасдан туриб уни ифодаловчи сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар мазмунини ҳам билиш мумкин эмас. Ҳуқуқшуно с лик ихтисослигидаги бир-бири билан узвий боғланган тарихий ва назарий фанлар орасида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи ўзининг геноссологик даражаси ва мавқеи билан ажралиб туради, уларнинг барчасини ўзаро боғланганлигини ифодалайди. У ҳозирги замон давлат ва ҳуқуқ муаммоларини ўрганиш ва тадқиқ қилишнинг мухим назарий шартлардан бири сифатида хизмат қилади. С иёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи ижтимоий-сиёсий тузум, ҳокимият, давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги ғоялар ва таълимотларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиш қонуниятлари ҳақидаги фандир. С иёсий ва ҳуқуқий таълимотлар нинг ўрганиш методологияси Жамият тараққиёти ўзига хос ривожлан иш қонунлар и га эга. Бу қонунларни очиш ва унга амал қилиш йўлларини кўрсатиб бериш фаннинг вазифасидир. Ижтимоий-сиёсий фикр тарих и да жамият тараққиёти тўғрисида турли хил таълимотлар вужудга келди, ривожланди ва инқирозга учради, ўрнига янги таълимотлар пайдо бўлди. Буни н г сабаби бу таълимотларнинг ҳақиқатга м ослик даражасининг нисбийлигидадир. Илм-фан тараққиёти, ижтимоий

тажриба у ёки бу таълимот доирасидан чиқиш, давр талабига жавоб берадиган янги, кенгроқ тушунчалар тизимига ўтиш зарурлигини тақозо қила бошлайди. Мана шу даврларда янги қарашлар билан эскича қарашлар ўртасида мунозаралар кескинлашади. «Тарих сабоғи шундаки, унинг айнан кескин бурилишларида, ижтимоий ф о рмациялар алмашилаётганда ижтимоий муаммолар ва зиддиятлар ғоят кескинлашади, миллий хафсизликка, фуқаролар тинчлиги ва б а рқарорликка тахдид солувчи омилга айланади . » 1 Сиёсий таълимотларни тахлил қилиш усули ўзаро мунозарада бўлган сиёсий ва ҳуқуқий мактабларнинг бири томонига ўтиб олмасдан уларга нисбатан объектив, холисона ёндашишни талаб қилади. Совет тузуми даври сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг барча муаммоларига партиявийлик, тор синфийлик мезонлари асосида ёндашилди. Бу хол сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг кўп муаммоларини бир ёқлама бахолашга олиб келди, объектив ва холисона ўрганишга имкон бермади. Коммунистик мафкура мезонларига мос келмайдиган кўплаб таълимотлар бутунлай ўрганилмади. Шарқ сиёсий таълимотлари, ислом сиёсий ва ҳуқуқий маданиятини холисона ўрганиш имкониятлари чеклаб қўйилди. Тадқиқотчи, қандай соҳада бўлишидан қатъий назар, предметга қандай ёндашиш керак деган муаммога албатта дуч келади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини ўрганиш ва унга ёндашишнинг назарий ва амалий масалаларини чуқурлаштириш, объектив илмий хақиқатни аниқлашга мос келадиган тадқиқотлар йўлларини ишлаб чиқиш методологиянинг муҳим муаммоларидандир. Тадқиқотнинг натижасигина эмас, унга олиб борувчи йўл ҳам назарий асосланган, ҳаққоний бўлмоғи керак. Бугунги кунда ижтимоий ходисаларга, тарихга янгича, цивилизацион ёндашиш қўлланилмоқда. Бу ёндашиш давлат, ҳуқуқ ва шу каби ижтимоий ходисаларнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши сабабларини ўрганишда 1 Каримов И.А., Ўзбекистон XXI аср бЎса¦асида: хавфсизликка тахдид, барєарорлик шартлари ва тараєєиёти кафолатлари. Т. «Ўзбекистон» 1997 й, 211 бет.

