Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларининг айрим хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларининг айрим хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

121.5 KB

www.arxiv.uz Р оссия сиёсий ва ҳуқуқий таълимотларининг айрим хусусиятлари Режа: 1.Россияда сиёсий ва ҳуқуқий қарашларнинг шаклланиши ва ривожланиши 2. Маърифатпарвар ва уларнинг сиёсий ва хуқуқий қарашлари. 3. Славянофиллар ва ғарбчилар йўналиши вакилларининг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари. 4.Либерал йўналиш вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари.

www.arxiv.uz Россияда сиёсий ва ҳуқуқий қарашларнинг шаклланиши ва ривожланиши Россия сиёсий-ҳуқуқий маданияти ўзининг хусусияти ва анъаналарига эгадир. Улар бир қанча омиллар таъсирида шаклланди. Бу омиллар орасида Россиянинг жуғрофий- с и ё с и й ҳ о л а т и , у н и н г Ш а р қ б и л а н ғ а р б ў р т а с и д а жойлашганлиги, катта худудий маконга эгалиги ва иқлимий шароитлари аҳоли таркибининг хилма-хиллиги, хўжалик фаолияти, ижтимоий-маданий турмуши, анъаналари ва эътиқодларини эслатиб ўтиш кифоядир. Россия давлати кўп миллатли бўлганлиги учун муайян даражада миллий, тарихйй, диний, ижтимоий-маданий хусусиятларни хисобга олишга мажбур эди. Масалан, муайян сиёсий мақсадларга бўйсундирилган шаклда рус давлати қонунлари билан бир қаторда шариат, одат ҳуқуқи ва бошқа ҳ у қ у қ т и з и м л а р и ҳ а м ҳ а р а к а т д а б ў л г а н . К ў п а с р л а р давомида Россияда ҳукм сўрган мустабид ҳокимият тузуми, аҳолининг аксарият қисмини ҳуқуқсизлиги, ички ва ташқи с и ё с а т д а а с о с а н з ў р л и к у с у л л а р и г а а м а л қ и л и ш , м амлакатнинг бошқаришда марказлашган бю рократ изимга таяниш, ҳар қандай эркин фикрнинг бостириш сиёсати м ам лакатнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий хаётининг қолоқ ва тўрғун холатда қолишига сабаб бўлди. ХI-асрда вужудга кела бошлаган рус сиёсий ва хуқуқий таълимотларида мустақиллик, давлатнинг марказлаштириш, кучли, чекланмаган мустабид подшох ҳокимиятини ўрнатиш ғоялари ўз аксини топади. Бу таълимотларда православ черков билан давлат ўртасидаги ўзаро м уносабатлар масалалари ҳам катта ўрин олган. Проваслав черкови давлатнинг идораларидан биридир. У подшоҳ ҳокимиятига бўйсуниши шарт, деган фикр кенг тарғиб қилинди. Мамлакатни қолоқликдан чиқариш зарурлигини англаш Петр I давридан бошлаб рус давлатчилигининг энг муҳим стратегик вазифаларидан бири бўлиб қолди. Кейинги д а в р л а р д а ҳ а м

www.arxiv.uz Р о с с и я н и н г ғ а р б и й Е в р о п а и л ғ о р м амлакатларига нисбатан орқада қолганлиги, иқтисодий ва м аданий, сиёсий ва ҳуқуқий аҳволининг Европага таққослаб баҳолаш ва зарур бўлган ислоҳотларни амалга ошириш муаммолари сиёсий фикр диққат марказида бўлади. Р у с д а в л а т и ў з и н и н г ҳ у д у д и й в а э т н и к т а р к и б и жихдтидан Европа континентига мансуб давлат сифатида шаклланди. Бунга христианликнинг таъсири катта бўлди. Христианлик 988 йил Киев Руси князи Владимир даврида қабул қилинди ва давлат дини сифатида Россия ижтимоий- сиёсий ҳаётида катта роль ўйнади. Рус давлати тараққиётининг ҳамма босқичларида рус давлатчилигининг бошланиши ва илдизи Киев Руси эканлиги ҳақидаги ғоя ўқтирилиб келинди. Россиянинг мўғуллар зулмидан озод қилиниши, Москва князлиги заминида м а р к а з л а ш г а н р у с д а в л а т и н и н г ш а к л л а н и ш и в а мустахкамланиши даврига келиб Киев Руси ва Москва давлати тарихининг илдизи бир эканлиги хақидаги ғоя хукумрон давлат мафкураси даражасига кўтарилди. Бу ғоя Москва ҳукумдорларининг Киев буюк князлари орқали дунёподшоҳи ҳисобланган Рим императори Август билан ворислик алоқаси борлигини ва проваслав христианлигининг ягона ҳомийси Москва ҳукумдорларидир, деган фикрни асослашга хизмат қилиши керак эди. Москва қадимий Рим ва Константинополдан кейинги "учинчи Рим", деб эълон қ илиниши шу билан изоҳланади. Бу таълимотни Псков монастирининг монархи Филофей батафсил ишлаб чиқди. Унинг таълимоти рус давлатининг Рим ва Византиядан кейинги энг буюк давлатдир. Москва хукумдорлари эса худо танлаган буюк хукумдорлар ҳокимиятининг қонуний ворисларидир, деган фикрни асослашга қаратилган эди. Филофей давлатга хукумдорнинг мулки сифатида қарайди. Россия давлатчилиги тарихига хос ҳусусиятларидан бири шундаки, бу ерда мўғуллар зулмидан кейин Москва подшолиги вужудга келиши давридан бошлаб, сиёсий диққат ҳ у д у д н и к е н г а й т и р и ш в а

