Референдум (Плебисцит) - Юриспруденция - Рефераты

Референдум (Плебисцит)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Р еферендум ( П лебисцит) Режа : 1. Референдум тушунчаси ва унинг ижтимоий вазифаси. 2. Референдум предмети, уни ўтказиш тартиби.

Референдум натижаларини аниқлаш. Давлатнинг сиёсий хаётида референдум ҳам аҳамиятлидир. Референдумнинг бир неча тури бор: - «парламентгача» - «парламентдан кейин» - «парламентни четлаб» «Парламентгача референдум»да акт парламент мухокамасига қўйилмасдан олдин ҳалқ мухокамасига қўйилади (1974й. Юнонистондаги республика ўрнатиш тўғрисидаги референдум). «Парламентдан кейин референдум»да акт парламентдан ўтгач ҳалқ мухокамасига қўйилади. «Парламентни четлаб референдум»и парламент мухокамасиз қабул қилинадиган актларни умумҳалқ овозига қўйилади. Консулpтатив референдум сайловчиларнинг хохишини билиб олишга қаратилган бўлиб, унинг амалий аҳамияти бўлмайди. «Ҳал қилувчи референдум»да умумҳалқ овози мажбурий бўлади. У ўз навбатида 2 бўлинади: - тасдиқловчи, - рад этовчи. Дания, Ирландия, Марокашда конституцияга ўзгартирш киритиш учун референдумдан фойдаланилади. Бундай референдум конституцион референдум деб аталади. Агар референдумга норматив ҳуқуқий акт муҳокамаси қўйилса, бундай референдум қонун чиқарувчи референдум деб аталади. Бир қатор давлатларда референдум бой тарихга эга. Шубҳасиз, биринчи машҳур референдум 1449 йил Швейцарларнинг Берн ўлкасида ушбу ўрта аср республикасининг молиявий ҳолати юзасидан ўтказилганлигини қайд этиш лозим. Биринчи жаҳон урушидан сўнг референдум бир қатор Европа давлатлари конституцияларида мустаҳкамланди (Веймар республикаси 1919 й., Австрия, Чехословакия ва Эстония, 1920 й. давлатлари ва ҳ.к.). Лекин,

референдум ўтказиш ҳолатлари онда-сонда бўлган. Референдум институтининг бутун жаҳон томонидан тан олиниши 2- жаҳон урушидан сўнг бўлди. Улар давлат қурилиш ва бошқа муҳим масалалар юзасидан ўтказила бошланган. 1991-1999 йиллар оралиғида референдумлар Албания, Белоруссия, Босния ва Герцеговина, Эстония, Латвия, Литва, Македония, Молдова, Польша, Россия Федерацияси, Руминия, Сербия, Словакия, Словения, Венгрия, Украина, Хорватия ва Черногория давлатларида ўтказилди. Ҳозирги кунда референдум 20 дан ортиқ давлатларнинг конституцияларида белгилаб қўйилган. Шуларнинг 13 тасида ўтказилганда ҳали бу уларнинг асосий қонунларида белгиланмаган эди. Референдумни ҳокимиятни амалга оширишда бенуқсон усул деб ҳисоблаш керак эмас. Турли вақтларда ундан ҳалқ суверенитетини бевосита амалга ошириш шакли сифатида, шу билан бирга ҳалқ манфаатларига зид равишда фойдаланишган. Масалан, 1933, 1934, 1939 йиллардаги Германия референдумлари, 1947 йил Испаниядаги референдум, 1978, 1980, 1998 йиллар Чилидаги референдумлар ва ҳ.к. Жамият ва давлат ҳаётидаги қийин муаммоларни ҳал қилиш бўйича ўтказиладиган референдумлар ҳамма вақт ҳам кутилган натижага олиб келмаган. Баъзан унинг натижалари ижтимоий ғалаёнларга ёки унинг ҳақиқийлигини тан олмасликка олиб келган. (Масалан, 1994 йилги Албания ва 1999 йилга Молдавияда бўлиб ўтган референдумлар). Конституциявий тартибга солиш комплекс ҳарактерга эга бўлса ҳам, қонун ишлаб чиқиш ва қабул қилиш жараёнида бир қатор муаммоли масалалар юзага келади. Жаҳон сиёсатчилиги ва давлат ҳуқуқи назариялари ва амалиётида ҳам референдум бир хил талқин этилади. У кўпинча давлатнинг у ёки бу муаммоларини овоз бериш ёрдамида сўнгги ва мажбурий тусда ҳал этиладиган умумҳалқ сўрови ҳисобланади. Референдум тушунчаси лотинча « referendum » сўзидан олинган бўлиб,