маънавий, маданий омилларига кўпроқ аҳамият беришни талаб қилади. Инглиз олими А. Тойнбининг фикрига кўра, цивилизациянинг ички моҳияти , рухиятининг маданий омиллар ташкил қилади. Цивилизацион концепция давлат ни цивилизациянинг ўзгармас белгисидир, деб билади. Цивилизациянинг ривожланиш дараж а си қандай бўлишидан қатъий назар давлат ҳуқуқ тартибот и ни таъминлаш ва ижтимоий муносабатларни тартибга солиб туриш учун доим керак. Давлат тарихда жамиятнинг манфаатдор қатламларининг сиёсатини амалга ошириш, синфий антогонизмларни бостириш вазифалар и ни ҳам бажарган бўлсада, асосан у жамиятнинг иқтисодий ва маънавий ривожининг таъминловчи қудратли воситадир. У турли синфлар, табақалар, миллатлар ўртасида тинчлик ва тотувликни таъминловчи куч, ташкилотдир. Цивилизацион ёндашув конкрет шахс ҳуқуқларини биринчи ўринга қўяди. Конкрет шахс ҳуқуқларининг устуворлиги ғояси бу ёндашувнинг ўзига мафтун қиладиган томонидир. Формацион концепцияга биноан давлат синфлар пайдо бўлиши билан бирга пайдо бўлади. Иқтисодий жиҳатдан хукмрон бўлган синф ўзининг сиёсий ҳокимиятини амалга ошириш учун давлатдан фойдаланади. Синфлар ва давлат абадий эмас. Инсоният ўзининг ривожланиш тарихида ибтидоий тузумдан бошлаб қулчилик, феодал, капиталистик формацияларни босиб ўтади, ундан коммунистик жамиятга кириб боради. Коммунистик жамиятда синфлар ва давлат бўлмайди. Бу ғояни ҳаётда амалга ошириш кўп салбий оқибатларга олиб келди. Биринчидан, жамият тариққиётининг барча босқичларида иқтисоднинг кўп қатламли лиги и нкор қилинади, оқибатда бир- бирига қарама-қарши асосий синфларгина тахлил доирасига киради, ахолининг катта қисми ҳисобга олинмай қолади. Иккинчидан, иқтисодий базис усткурмага нисбатан белгиловчи асосий о м и л деб ҳисобл ниб , унга урғу бериш, уни абсолютлаштириш инсон руҳиятининг , ижодий фаоллигини ме н симасликка, шахснинг умуминсоний идеаллар билан уйғунлашган қадриятларини инкор қилишга олиб келади. Инсонга бетакрор шахс сифатида эмас, синфнинг вакили сифатида, ҳ уқуқ эса ҳукумрон синфнинг

қонун даражасига кўтарилган иродасид и р деб қаралади. Бу таълимотни ҳаётга тадбиқ этиш инсон ҳуқуқларини чеклашга, аҳоли нинг катта қисмини манфаатларини ҳисобга олмасликка олиб келди. Учинчидан, формацион ёндашув синфлар, табақалар ўртасида зиддиятни кучайтиради, уларни бир- бирига қарама-қарши қўяди. Давлатни бир синфнинг устидан иккинчисининг ҳукумронлигини таъминловчи куч дея нотўғри хулосалар қилади. Ҳозирги замон илмий адабиётида формацион ёндашув аста-секин ўз ўрнини цивилизацион ёндашувга бўшатиб бермоқда, чунки бу ёндашув ҳуқуқий давлат ва ҳуқуқ вазифаларига мосдир, уларни илмий таҳлил қилиш имкониятини беради. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини ўрганиш да ижтимоий иқтисодий шарт-шароитларни ҳам, маънавий, маданий омилларни ҳам ҳисобга олиш зарур. Энг муҳими бу омилларнинг бир-бирига қарама-қарши қилиб қўймасликдан иборат. Улар бир-бирини тўлдириб, бойитиб туриши керак. Жамият ўзига хос тараққиёт қонунларига бўйсунган ҳолда ривожлансада, ҳар бир халқ ўзининг тарихий тажрибаси, ўзига хос маданияти ва анъаналари орқали умумий ривожланиш қонуниятларини бойитади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг ўрганиш услуби ҳар бир мамлакатнинг маданияти, дини ва анъаналари билан боғлиқ ўзига хос хусусиятларни назарда тутиш зарурлигини тақозо қилади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг жами я тда тутган ўрни ва аҳамияти қандай мақсадга хизмат қилиши ва қандай манфаатларни ифодалаши билан белгиланади. Агар сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ўз умрининг ўтаб бўлган ижтимоий-сиёсий тузумни ҳимоя қилишга қаратилган бўлса, бу таълимотлар ижтимоий тараққиётга ғов бўлиб қолади ва оқибатда инқирозга учрайди. Жамият тараққиётининг эхтиёжлари заминида пайдо бўлган янги илғор ғоя ва қарашлар, жамият тараққиётига, янги ижтимоий иқтисодий тузумнинг пайдо бўлишига ва мустаҳкамланишига кўмаклашади.

Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини ўрганишда тарихий ёндашиш тамойили алоҳида ўрин эгаллайди. Тарихий ёндашиш таъмойили ўрганилаётган таълимотларнинг пайдо бўлиши ва р и вожланиш и йўналишини мумкин қадар ҳар томонлама та ҳ лил қилишни, уни баҳолашда воқеа ва ҳодисаларни танқидий ўрганиш билан чекланиб қолмасдан, ўша давр кишиларининг ру ҳ иятини, анъаналарини , улар борлиқни қандай идрок қилишларини ўрганишни талаб қилади. У ўтмишдаги таълимотларга ба ҳ о беришда субъектизмга йўл қўймаслик , тарихий ходисаларга холисона, объектив муносабатда бўлишга кўмаклашади. Тарихий ёндашиш тамойили сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг муайян тарихий шароит билан ва шу даврнинг сиёсий ва ҳуқуқий билимлар тизими билан, ўтмиш ва ҳозирги замон сиёсий тажрибаси билан боғлиқ эканлигини кузатиш имконини беради. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ўзига хос ривожланиш қонуниятларга эгадир. Ўтмишда яратилган таълимотлар фақат ўтмишгагина та а ъл л уқли эмас. Уларни нг вужудга келиши учун асос бўлган тарихий вазият ни ўзгариши ёки тугаб кетиши билан улар ҳам йўқ бўлиб кетмайди. Албатта, бу таълимотларнинг ўша давр тарихий шароити билан бевосита боғлиқ тамонлари ўзгаради ёки ҳаётини тугатади. Бироқ, ўша давр мутаффакирларининг давлат ва ҳуқуқ ҳақида баён қилган кўпгина назарий ғоялари ўз даврини ошиб ўтади, сиёсий ва ҳуқуқий билимнинг ривожланиш занжирига му ҳ им бўғин бўлиб киради, ўзининг назарий аҳамиятини кейинги даврлар да ҳам йўқотмайди. Масалан, Платон, Ар а ст у , Цицерон, Рим ҳуқуқшунослари, Ф о робий, Бурхониддин ал-М а рғиноний, Алишер Навоий ва бошқа кўп мутафаккирларнинг таълимотларини вужудга келтирган тарихий вазият аллақачон йўқ бўлиб кетган , л екин уларнинг ғоялари ҳозиргача ўзининг илмий аҳамиятини йўқотгани йўқ. Бу ерда Ўзбекистон Президенти И.А.Каримовнинг Форобийнинг машҳур «Фозил одамлар шаҳри» асари ҳақида айтган фикрини келтириш ўринлидир. «Бундан минг йилча муқаддам яратилганлигига қарамасдан, бугунги ўқувчи ҳам бу асардан ҳозирги

ҳаётнинг мураккаб муаммолари ни ҳал қилишда асқотадиган муҳим фикр ва йўл-йўриқларни топа олади.» 1 Қ адимги Рим сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар намоёндаларидан бири Цицерон мелоддан олдинги I асрда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш ва давлат бошқарувини марказлаштириш таъмойиллари , шахсий ҳокимият ва унинг чегараси, ахлоқ ва давлат манфаатлари каби муаммоларини қўйдики, Европа бу муаммоларни ҳал қилиш учун кўп асрлар бош қотир ди . Ҳуқуқшунослик илмининг ривожига улкан ҳисса қўшган буюк аллома Бурхониддин ал- Марғиноний ўзининг «Ҳидоя» сини XIII асрда яратган бўлсада, бу асар XIX асргача бутун мусулмон дунёсида асосий ҳуқуқ манбаи бўлиб хизмат қилди ва ҳозиргача ўзининг илмий аҳамиятни йўқотга ни йўқ. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларнинг билиш жараёнида янги тушунчалар, ғоялар вужудга келади , б у эса назарий билимни бойитади ва чуқурлаштиради. Мана шундай жамғариш натижасида сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини нг барча даврлар и да ҳам долзарб бўлган комил инсон , аҳлоқ ва сиёсат, фуқаро ва давлат, эркинлик ва зарурат, ҳокимият ва зўрлик, адолат ва ҳуқуқ алоқадорлиги каби “ абадий ” муаммолар шаклланади. Турли давр мутафаккирлари бу муаммоларни ҳал қилишга ҳаракат қилдилар ва бу ишга ўз хиссаларини қўшдилар. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихидаги ворислик , унинг назарий мазмунини бойиши шу йўналишда боради. Бу жараён воқеаларни тасвирлаш билан бир қаторда назарий тахлил қилиш орқали ёрити лади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини ўрганишда хронологик ва муаммовий ёндошиш услуби ҳам қўлланилади. Хронологик услуб мутафаккирнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти, яратган таълимот и нинг моҳияти , сиёсий ва ҳуқуқий фикрнинг қандай оқими ва йўналишларига мансублигини ёритишни талаб қилади. Бу услуб таълимотнинг шаклланиш жараёнини , унинг ўз даври билан боғланганлиги, қандай манфаатларни 1 Каримов И.А ., Жамиятимиз мафкураси халєни халє, миллатни миллат єилишга хизмат єилсин. Т. «Ўзбекистон», 1998 й. 12 бет.