www.arxiv.uz м а р к а з и й ҳ о к и м и я т н и мустахкамлашга қаратилган. Аҳолининг манфаатлари ўз аҳамиятини йўқотиб борди. Вақт ўтиши билан бу жараён кучайиб борди ва Россияни бу соҳада ғарбий Европадан фарқланишини яққол қўрсата бошлади. Ғарбий Европада феодал муносабатларидан янги давр жамияти ва давлати т о м о н ў т и ш ж а р а ё н и т е з л а ш д и , и н с о н ҳ у қ у қ и в а эркинликлари борган сари кенгроқ тан олина бошланди ва натижасида олий ҳукумдор ҳокимияти чекланиб борди. Ро сс ия да э са аҳ ол ини нг ба рч а қа тл ам л ар ин ин г ҳуқуқсизлиги XVIII асрнинг иккинчи ярмигача давом этди. Россиянинг сиёсий ва ҳуқуқий тарихида биринчи бўлиб император Петр III фармони билан дворянлар мажбурий давлат хизматидан озод қилинди. Бундан кейин Екатерина II-XVIII асрнинг 70-80 йилларида дворянларга айрим бошқа гражданлик хуқуқ ва эркинликларни шу жумладан хусусий мулкка эгалик қилиш ҳуқуқини берди. Россия аҳолисининг асосий қисмини ташкил қилган деҳқонларнинг крепостной қарамликдан озод қилиш учун яна 100 йил керак бўлди. Бу Александр II томонидан 1861 йилда амалга оширилди. Инсон-ҳуқуқи ва эркинликлари, ҳуқуқий қадриятлар ва умуман хуқуқ масалаларига салбий муносабат аҳолининг ҳ уқ уқ си зл иг ин и я на да м уш ку лла шт ир ар ди . Шу ни ҳа м алоҳида таъкидлаш зарурки, Россия давлати йирик евроазия м ам л ак ат и си ф а ти да р ив ож л ан иш ид а Е вр оп аг а та ҳл ид қилиш йўлидан борди. Петр I ислоҳотларидан бошлаб Россиянинг асосий ислоҳотлари мана шу фундаментал вазифаларни ечишга қаратилди. ХVII-ХVIII асрларда Россия сиёсий фикри янги давр ғарбий Европа ғоялари тасири остида ривожланди. Сиёсий таълимотлар аста-секин диндан ажралиб борди, дунёвий тус ола бошлади. Бу жараённинг тезлашишга Петр I нинг ислоҳотлари катта туртки берди.

www.arxiv.uz Бироқ Европа маърифатпарварлигининг "ижтимоий шартнома", "табиий ҳ у қ у қ " , " ҳ о к и м и я т л а р б ў л и н и ш и д а " к а б и т у ш у н ч а л а р и Россияда ўзига хос йўлда талқин қилинди, ёки умум ан тадбиқ қилинмади. Маърифатпарвар абсолютизм ғоясининг тарафдорлари: Ф. Прокопович. В.Н Татшцев, И.Т. Посошков ва бошқалар давлат бу "умумий маъфаат", "умумхалқ фойдаси" учун хизмат қилувчи, ўз фуқароларининг орзу истакларига қулоқ солувчи кучдир, деган ғояни асослашга ҳаракат қилдилар. Шу билан бир вақтда рус тарихий ж араёнининг ўзига хос хусусиятлари ва демократик институтларнинг йўқлиги ижтимоий ўзгаришлар фақат юқоридан, давлатнинг инъоми сифатида амалга оширилади, бундай давлатнинг энг қулай шакли абсолют монархиядир, деган хулоса чиқаришни тақозо қилар эди. ХVIII-асрнинг иккинчи ярмида Россия сиёсий фикри янги босқичга кўтарилди. Унда француз маърифат парварлиги таъсири остида давлатнинг идора қ и л у в ч и ҳ у к м д о р ҳ о к и м и я т и б и л а н ш а х с в а ж а м и я т ўртасидаги ўзаро муносабати, шахс қадр-қиммати, унинг табиий ҳуқуқлари каби муаммолар тахлил қилина бошланди. Сиёсий фикрда консерватив, маърифатпарварлик ва унинг радикал йўналишларини кўрамиз. Консерватив йўналишнинг кўзга кўринган номоёндаси М.М.Цербатов ( 17 33- 17 90 ) че кл ан м а га н м о на рх ия да вл ат ша кл ини , крепостной тузумни сақлаб қолиш ғоясини ҳимоя қилиб чиқди. XIX асрнинг биринчи ярмида капиталистик муносабатларнинг кучайиши сиёсий-ҳуқуқий муносабатларга ўз таъсирини ўтказди. Крепостной қарамликни бекор қилиш учун сиёсий чиқишлар бўлиб турди. XIX асрнинг бошларида ўзининг сиёсий-ҳуқуқий қарашларида Н.М.Карамзин (1766-1826) ажралиб туради. У ўзининг давлат. Жамият сиёсат ҳақидаги фикрларини «Қадимги ва янги Россия ҳақидаги ёзувлар» (1811), «Россия давлати тарихи» (1803-1826) асарларида кўришимиз мумкин.