«эълон қилиш» деган маънони билдиради. Референдум маҳаллий, умумдавлат аҳамиятига молик бўлган масалаларни ҳал қилиш учун сайловчиларнинг овоз бериши тушунилади. Референдум тушунчаси билан бир қаторда плебисцит тушунчаси ҳам мавжуд. Плебисцит лотинча сўздан олинган бўлиб, «ҳалқнинг қарори» деган маънони англатади. Референдум ва плебисцит (жуда муҳим масалаларни умумҳалқ овозига қўйиш)нинг фарқлари: референдумда овоз берувчилар бирор бир қонун лойиҳаси, Конституцияга ўзгартириш киритиш, ички ёки ташқи сиёсатда сўнгги ҳал қилувчи чорани кўришда иштирок этадилар. Плебисцит жараёнида сайловчилар жамоаси шахс ишончига овоз берадилар. Референдум ҳам ўз моҳияти жиҳатидан ҳалқ ҳокимиятининг бошқа шакллари (м: сайлов, ҳалқ сўрови ва муҳокамаси) каби ҳалқнинг олий эрки- иродаси ва ҳоҳишини ифодалайди. Шундай бўлса ҳам, референдум мазмун ва амалга ошириш шакли, яъни ҳуқуқий тартибга солиш усули жиҳатидан бошқа ҳалқ ҳокимияти шаклларидан жиддий фарқ қилади. Референдум ўзида бевосита демократия шаклларидан бирини ифодалайди – ҳалқ томонидан бевосита давлат ҳокимиятининг муайян асосларини амалга оширади. Референдум шундай ҳуқуқий ижодкорлик усулини, унда ҳалқ бевосита давлат ҳокимиятининг субъекти бўлиб қатнашади. Референдум натижаларига кўра қонун кучини оладиган норматив хужжатлар қабул қилинади. Референдум – бу овоз беришдир. Унинг ёрдамида республика ва маҳаллий даражадаги қарорлар қабул қилинади. Мисол учун, Беларусь конституциясига кўра, референдум йўли билан қабул қилинган қарорлар референдум йўли билангина ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Шундай бўлсада, референдумга бўлган муносабат ҳамма ерда ҳам бир

хилда эмас. АҚШ ва Германияда референдум тўғрисида ягона федерал қонун йўқ ва референдумлар федерал миқёсида ўтказилмайди. Масалан, АҚШда референдум тўғрисида федерал қонунчилик йўқ, консультатив, маслаҳат ҳарактерига эга. Бу америкаликларнинг референдумларни ўткахиш бу ҳолларда мақсадга мувофиқ деб ҳисоблашлари билан боғлиқ. Яъни, улар фикрича, вакиллик органларида алмашинув вужудга келади ва қабул қилинаётган қарорлар юзасидан ўша органлар масъулият олади деб ҳисоблайдилар. Референдум орқали одатда, давлатнинг у ёки бу қарорининг қабул қилиниши ва унга якуний ва мажбурий ҳарактер берилиши тушунилади. Ҳуқуқий жиҳатдан референдум қонунчиликни нафақат вакиллик органларига, балки бевосита ҳалққа ҳам тегишлилигини билдиради. Овоз бериш Давлат мажлиси (парламент) томонидан тайинланади. Президент ташаббускорлик ҳуқуқига эга. Шунингдек, бундай ҳуқуққа министрлар кенгаши (ҳукумат), Давлат мажлисининг 50 тадан кам бўлмаган депутатлари ва 50000 тадан кам бўлмаган сайловчилар эгалар. Ташаббускор Давлат Мажлисининг раҳбарига масаланинг шакли бўйича таклифни тақдим қилади. Давлат мажлиси 2/3 қисм овоз билан улар қабул қилинади (ёки рад этилади), масала ижобий ҳал этилганда референдум формуласи ва уни ўтказиш санаси ўша қарорда акс эттирилади. Қабул қилинган санадан сўнг 3 ойдан кечиктирмай референдум ўтказилади. Жамият муносабатларини тартибга солишдаги референдумнинг роли унинг асосий ижтимоий функцияларида кўринади: Биринчи навбатда шуни ҳисобга олиш керакки, референдум ҳалқ суверенитетини амалга ошириш ва ҳокимият қарорларини қонунийлаштиришнинг дастаги бўлиб ҳисобланади.референдум орқали қарор ёки қонун қабул қилиш амалга оширилади. Бунинг маълум босқичи консультатив референдумда ўтказилади. Шу сабабли унинг натижалари давлат органлари томонидан кўриб, ўрганиб чиқилади. Референдум жамият фикрини шакллантириш усули ҳам ҳисобланади.