ифодаланганлигини, жамиятда тутган ўрни ва ўйнаган ролини тарихан конкрет ва тўлароқ ёритиш имкониятини беради. Муаммовий услуб таълимотнинг назарий мазмуни заминида қандай фалсафий таъмойиллар ётганлигини, таълимот муаллифи учун қандай ғоялар етакчи бўлганлигини ифодалайди. Бу услуб таълим о тнинг сиёсий ва ҳуқуқий билимлар тизимида тутган ўрни ва аҳамияти, ундаги ворислик ва янгилик каби назарий муаммоларни аниқлаш ва таҳлил қилишни талаб қилади. Бунинг сабаби шундаки ҳар бир тарихий давр, мамлакат ўзига хос хусусиятларга эга бўлиши билан бирга умумийлик, такрорланиш белгиларига ҳам эгадир. Мана шу у мумийликни аниқлаш зарурати муаммовий услубни талаб қилади. Хронологик , муаммовий услублар бир-бири билан узвий боғлиқ. Буни ҳисобга олиш турли таълимотлардаги умумийлик ва алоҳидалик , такрорланмас ва такрорланувчи ҳодисаларни чуқ у рроқ англаш , аниқроқ ажратиш имкониятини беради. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини ёритишда қиёсий тарихий тадқиқ қилиш услуби ҳам ишлатилади. Бу услуб таълимотларга хос умумий ва хусусий белгилар ни чуқурроқ англаш имкониятини бе ради. Масалан, маърифатпарварлик йўналишига хос таълимотларни нг бир-бирига таққослаб таҳлил қилсак, уларнинг барчаси илм - фан , инсон эркинлигини нг улуғлаганлигини, қолоқлик, че к ланмаган мустабид ҳокимиятни нг қаттиқ танқид остига олганлиги ни кўрамиз. Бу йўналишдаги мутафаккирлар турли мамлакатларда, турли даврларда яшаган ва ижод қилган . Бу хол уларнинг таълимотларига хос хусусиятларни белгилайди. Таълимотга бахо беришда мутафаккирнинг дунёқарашига, унинг ўз замон и, ижтимоий - сиёсий тузум и га бўлган муносабати, ғоявий сиёсий ҳайрихохлиги каби субъектив ҳусусиятларга ҳам аҳамият бериш зарур. Ҳозирги кунда олдимизда турган долзарб муаммолардан бири Ўзбекистон сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихини яратишдир. Бу масулиятли вазифани амалга оширишда Ўзбекистон Республикаси

Президенти И.А.Каримовнинг асарлари муҳим методологик асос бўлиб хизмат қилади. Бу асарларда ўз аксини топган назарий ғоялар сунъий равишда инкор қилинган таълимотларни ўрганиш ва фан доирасига киритиш имконини беради. Халқимиз ўзининг буюк алломаларига назар солмоқда, уларнинг ибратли ишлар и дан сабоқ олишга интил моқда . «Мустақиллигимизни дастлабки кунлар и даноқ аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ғоят улкан, бебахо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган ғоят муҳим вазифа бўлиб қолди» 1 . Аждодларимизнинг давлатчилик ғояларини ўрганиш, ижтимоий-сиёсий фикрга хос хусусиятлари - ни билиш зарурияти тобора ошиб бормоқда. Ўтмиш мутафаккирларини адолатли жамият ва давлат қурилиши ва бошқариш таъмойиллари ҳақидаги таълимотлари бизни ҳаяжонлантирган саволларга жавоб топишда, ибратли ишлардан сабоқ олишга кўмаклашади. Уларнинг барчаси одамлар ўртасидаги муносабатларни яхшилашга ва такомиллаштиришга қаратилган ижтимоий идеални излаш, адолат ва тенглик принципларига асосланган жамиятни қуриш ғояларини тарғиб қилдилар. Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий фикрига хос хусусиятлардан бири шундан иборатки, унинг намоёндалари давлат, хокимият, адолат масалаларини ислом сиёсий маданиятга таёнган ҳолда хал қилишга ҳаракат қилдилар. «Ватанимиз азалдан башарият тафаккури хазинасига унитилмас ҳ исса қўшиб келган. Асрлар мобайнида халқимизнинг юксак маданият, адолатпарварлик, маърифатпарварлик каби эзгу фазилатлари Шарқ фалсафаси ва ислом дини таълимоти билан узвий равишда ривожланди. Ва ўз навбатида бу фалсафий аҳлоқий таълимотлар ҳам халқимиз дахосидан ба ҳ ра ол и б бойиб борди. Бизнинг келажаги буюк давлатимиз ана шу фалсафага уйғун ҳ олда Хўжа Ахмад Яссавий, Хўжа Баҳовуддин Н ақшбандий, Имом Бухорий, Имом Термизий, Амир Темур, Мирзо Улуғбек, Алишер Навоий, 1 Каримов И.А., Ўзбекистон XXI аср бЎса¦асида..., «Ўзбекистон»1997 й. 137 бет.