www.arxiv.uz Карамзин давлат бошқарувини таҳлик қилиб, шу фикрга келадики: монахлар орасида Иван IV (Грозний) ва Павел I давлатни деспотик тарзда бошқарган эди. Деспотик бошқарув услубини қўллашда Пётр I ни айблади. Карамзин Алесндр I нинг сиёсатини қаттиқ танқид қилади. 1825 йилда Россия тарихига дворян инқилобчиларининг ҳаракатлари билан чуқур из қолдирди. Декабристларнинг асосий ғоялари Россияда подшо ҳукумати ўрнига республика тузумини ўрнатиш ва Россияда конституцион принципларнинг амал қилиши, қонуннинг устиворлиги кабилар илгари сурилди. Декабристларнинг йирик вакили П.И.Пестелнинг сиёсий-ҳуқуқий ғояларида республика бошқарувининг монархиядан устун эканлигини кўриш мумкин. Пестель томонидан «Рус Ҳақиқати» номли давлатни бошқаришдаги Низомни 12 йил давомида ишлаб чиқади. Пестал унитар ва федератив давлатларни бир-бири билан фарқлари кўрсатади. Россияни бошқаришда унинг ҳудудини 10 та област ва 3 уделга бўлади. Ҳар бир область бештадан губернияга бўлади. Россиянинг пойтахтини Нижний Новгород шаҳри ўрнига кўчириш ва шаҳарни Владимир деб номлашни таклиф қилади. Декабристлар орасида Н.М.Муравьёвнинг (1796-1843) сиёсий-ҳуқуқий қарашларида радикализм элементлари Пестелга нисбатан камдир. Муравьевнинг ишлаб чиққан Конститутция лойиҳасининг уч хил тури мавжуд бўлган. Бу лойиҳаларда давлатнинг мулк шакллари, демократик сайлов тизими,федерация субьектлари сўз тизими кабилар ифодаланган. Унинг сиёсий-ҳуқуқий қарашларига кўра давлат бошқарувига кўра Россия давлати 13 давлат бирлашмаси ва икки вилоятга бўлинади. Муравьев назариясига қонун чиқарувчи ҳокимият ‘’Халқ веча’’-си икки палатадан-ҳалқ вакиллари ва Олий Думадан иборат. Халқ вакиллари палатаси 2-йил муддатга сайланади. Олий Дума депутатлари асосан давлат бирлашмаси ва вилоят бошқарувчилари олти йил муддатга сайланиб,ҳар икки йилда алмаштирилган.

www.arxiv.uz Ҳар бир давлат бирлашмаларидан 3тадан депутат, Москва вилояти-икки, Дан вилояти-бир вакилини Олий Думага сайлаган. Қонун ҳар икки палата томоиидан ишлаб чиқилади ва қабул қилинади. Герцен ўзининг асарларида кўпроқ давлат ва ҳуқуқ Масалаларининг том маьносини очишга эьтибарини қаратган. Давлатнинг келиб чиқишини тушинтиришида у омманинг (жамият) хавфсизликни таьминлаш ва шартнома назариясинин асос қилиб олди. ‘’Давлатнинг пайдо бўлиши бевосита қулдорлик муносибатларининг юзага келиши даврига тўғри келади’’-дейди Герцен. Герцен Руссиядаги крепостнойлик ҳуқуқини бекор қилиш тарафдори эди. Ўз асарлари рус саиодержавиясининг; ‘’Россия давлатини ривожланишидан орқада қолаётганлигинг асосий сабабчисидир’’-деб кўрсатади. Герцен инсоният жамиятидаги икки давлат формалари ; монархия в республикани таҳлиҳ қилади. Герцен ‘’Монархияда-халқ бошқарилади, Республикада-халқ бошқаради.’’-дейди. Герцен Россияда республика тузумини қарор топтпришни ‘’енг маьқул йўл’’ деб ҳисоблайди. Х1Х асрнинг ўртарларида Россияга қарам бўлиб ҳисобланган, Польша ва Украина ҳақида фикр билдириб ;’’Агарда Россия ҳақиқатдан ҳам ривожланишнинг янги даврига ўтмоқни маьқул кўрса,менинг фикримча,Украина ундан алоҳида бўлиши тўрган гап… Польша ва Россия,- янги ривожланган жамиятга қўлни қўлга бериб,бир йўлдан, фақатгина алоҳида боришлари керак’’. Шундай қилиб, Герцен ўзинниг сиёсий-ҳуқуқий қарашларида,Россияда ўша даврдаги сиёсий вазиятга олдиндн кўра билган ҳолда баҳо беради. Чернишеский сиёсий-ҳуқуқий қарашларда мухим обьект сифатида давлат ва ҳуқуқни келиб чиқиши хусусиятлпрни ўрганди. У дастлабки давлатни келиб чиқишини этнографик маьлумотларга таяниб изоҳлайди. Чернишевский давлатнинг белггиларини тушунтириб беришда уни ибтидоий жамият тузумн даврда бўлган муносибатларини изоҳлаб берди.