Референдумнинг яна бир ижтимоий функцияси, демократик жамиятда давлат органлари ва маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари фуқаролар манфаатларига мос келмайдиган қарорларни қабул қилганда ҳалқ томонидан фойдаланиладиган бўлиши мумкин. Ривожланган демократик давлатлар қонунчилигида референдумлар қуйидаги турларга бўлинади: – Конституциявий. Конституцияга кўра овоз бериш ёки унга тўзатиш киритиш; – Доимгидек қонуний (одатдагидек) тасдиқлаш учун қўйилган ҳар қандай қонун лойиҳасини қонунда назарда тутилган тартибда тақдим қилиш; – қонунгача ёки консультатив. Консультатив референдумда кўрилган фикрлар, яъни қонун лойиҳаси қабул қилингунча у на парламентга ва на ҳукуматга мажбурий бўлмайди, у фақатгина уларга нисбатан сиёсий таъсир этиш воситаси сифатида фойдаланилади, холос. – қабул қилингандан сўнг (ратификация): Референдумда тасдиқланган қонун лойиҳаси вакиллик органлари қўйилмаган тақдирда ҳам қонун кучига эга бўлади. – мажбурий. Бошқа йўл билан ҳал қилиб бўлмайдиган масалалар кўриб чиқилади. Масалан, Испания Конституциясига кўра, провинциялар учун референдум ушбу провинцияларнинг ҳудудий бирликка бирлаштирувчи уставини тасдиқлаш учун зарурдир. Швейцария конституциясининг 123-модда 1- қисмига кўра, кўриб чиқилган федерал конституция ёки унинг муайян қисми сайловда қатнашган кўпчилик Швейцария фуқаролари ва кантонларнинг кўпчилик қисми қўллаб-қувватлагандан сўнггина кучга киради. Баъзи ҳолларда референдум, масалан, Швейцария конституциясининг 120-моддаси 1-қисмига кўра, парламент палаталаридан бири чиқарган актга иккинчи палата қарши чиқса, шу масала референдумга қўйилади. Шунингдек, давлат органлари ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қилишдаги зарурий чора

ҳисобланади. Биринчи ҳолатдаги референдум бу нисбий мажбурий, иккинчи ҳолатда эса мутлақ мажбурий – факультатив (мажбурий бўлмаган). Бундай референдумларни белгилаш референдум ўтказишга ваколатли орган ва конституция ёки махсус қонунга асосан амалга оширилади. Давлат аҳамиятига молик ҳар қандай масала ёки проект агар конституция ёки қонунлар билан таъқиқланмаган бўлса, факультатив референдум предмети бўла олади. Баъзи давлатларда, масалан 1874 йилги Швейцария конституциясига кўра, федерал қонунлар ва умумий аҳамиятдаги федерал конституцияга оид ҳар қандай масалалар референдумга қўйилиши мумкин. Аммо айрим давлатларда референдумга қўйиладиган масалаларга чеклашлар мавжуд. Масалан, Италия Конституциясига кўра, солиқ тўғрисида, бюджет тўғрисида, амнистия ва авф этиш тўғрисида, ҳалқаро битимларни ратификация қилиш ваколатлари тўғрисидаги масалалар референдумга қўйилиши мумкин эмас. Дания конституциясига кўра эса, молиявий-бюджет дастурлари, фуқароликнинг тўхтатилиши, монархнинг ҳуқуқий ҳолати каби масалалар, 1996 йилги Украина конституциясига кўра, солиқ сиёсати, давлат бюджети ва амнистия тўғрисидаги масалалар референдумга қўйилиши мумкин эмас. Бекор қилувчи (ҳалқ ветоси). Бунда ҳалқ муҳокамасига қўйилган масалаларни ҳалқ бекор қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Парламентгача референдумда акт парламент муҳокамасига қўйилмасдан олдин ҳалқ муҳокамасига қўйилади. Мисол учун, 1947 йил Юнонистондаги республика ўрнатиш тўғрисидаги референдум. Парламентдан кейин референдумда акт парламентдан ўтгач, ҳалқ муҳокамасига қўйилади. Парламентни четлаб референдуми парламент муҳокамасисиз қабул қилинадиган актларни умумҳалқ муҳокамасига қўйилади. Референдумни белгилаш ва ташаббус билан чиқиш ҳуқуқи – давлат бошлиғи, парламент, баъзан ҳар иккала орган, ҳукумат, парламент депутатлари гуруҳи, маъмурий-ҳудудий идоралар, сайловчилар гуруҳи эга.