Бобур Мирзо сингари мутафаккир аждодларимизнинг доно фикрларига уйғун ҳолда шаклланиши лозим» 1 . Маълумки исломда давлат ва ҳуқуқ масалалари муҳим ўрин олган. Унда ҳокимият жамият учун зарур ва муқаддас қадрият сифатида ифодаланади. Ал- F аззолийнинг айтишича Оллох – таоло пайғамбарларнинг одамларга тўғри йўл кўрсатиш учун танлаган бўлса, ҳукмдорларни одамлар ўртасидаги низоларни бартараф қилиш учун танлаган. Ҳокимият барқарорликни таъминлаш учун берилган , деган бу фикр кейинги давлардаги таълимотларда ҳам ўз аксини топган. Исломда ўз аксини топган муҳим қадриятлардан бири адолатдир. Мусулмон дунёсида машҳур XI аср ҳуқуқшуноси Ал-Мовардин инг айтишича, давлат динсиз сақланиши мумкин, лекин адолатсиз яша й олмайди. Ўрта Осиё халқларининг илғор мутафаккирларининг сиёсий қарашларида одил ҳукумдор ғояси марказий ўрин эгаллайди. Улар давлат тепасида турган ҳукмдор адолатли, хулқ-а т вори пок, фуқароларга раҳм- шавқатли, ғамхўр бўлса давлат қудратли, жамият фаравон бўлади деб тушундилар. Шундан келиб чиққан ҳ олда улар инсонни маънавий камолотга эришишга чақирдилар ва шу орқали адолатсизлик, хулқий бузуқликларни бартараф қилиш мумкин деб ҳисобладилар. Ўзбекистон нинг ижтимоий ва сиёсий фикрига хос х усусиятлардан яна бири шундаки, унда аҳлоқ масалалари етакчи ўрин эгаллайди. Унинг намоёндалари эзгулик, яхшиликни билишга интилдилар, ахлоқий қонун ва тамойилларга амал қилиш инсоннинг олий маънавий бурчи деб билдилар. Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий фикр и махсус сиёсий ва ҳуқуқий трактатлардагина эмас, бадиий ижодда ҳам ўз аксини топди. Форобий, Имом М о трудий, Имом ал-Самарқандий, Бурхониддин Марғиноний ўз қарашларини махсус фалсафий ва ҳуқуқий асарларда ифодалаган бўлса лар , Яссавий, Алишер Н авоий, Машраб, Фурқат, Муқимий ва бошқалар бадиий ижодда намоён қилдилар. 1 Каримов И.А, Биздан озод ва обод Ватан єолсин, 2том «Ўзбекистон» 1996 й. 7- 8бетлар.