www.arxiv.uz Чернишевский давлатнинг демократик республика давлат тузуми энг маьқул форма эканини ва демократия ривожланишдаги юқори кучли қуролдир- дейди. Чернишевский миллий масалага эьтибор бериб,’’ҳалқлар ва миллатлар ўз тақдирини ўзи ҳал этмоғи зарур’’. Унинг фикрича давлат кўп миллатли бўлганда,федерация таркибидаги давлат бўлиши керак. Маърифатпарвар ва уларнинг сиёсий ва хуқуқий қарашлари. Маърифатпарварлик йўналиши вакиллари С.Е.Десницкий Я.П.Козильский, Н.И.Новиков, А.Я.Поленов ва бошқалар крепостной ҳуқуқ тузумини танқид остига олдилар. Уларнинг айримлари "Маърифатли ҳукмдор" ғоясини ҳам шубҳа остига олдилар. XVIII аср иккинчи ярмида маърифатпарварлик йўналишининг сиёсий ва ҳуқуқий қ а р а ш л а р и ў з иф о д а с и н и б и р и н ч и р у с х у қ у қ ш у н о с- профессори С.Ч. Десницкий (1740-1789) асарларида топди. СЧ.Десницкий Г.Гроцийнинг табиий ҳуқуқ ҳақидаги қарашларига хайрихохлик билдиради. Маърифатпарварлик радикал йўналишининг намоёндаси А.Н.Радишевдир (1749-1789). У крепостной ҳуқуқни, мустабид монархия давлатини кескин танқид остига олди. Мустабид монарх хокимияти мамлакатнинг тараққий этишига ғовдир, ў з б о ш и м ч а л и к м а к о н и д и р , д е б б а ҳ о л а д и . Р а д и ш ч е в м а ър иф ат ли ху кум до р на за ри яс ин и ха м р ад қи лд и. А.Н.Радишчев "ижтимоий шартнома" назариясига асосланиб, халқ шартном ага ам ал қилм аган давлатдан воз кечиш ҳ у қ у қ и г а э г а д и р , д е г а н х у л о с а г а к е л д и . П ё т р I ислоҳотларидан бошланган Россиянинг европалаштириш х а р а к а т и ж а м и я т к о н с е р в а т и в к у ч л а р н и н г қ а т т и қ қаршилигига учради. Улар мамлакатни европалаштиришга мутлақо қарши эдилар. XIX асрнинг 30-40 йилларида Россия ижтимоий-сиёсий фикрида славянофиллар ва ғарбчилар номини олган оқимлар вужудга келди. Бу оқимлар Россиянинг тарихий тақдири масалаларини муҳокама қилдилар ва ўзаро баҳслашдилар.

www.arxiv.uz Славянофиллар ва ғарбчилар йўналиши вакилларининг сиёсий- ҳуқуқий қарашлари. Словянофиллар Россия ўзига хос ривожланиш йўлига э гадир ва шу йўлдан бориши зарур, деб чиқдилар. Буларнинг йирик намоёндалари А.С.Хомяков, М.В. Криевский, ЮФ.Самарин, Ц.С Аксаков ва бошқалар. Россия ўзининг патриалхал деҳқон обидинаси, ижтимоий ва м аънавий психологик анъаналари билан Европадан аж ра ли б ту ра ди , бу м ил ли й х ус ус ия тн и са қл аш ва ривожлантириш зарур деб биладилар. Славяофиллар ғарбнинг иқтисодий, сиёсий ва ҳуқуқий тажрибасини ўрганиш ва жорий қилиш ижтимоий ва давлат тизимида ижобий ислохотлар ўтказишга мутлақо қарши чиқдилар. Улар мустабид монарх ҳокимияти тарафдори эдилар. Ғ арбчилар оқимининг намоёндалари А.И.Герцен, Т.Н.Грановский, Ю.П Огарев,, В.П.Боткин ва бошқалар Р о с с и я д а и ж т и м о и й - с и ё с и й ў з г а р и ш л а р ў т қ а з и ш з а р у р л и г и н и , ғ а р б и й Е в р о п а м ам л а к а т л а р и э р и ш г а н ютуқларнинг ўзлаштириш ва уларга амал қилиш ғояларини тарғиб қилдилар. Либерал йўналиш вакилларининг сиёсий-ҳуқуқий қарашлари. XIX аср охири ва XX аср бошларида рус сиёсий ва ҳуқуқий фикрида либерализм ғоялари ривож топа бошлади. Либерал йўналиш вакиллари Россия ва Ғарбий Европада давлатларининг ривожланиш йўллари бирдир, деган ғояни асосладилар. Улар мустабид монархияни конститутцион монархия билан алмаштиришга қаратилган ислоҳатларни амалга оширишни талаб қилиб чиқдилар. Бу талабларнинг асослашда улар табиий хуқуқ назариясига, Кант ва Гегелнинг хуқуқ фалсафасига мурожат қилдилар. Бу йўналиш намоёндалари Б.Н.Чичерин, П.И.Новгородцев, И.Аллъин, К.Д.Кавелин, С.А.Муромцев, М.М.Ковалевский ва бошқалар. Б.Н.Чичерин (1828-1904) қаламига

www.arxiv.uz мансуб асарлар орасида "Хуқуқ фалсафаси" ва 5 ж илдлик "Сиёсий таълимотлар тарихи" алоҳида ўрин олган. Б.Н.Чичерин таълимотига кўра, инсон ўз табиати билан энг сезгир ва ўз кадр-қимматини англашга қодир мавжудотдир. Уни оддий қуролга айлантириш мумкин эмас. К ишилик жамиятларининг барчасини ҳаракатланувчи кучи мана шу онгдир. Ҳуқуқ ғояси мана шу онгдан келиб чиқади ва борган сари кенгайиб онгда ҳукумронлик қила бошлайди. Бироқ одам жамиятда яшайди ва узлуксиз ўз эрки доирасини кенгайтиришга интилувчи бошқа одамлар билан тўқнашади. "Шундай, дейди Чичерин, уларнинг ҳар бирига нима тегишлилигини аниқлаш ва ўзаро тортишувларни бартараф қилиш учун муайян қоидалар ўрнатиш зарурати п а й д о б ў л а д и . Ҳ у қ у қ к и ш и л и к ж а м о а с и н и н г и л к босқичларида мана шундай пайдо бўлади ва ўсиш, мураккаблашиш натижасида энг юқори босқич томон ривожланади. Ҳуқуқ бу эркинликни умумий қонун остида ўзаро чекловчи, барча кишилик жамиятларининг ажралмас белгисидир". Шундай қилиб Чичерин ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва яшаш сабаларини жамиятда мавжуд икки қарама-қарши элементдадир деб кўрсатади: Эркдан иборат шахснинг рухий табиати ва эркинликни чекловчи қонунда ифодасини топган ижтимоий омил . Буларнинг ўзаро муносабатларини уйғунлаштириш асосий масаладир. Б.Н.Чичерин хуқуқ фалсафасининг ахамияти ва ролини кўрсатишга ўринди. Унинг фикрича, ҳуқуқнинг фалсафий асослари амалиёт учун кўргазма вазифасини ўтайди, чунки "ҳуқуқ соҳаси ижобий қонунчилик билангина чекланмайди". Амалдаги қонунлар одамлар эҳтиёжи ва қарашларининг ўзгариши билан ўзгариб боради ва инсон иродаси билан яратилганлиги учун яхши ва ёмон бўлиши мумкин. Уларни одамлар баҳолайдилар. Қонун чиқарувчининг ўзи хам қонунларга баҳо беради, қонун чиқарувчи

www.arxiv.uz ўзининг кўргазмаларига итоат қилиши шарт бўлган одамларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини белгилашда нимага асосланиши керак? У бундай кўргазмани амалдаги ҳуқуқиятни ўзидан ололмайди, чунки унинг ўзини баҳолаш ва ўзгартириш керак. Б у н и н г у ч у н б о ш қ а ю қ о р и д а р а ж а д а г и т а с а в в у р в а тушунчалар керак бўлади. Қонун чиқарувчи ҳаётий тажриба кўргазмалари билан қам кифоялана олмайди, чунки улар бир-бирига қарама-қарши тушунишни талаб қиладиган ҳар хил элемент, манфаат ва талаблардан иборатдир. Амалдаги қонунларнинг нисбий кучи ва қадр-қимматини аниқлаш учун умумий тарози ва ўлчов, яъни йўл кўрсатувчи қўлланма бўлиши керак. Бу вазифани фақат фалсафа бажара олади. Одамларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини қонунда ақилга мувофиқ белгилаш учун ҳуқуқ нима, унинг манъбаи қаерда ва ундан қандай талаблар келиб чиқади, каби масалаларни билиш керак. Бу муаммолар инсон шахси билан узвий боғлиқ. Бунинг аниқлаш инсон табиати, ундаги хусусиятлари ва ҳаётий мақсадларини тадқиқ қилишни талаб қилади. Бу масалаларнинг барчаси ҳуқуқ фалсафаси доирасига киради, дейди Чичерин. У Гегель ҳуқуқ фалсафасига асосланади. Ш ах с в а ж ам и ят м ас ал ал ар ин и та хл ил қ ил ишд а Б.Л.Чичерин ўзининг индивидуализм концепциясини баён қилади. Инсоннинг ақл- заковатли мавжудод эканлиги эркин иродада намоён бўлади. Мана шу туфайли инсон шахс сифатида тан олинади ва унга ҳуқуқлар берилади. Шахс барча ижтимоий муносабатларнинг илдизи ва белгиловчи асосидир. Қонуннинг эркинликка нисбатан муносабати икки хил бўлиши мумкин: маж бур қилиш ( давлат қонунини) ва ихтиёрий (ахлоқий қонун). Биринчиси ташқи эркинлик доирасидан ташкил топган ташқи ҳаракатларга таалуқли, шуларгина мажбур қилинишга мадсубдир; иккинчиси ички эркинликдан чиқадиган интилишларга мурожат қилади. Биринчисидан, ҳуқуқ пайдо бўлади, иккинчиси аҳлоқ маънбаини

www.arxiv.uz ташкил қилади, Чичерин хуқуқнинг субъектив ҳуқуқ ва обектив хуқуқ маънода тушуниш лозим дейди. Субъектив ҳуқуқ бу аҳлоқий имконият, бошқача айтилса, қонун доирасида эркин ҳаракат қилиш имконияти. Объектив ҳуқуқ эркинликни белгиловчи қонуннинг ўзи. Бу икки маънонинг бирлаштириш натижасида хуқуқнинг умумий тарифини беради. Хуқуқ қонун билан белгиланган эркинликдир. Б. Т . Чи че ри н иж о би й ҳ уқ уқ за м и ри да т аб ии й ҳ уқ уқ ётиши керак ; деган ғояни олға суради. Табиий ҳуқуқ инсон ақл-идрокидан келиб чиқадиган, мажбурий бўладаган умумий юридик нормалар тизимидир. Табиий хуқуқнинг адолат, тенглик ва эркинлик каби нормалари ижобий қонунлар учун асосий ўлчов ва қўлланма бўлиши керак, дейди Чичерин. Бу "Чичерин жамият тузилиши ҳақида фикр юритар экан, 4 бирликни ажратади: оила, фуқаролар иттифоқи (фуқаролар жамияти, индивидларнинг ташқи эркинлик соҳаси), черков иттифоқи (ички эркинлик ва виждон, инсоннинг худо билан мулоқатда бўлиши ва ақлоқий қонуннинг баж арилиши соҳаси), давлат ижтимоий иттифоқлар ривожининг энг юқори босқичи. Чичерин фикрига кўра, давлат барча иттифоқлар ичида энг устиворидир. Лекин у бошқа иттифоқлар мустақиллигига тўсқинлик қилмаслиги керак. Барча иттифоқлар муассасага эмас, шахсга, эркин одамларга таянади. Иттифоқларнинг мақсади ҳам шундадир. "Шахслар муассасалар учун эмас, муссасалар шахслар учун. Муассасаларнинг такомиллаштириш ҳам шунга боғлиқ. Б.И.Чичерининг т а ъ л и м о т и р у с м у с т а б и д т у з у м и ни и с л о ҳ қ и л и ш г а , конституцион монархиянинг жорий қилиш зарурлигини асослашга қаратилган эди. Б.Л.Чичерин ғоялари рус ҳуқуқий фикр ривожида чуқур из қолдирди.

www.arxiv.uz Россия сиёсий ва ҳуқуқий таълим отлар табиатда И.А.Ильин ғоялари диққатга сазовордир. И.А.Ильин (1883- 1954) рус файласуфи ва хуқуқ назариётчиси, Москва университети юридик факультетининг профессори. 1922 йил Росиядан сургун қилинган Германия, Швецарияда яшаган. И.А.Ильин ҳуқуқ муамоларини инсоният тарихи ва маданиятининг таркибий қисми сифатида тадқиқ қилади. У н и н г ф и к р и г а к ў р а ҳ а р б и р к о н к р е т о д а м м а х с у с ду нё қа ра шг а э га . Ҳ уқ уқ ий о нг д ун ёқ ар аш ни нг м ухи м таркибий қисмидир. Ушбу дунёда мендан бошқа одамлар ҳам борлигини, шахсий хаётим бошқа одамларга бўлган муносабатимга боғлиқ эканлигини англашдан келиб чиқади. Ҳуқуқ, қонун, одатнинг субъектив-психологик индивид одамларнинг тўғри ва адолатли ҳаракатларидан ташқари чидаб бўлмайдиган ёмон ҳаракатлари ҳам борлигини чуқур хис қилишдадир. У эътиқод ҳуқуқ ва аҳлоқ ўртасидаги фарқни билмайди, хар қандай қонун ва одатнинг асосини ташкил қилади. Одамларнинг ички эътиқоди "адолат" ва "адолатсизлик", "қонунийлик", "қонунсизлик"нинг мавжудлигига қатъий ишонч ҳосил қилганлигидадир. Бу ишонч "ҳуқуқий хис", "хақлилик инстинкти"да намоён бўлади. Улар одамларнинг ўзаро муносабатларига қаратилгандир. Бу инстинкт хиснинг мазмунини очиб бериш, уни хиссиёт ҳолатидан билим даражасига ўтказиш-етук табиий ҳуқуқ онгига асос солиш демакдир. Шундай қилиб, объектив мавжуд табиий ҳуқуқ онгги табиий ҳуқуқнинг предметини ташкил қилади. Бу ҳуқуқий қонун учун асосдир. Уларнинг мажмуи эса ижобий ҳуқуқдир. Табиий ва ижобий ҳуқуқ ўзаро муносабати ҳуқуқий онгнинг реал мазмунини белгилайди. Табиий хуқуқ ижтимоий онгнинг махсус шакли, инсон рухиятининг зарур элементи сиф атида нам оён бўлади. Т абиий

www.arxiv.uz ҳуқуқ одам бошқа одамларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига ҳурмат билан муносабатда бўлишини, бусиз у жамиятда яшаши мумкин эмаслигини назарда тутади. Одамзодга хос объектив нимадир борки, унга риоя қилган ҳар бир одам учун муқаддас бурч ҳисобланади. Ижобий ҳуқуқ муайян шароитда амалга оширилган ва шу шароит билан боғлиқ хуқуқдир. У табиий ҳуқуқнинг таъминланишига ва ўзида сақлашга ёки уни чеклашга ва бузишга қаратилган бўлиши мумкин. Унинг табиий хуқуқга мос келиши ёки келмаслигига қараб ижобий ҳуқуқиятнинг прогрессив ёки реакцион эканлигини ажратиш мумкин. Ижобий хуқуқ шундай шароитда яратиладики, дейди Илъин, унинг мазмуни таъмагир ирода, бехабарлик, нотўғри назария ва билм аслик таъсири остида қолиши мум кин. Шунга қарам асдан шу омиллар таъсири остида ҳуқуқ мазмунига кириб келган чекиниш ва бузилишлар қанчалик катта ва дахшатли бўлмасин, бу ҳуқуқ ўзининг табиатига кўра табиий ҳуқуқнинг асосий мағзини ўзида сақлаб қолади, чунки у табиий ҳуқуқга ҳизмат қилиш учун пайдо бўлган. И.А.Ильин қуйидагиларни ижобий ҳуқуқнинг ташқи омиллари деб кўрсатади: куч ва ундан фойдаланувчи ҳ о к и м и я т т и з и м л а р и , қ о н у н л а р н и н г о б р у й и , д а в л а т органларининг қонун чиқариш фаолияти, жамиятнинг муайян табақаларининг манфаатлари, қонунда ифодаланган ёки шунга интилувчи ирода. Реал ҳуқуқ, дейди Илъин, доим табиий ҳуқуқ билан иж обий ҳуқуқ ўртасидаги м уносабат сиф атида нам оён бўлади. Табиий ҳуқуқ мақсадга эришиш бўлса, ижобий ҳуқуқ мақсадни амалга ошириш воситасидир. Ҳеч қандай қонун мутлоқ бенуқсон бўлмайди. Шунинг учун ҳам қонунни яхшилаш, такомиллаштиришга қаратилган иш тўхтовсиз олиб борилади. Табиий ҳуқуқнинг қонун йўли билан т а ъ м и н л а ш г а и н т и л у в ч и ҳ у қ у қ ш у н о с и ж т и м о и й муносабатларнинг доимий ислоҳатчисидир.

www.arxiv.uz Агар давлат ва ҳуқуқ муайян гуруҳларнинг тор манфаатлари йўлида фойдаланадиган бўлса, ҳуқуқшуноснинг ҳаракатлари салбий оқибатларга олиб келади. Ижобий ҳуқуқ табиий ҳуқуқ ғ о я с и н и р а с м и й , ю з а к и б а ё н қ и л и б ў з в а з и ф а с и н и бажармаган ҳолда ҳам ҳуқуқ сифатида тан олинади. Мана шунда ҳуқуқий ҳаётнинг фожиавий ва кулгили томонлари намоён бўлади. Ҳуқуқ ва бузилган ҳуқуқни онг, мазмуни бузилганлигига қарамай ҳуқуқий онг бўлиб қолмоқда. У ҳуқуқ ғоясига мурожат қилмоқда, лекин ундан фақат андозасинигина олмоқда, ундан ўз хохишича фойдаланмоқда, ҳиёнат қилмоқда, уни номуносиб, бузуқ мазмун билан тўлдирмокда. Ноҳақ ҳуқуқ пайдо бўлмоқда, лекин у ҳуқуқ деб кўрсатилмоқда, оқибат натижада одамлар онгида ҳуқуқ ғояси обрўсизлантирилмоқда, унга бўлган ишонч йўқолмоқда. И.А.Илъин табиий ҳуқуқ муаммолари билан бирга ҳуқуқ ва аҳлоқнинг ўзаро муносабати, зўрлик ва унинг ижтимоий ҳаётдаги роли каби ҳуқуқ фалсафаси муаммоларини ҳам тадқиқ қилди. Россия XX асрга мустабид монархия давлати сифатида кириб келди. Қонун чиқариш ва ижро этиш ҳокимиятлар тўлиқ монарх қўлида эди. Ижтимоий ҳаёт эҳтиёжлари мавжуд давлат тизимини ўзгартириш, монарх ҳуқуқларининг чеклаш, ваколатли ҳокимият органларини шакллантириш зарурлигини талаб қиларди. Бу йўлда биринчи қадамлар 1905 йил рус революцияси таъсири остида қўйилди. Монарх қонун чиқаришнинг ташкил қилиш ва амалга ошириш соҳасида айрим ўзгаришлар қилишга, фуқароларнинг бир қатор демократик ҳуқуқ ва э р к и н л и к л а р и н и т а н о л и ш г а м а ж б у р б ў л д и . Д а в л а т Думмасини жорий қилиш орқали қонун чиқариш соҳасида монарх ҳокимиятини чеклашга қаратилган тадбир алоҳида а ха м и ят га э га бў лд и. Би ро қ ҳ ок им и ят ни нг бў ли ниш принципини ва конституцион монархияни амалда жорий қилишга хали узоқ эди. Реал ҳокимият асосан подшох қўлида сақланарди.

www.arxiv.uz Умуман олганда мамлакат олдида тўрган асосий муаммоларни ислоҳатлар орқали ҳал қилиш имконияти йўқотилган эди. Ўтказилган ислоҳатлар ўз олдига қўйган вазифаларни бажара олмади. XX аср бошида Россияда инқилобий вазият вужудга келган эди. Буржуазиянинг кучсизлиги, хал қилиниши керак бўлган муаммоларнинг фундаменталлиги ва кескинлиги, жамиятнинг қарама- қарши т о и ф а л а р г а б ў л и н и ш и , ю қ о р и т а б а қ а л а р б и л а н қ у й и т абақалар ўртасидаги антоганизмнинг кескинлашиши, талайгана қисмини қашшоқлиги, уруш оқибатлари, вайронагарчилик ва очлик, мамлакатда инқилобий куч ва ташкилотларнинг тарғиботчилик иши 1917 йил феврал революциясидан кейин пайдо бўлган буржуа демократик тузумини тугатилишига олиб келди. Мамлакатда диктаторлик социалистик тузум ўрнатилди.

www.arxiv.uz Адабиётлар 1. Адилходжаева С.М. Либерализм: эволюция идей от прошлого до настояҳего. Монография. –Т.: ТДЮИ, 2002. –120 с. 1. Бобоев Ҳ.Б. Сиёсий ҳуқуқий таълимотлар тарихи. –Т.: ТДЮИ, 2003. –205 2. Бобоев Ҳ.Б. Ўзбек давлатчилиги тарихи. –Т.: “Фан”, 2004. – 294 б. 3. Исламов З. Обҳество. Государство. Право. –Т.: Адолат, 2001. 695 б. 4. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқ: умумназарий масалалар. (Давлат назарияси). –Т.: Адолат, 2000. –272 б. 5. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. –Т.: ТДЮИ, 2004. –138 б. 6. Исломов З.М.Фукаролик жамияти: кеча, бугун, эрта. –Т.: ТДЮИ, 2003. – 87 б. 7. История политических и правовўх учений. Под редакцией Лейста. Учебник для ВУЗов –М.: Норма, 2001. –680 с. 8. Мухамедов Х.М. Ислом ва давлат назарияси муаммолари. –Т.: Адолат, 1998. –39б. 9. Мухитдинова Ф.А. “Сиёсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи” ўқув қўлланма. –Т.: ТДЮИ, 2003. –230 б. 10. www.akadmvd.uz

Похожие

Россия сиёсий ва хукукий таълимотларининг айрим хусусиятлари

АҚШдаги сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Римда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Қадимги Шарқда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар

Ўрта асрларда Ўзбекистонда сиёсий ва ҳуқуқий таълимотлар