Ташаббус ҳуқуқи давлат қарорларини қабул қилиш ва уларга ўзига хос авторитет бериш имконини беради. Сайловчилар гуруҳи ташаббуси билан референдум ўтказиш петицияли бўлиб, муайян масала бўйича ҳалқнинг овоз бериши ҳақидаги талаб билан петиция имзоланади. Масалан, 1949 йил Венгрия конституциясига кўра умуммиллат овоз бериш парламент томонидан тайинланади. Парламентнинг 50 тадан кам бўлмаган депутатлари ва 50000 тадан кам бўлмаган сайловчилар референдум ўтказиш ташаббуси билан чиқиш ҳуқуқига эга. Ташаббускор Давлат мажлисининг раҳбарига масаланинг шакли бўйича таклифни тақдим қилади. Давлат мажлиси 2/3 қисм овоз билан уни қабул қилади (ёки рад этади). Масалан, ижобий ҳал этилганда референдум формуласи ва уни ўтказиш санасида ўша қарор ўзида акс эттиради. Референдум натижаларини аниқлаш учун овоз беришнинг ҳақиқийлиги тўғрисидаги масалани ечиш керак. Италия қонуни, овоз беришда қайд этилган фуқароларнинг кўпчилиги иштирок этишлигини талаб қилади (мажбурий вотум амал қилади). Венгрия қонуни эса, овоз беришда жами сайловчиларнинг ярмидан кўпи ва ўшаларнинг ярмидан кўпининг жавоби бир хил бўлишлигини талаб қилади. Испания қонунида ҳеч қандай чекловларни белгиланмаган. Сайловчилар томонидан энг кўп овоз олган масала тасдиқланади, деб топилади. Австрияда кўпчилик овоз тўплаган масала қабул қилинади. Македонияда эса, сайловчиларнинг ярмидан кўпи қатнашиб кўпчилик овоз олган масала қабул қилинган деб топилади. Нумибиядаги 1990 йил конституциясига кўра, конституцияга тўзатиш киритишда жами овозларнинг 2/3 қисми талаб қилинади. Бу истисно ҳолати. Абсентеизм муаммоси: фаол озчиликнинг фикрини ҳалқнинг қарори деб топиш мумкинми? Мумкин ва шарт. Бунда абсентеистларга қўйилган масала аҳамиятсиз бўлиб, сайловда қатнашган озчилик томонидан кўп овоз олган масалага рози бўлишдан бошқа иложлари йўқ ва бу қарор ҳамма учун шу ўринда абсентеистларга ҳам мажбурийдир.

1. Референдум йўли билан қабул қилинган актнинг юридик кучи. Бунда конституцияга нисбатан бўлса, конституция олий юридик кучга эга бўлганлиги сабабли конституцияга устунлик берилади. Оддий қонунга нисбатан эса референдум йўли билан қабул қилинган акт юридик жиҳатдан аҳамиятли. 2. Референдумда тасдиқланган ёки қабул қилинган актни оддий парламент йўли билан бекор қилиш ёки ўзгартириш киритиш мумкин ёки мумкин эмаслиги. Венгрия қонунига кўра, референдумда қабул қилинган қарор давлат мажлиси учун мажбурийдир. Яъни, парламент томонидан референдумга қўйилган масала тасдиқланмаса юридик кучга кирмайди.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси Т. «Адолат» 2003 й. 2. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон — келажаги буюк давлат. — Т., “Ўзбекистон”, 1992. 4. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 6. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин! — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 7. Каримов И.А. Буюк келажагимизнинг ҳуқуқий кафолати. — Т., “Ўзбекистон”, 1993. 8. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг асосий тамойиллари. — Т., “Ўзбекистон”, 1995. 9. Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси. — Т., “Адолат”, 1992. 10. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. — Т., “Адолат”, 1998. 11. Қаюмов Р.Қ. Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқи. — Т., “Адолат”, 1998. 12. Инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро билл p . — Т., 1992. 13. Бобоев Ҳ.Б., Рамазонов И. Инсон ҳуқуқлари. Т., 1997 й. Ўқув қўлланмаси. 14. Х.Т. Ҳокимиятлар тақсимланиши назарияси, Ўзбекистон давлат органлари тизимининг такомиллашуви. — Т., 1995. 15. Муаллифлар жамоаси — Ўзбекистон Республикаси мустақил давлат. — Т., 1995. 16. Азизхўжаев А.А. Ҳокимият тақсимланиши таомилининг амалий ифодаси. — Т., 1994 йил, “Ҳаёт ва қонун”, 2-сон.

Похожие

Референдум

Давлат чегараси тушунчаси ва уни ўрнатиш тартиби

Давлат бошлиғининг ҳуқуқий холати ( Давлат бошлигининг хукукий холати

Олий Мажлис ташкил топишининг ҳуқуқий асоси

Халқаро ҳуқуқда ҳудуд