Бадиий асарларнинг барчасини бадиий шакл берилган фалсафий ёки сиёсий асар деб ҳисоблаб, шоир ва ёзувчиларнинг барчасини фалсафий ва ижтимоий сиёсий фикр тарихига киритиш ярамайди, албатта. Шу билан бирга ижтимоий ва сиёсий фикр тарихига илмий ёндашиш «соф файласуф» ёки «соф ҳуқуқшунос» бўлмаган мутафаккирлар ижодида ифодаланган ижтимоий-сиёсий ғояларнинг ривожининг кузатишни талаб қилади. Бадиий мероснинг таҳлил қилиш ижодкорнинг ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий муаммоларга бўлган муносабатини тиклаш имконини беради. Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий фикр тарихига киритилган буюк шоир, ёзувчилар ўз асарларида замондош жамиятнинг ижтимоий-сиёсий ҳолатини тасвирлаш билан бирга, жамиятдаги адолатсизлик, зўравонлик, инсоний муносабатларда учрайдиган сохта лик сабабларини аниқлаш ва уларни бартараф қилиш йўлларини топишга уриндилар. Улар ҳақиқат ва адолатга асосланган инсоний муносабатларнинг ўрнатиш учун нима қилиш зарур деган саволга жавоб изладилар. Ўзбекитсон сиёсий ва ҳуқуқий фикрда маънавият ва маърифатга катта эътибор берилади. Давлатнинг бошқарувчи хукумдорнинг ўзи ҳам, унинг атрофидаги мансабдорлар ҳам билимли , адолатпарвар кишилар бўлиши зарур деган фикр изчиллик билан уқтирилади. Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг аҳамияти Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихининг ўрганишни нима аҳамияти бор, ундаги таълимотларнинг кўпчилиги ўз умрини ўтаб бўлдику?-деган савол туғилиши мумкин. Биринчидан шуни таъкидлаш керакки, давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги ҳозирги фанлар тарихий ривожланишнинг маҳсулидир. Уларнинг пайдо бўлиш тарихини билмасдан туриб чуқур тасаввур қилиш мумкин эмас. Фанда ифодаланган ҳақиқат осмондан тайёр тушмайди. Унга эришиш учун қанча

изланиш, куч-қувват, фидокорлик, хатто қурбонлик берилади. Буюк мутафаккирларнинг илм-фандаги кашфиётларигагина эмас, уларнинг бунга эришиш йўлида қилган хато ва камчиликлари ҳам биз учун сабоқдир. Бугунги куннинг яхши ва тўғри тасаввур қилиш учун ижтимоий тараққиётнинг олдинги босқичларининг билиш зарурлигини тақозо қилади. Шунинг учун ҳам ўтмишга мурожаат қиламиз. Ундан сабоқ олиш билан бирга бугунги айрим муаммоларнинг ечимини топиш имкониятига ҳам эга бўламиз. “Тарихий хотирасиз келажак йўқ”, деган эди И.Каримов. Ўзликнинг англаш тарихни билишдан бошланади. Тарих хотираси инсонни истиқболга даъват этади, миллий истиқлол мафкурасини шакллантиришда муҳим омил бўлиб хизмат қилади. Давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги таълимотлар тарихининг ўрганиш турли назарияларнинг пайдо бўлишининг назарий шарт-шароитларини англатади, янги ғоялар учун ижобий илхом бағишлайди. Ўтмишдошларимиз яратган буюк кашфиётларнинг кузатиш, ҳуқуқшунослик илмининг рухини хис қилиш, унинг янги қирраларни очиш имконини беради, бизни қироатхоналикдан, биртомонлама юзаки қарашлардан эҳтиёт қилади, мустақил фикр юритиш ва рўй бераётган ходисаларни бахолай олиш қобилиятини шакллантиради. Ушбу сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи ўзбек тилида нашр қилинган биринчи ўқув қўлланмасидир. Табиийки бунда Марказий Осиё халқларининг буюк арбобларининг сиёсий ва ҳуқуқий қарашлари муносиб ўрин олган. Бу халқимизнинг ҳаққоний тарихини тиклаш ва миллий ўзлигини англаш, миллий ифтихорни шакллантириш ва ўстириш ишига хисса бўлиб хизмат қилади. “Шуни эсда тутиш муҳимки, ўтмишимизни “оқлаш” вазифалари умуман олганда бажариб бўлинди; ҳозир эса асосий вазифа тарихий таҳлилни илмий жиҳатдан холисона ва халол амалга оширишдан иборатдир”. 1 1

Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихининг аҳамияти яна шундаки, у бўлажак ҳуқуқшуносларни умумжахон миқёсидаги таълимотларнинг пайдо бўлиш ва ривожланиш қонуниятлари билан таништириш билан бирга, уларда бу таълимотларнинг моҳиятини англаб олиш малакасини шакллантиради.

Похожие

“Сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар тарихи” фанининг предмети, методи ва аҳамияти

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Шаркда сиёсий ва хукукий таълимотлар

Қадимги юнонистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар ( Кадимги Юнонистон сиёсий ва хукукий таълимотлари

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар