Давлат чегараси тушунчаси ва уни ўрнатиш тартиби - Юриспруденция - Рефераты

Давлат чегараси тушунчаси ва уни ўрнатиш тартиби

Загружено в:

04.03.2024

Скачано:

0

Размер:

31.1171875 KB

Давлат чегараси тушунчаси ва уни ўрнатиш тартиби Режа Кириш 1. Халқаро ҳуқуқда ҳудуд тушунчаси ва давлат ҳудуди 2. Халқаро ҳуқуқда « давлат чегаралари » тушунчаси Адабйот Кириш 1

Мавзунинг долзарблиги. Халқаро ҳуқуқ - давлатлар, халқлар, халқаро ташкилотлар, турли хил жамоат бирлашмалари, алоҳида фуқаролар, турли давлатларнинг юридик шахслари иштирок этадиган халқаро муносабатларни тартибга солиб турувчи ҳуқуқ тизими. Халқаро ҳуқуқ — тарихий ижтимоийҳуқуқий амалиёт ривожланиши натижасидир. Инсонларнинг (гуруҳлар, табақаларнинг) ўз миллий манфаатларини англаш воситаси сифатида пайдо бўлиши, айниқса халқаро муносабатларнинг доимий ўзгариб туришига алоқадорлиги билан халқаро ҳуқуқ миллий давлатлар ва халқларнинг тараққиётига муҳим таъсир кўрсатган ва кўрсатиб келмокда. Кишилик тарихи давомида халқаро ҳуқуқ нафақат халқаро муносабатларнинг тараққиёти билан бирга ривожланиб келган, балки уларга маълум даражада таъсир ҳам кўрсатган. халқаро ҳуқуқнинг пайдо бўлиши бевосита давлатларнинг вужудга келиши ва ривожланиши билан боғлиқ. Давлатлар тараққиётининг обектив шарт-шароити улар ўртасидаги сиёсий, иқтисодий, маданий ва ҳуқуқий муносабатларни ўрнатиш заруратини келтириб cҳиқаради. Бунинг натижаси ўлароқ ҳуқуқнинг мустақил тизими сифатида халқаро ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланишидир. Халқаро ҳуқуқ давлатлар, халқлар ва халқаро ташкилотлар ўртасидаги турли хил муносабатларни тартибга солишга қаратилган. Халқаро-ҳуқуқий меъёрларда миллий давлатларнинг ўзаро муносабатларидаги мураккаб жараёнлар ўз аксини топади. Уларнинг асосида шаклланаётган, халқларнинг субектив ҳоҳиш-иродасига эмас, балки ижтимоий тараққиётнинг обектив омилларига мос келадиган ҳуқуқий онг халқаро ҳуқуқда ўз ифодасини топади. Шундай экан, бугунги кунда халқаро ҳуқуқий билимларга эга бўлиш муҳим аҳамиятга эга. Давлат чегараси тушунчаси ва уни ўрнатиш тартиби масалалари халқаро хуқуқ фанида муҳим аҳамият касб этиб, унинг асосий жиҳатларини ўрганмай туриб, халқаро ҳуқуқ бўйича тўлиқ тасаввурга эга бўлиш мумкин эмас, ушбу мавзуни ўрганиш ва тадқиқот олиб бориш долзарб аҳамиятга эга. 2

Курс ишининг мақсади ва вазифалари: Давлат чегараси тушунчасини ва уни ўрнатиш тартиби масалаларини ёритиб бериш курс ишининг асосий мақсади бўлиб ҳисобланади. Ушбу мақсадни амалга ошириш учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:  Халқаро ҳуқуқда ҳудуд тушунчаси ва давлат ҳудуди масалаларини ўрганиш;  Халқаро ҳуқуқда «Давлат чегаралари» тушунчасини ёритиб бериш;  Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси ва уни ўрнатиш тартибини асослаб бериш;  Халқаро ҳуқуқда чегараларнинг бузилмаслиги принципининг моҳиятини очиб бериш. 3

1. Халқаро ҳуқуқда ҳудуд тушунчаси ва давлат ҳудуди Ҳар қандай давлат муайян чекланган ҳудудда жойлашади ва ўз ҳудудини қўриқлаш учун чегаралар ўрнатади. Шу ҳудудда унинг фуқаролари истиқомат қилади. Давлат ўз ҳудуди доирасида ички ва ташқи фукцияларни амалга оширади. Бу ҳудуднинг дахлсизлигини ҳимоя қилиш унинг энг муҳим вазифаларидан ҳисобланади. Ҳар бир давлатнинг яхлит ҳудуди муайян тарзда, албатта, маълум қисмларга, бўлинмаларга бўлинган бўлади. Давлат ҳудудини бундай бўлиш уни бошқаришни осонлаштириш, самарали бошқариш мақсадларини кўзлайди. Давлатнинг ҳудуди қандай тарзда ташкил этилганлигини, яъни марказ билан ҳудудий бирликнинг ўзаро муносабати қандай, қанақа маъмурий ҳудудий бўлинмаларга бўлинган каби масалалар "давлатнинг тузилиш шакли" деган атама билан анча вақтдан бери ифодаланиб келган. Бироқ тузилиш деган ибора жуда сермаъно бўлганлиги туфайли, кейинги пайтларда конституциявий юридик адабиётда "ҳудудий-сиёсий тузилиш", сиёсий ҳудудий тузилиш каби атамаларни қўллаш кенг тарқалмоқда. Давлатнинг ҳудудий тузилиши – давлат тузилиши тушунчасининг таркибий қисми бўлиб, давлат ўз вазифа ва функцияларини бажариши учун, муайян чекланган ҳудудини маълум бир ҳудудий (маъмурий-ҳудудий) бирликларга бўлинишини, уларнинг маҳаллий органлари билан марказий органлари ўртасидаги ўзаро алоқаларнинг хусусиятлари тушунилади. Ушбу ҳудудий бирликларда, давлат аппарати маҳаллий органларининг структураси тузилади. Шунинг учун давлатнинг ҳудудий тузилишини маъмурий-ҳудудий тузилиш деб аташ мақсадга мувофиқ. Маъмурий – ҳудудий бирлик – давлат маъмурий –ҳудудий тузилиши тизимининг мустақил таркибий қисми бўлиб, бир неча поғонада ташкил этилиши мумкин. 4

Тегишли маъмурий ҳудудни алоҳида маъмурий-ҳудудий бирлик сифатида эътироф этиш учун фақат давлат ҳокимияти маҳаллий органларни ташкил этиш билан чегараланмасдан, балки маҳаллий ҳудуднинг иқтисодиймаданий ривожланганлиги даражаси, аҳолининг ҳудудий уюшиши билан ҳам боғлиқдир. Ҳудуд ҳар қандай давлатнинг моддий асоси бўлиб хизмат қилади, унинг мавжудлигининг муҳим шарти ҳисобланади. Барча табиий захиралар давлат ҳудудининг таркибий қисмлари ҳисобланади. Модомики, ҳудуд тўлиқ дахлсиз экан, демак унинг қисмлари, яъни табиий захиралари ҳам дахлсиздир. Уларни хорижий шахслар ёки давлатлар ҳудудий суверен ижозатисиз ишлатиши давлат ҳудудий дахлсизлигининг бузилиши сифатида эътироф этилади. Шу боис, давлатлар унинг яхлитлигини таъминлашга жиддий эътибор беради. Анча илгари, Миллатлар Лигаси статутидаёқ ҳар қандай ташқи хуружларга қарши ўлароқ, аъзо давлатларнинг ҳудудий яхлитлигини ҳурмат қилиш ва сақлаб қолиш мажбурияти қайд этилганди. Ушбу принцип 1945 йилда БМТ Устави қабул қилиниши билан ўз тасдиғини топди 1 . Баъзан давлатларнинг ҳудудий яхлитлиги принципи давлатга тегишили ҳудудлар яхлитилиги принципи ёхуд давлатга тегишли ҳудудлар дахлсизлиги принципи, деб ҳам юритилади, аммо бу ўринда асосий мазмун-моҳият битта - хорижий давлат учун ҳудудини тажовузкорлик билан босиб олиш, қўшиб олиш ёки бўлиб ташлашни ман этишдир. Ҳудудий устуворлик давлат суверенитетининг энг муҳим хусусиятидир. У давлатнинг ўз ҳудудидаги олий, тўлиқ ва ягона ҳукмронлигини англатади. Россия Конституциясида Россия Федерацияси суверенитети «унинг барча ҳудудига тааллуқли» экани қайд этилган 1 Қаранг: Бирлашган миллатлар ташкилоти Низоми // Ўзбекистон Республикаси ва инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро шартномалар. Т.: Адолат, 2002, 18-бет. 5

(4модданинг 1-қисми). Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 3моддасининг 2-қисмида шундай дейилган: «Ўзбекистоннинг давлат чегараси ва ҳудуди дахлсиз ва бўлинмасдир 2 ». Ҳудудий устуворлик олий ҳокимият (imperium) ва суверен эгаликдан (dominium) иборатдир. Олий ҳокимият деганда, давлат ҳудудида бошқа бирон-бир давлат ҳокимиятининг амалга оширилмаслиги тушунилади. «Россия Федерацияси Конституцияси ва федерал қонунлар Россия Федерациясининг барча ҳудудларида устувордир» (РФ Конституцияси, 4модданинг 2-қисми). Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 4моддасининг 1-қисмида «Ўзбекистон Республикаси ўзининг миллий-давлат ва маъмурий-ҳудудий тузилишини, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг тизимини белгилайди, ички ва ташқи сиёсатини амалга оширади». Агар давлат ўз ҳудуди доирасида ягона ҳокимиятни амалга оширар экан, демак у ана шу ҳудудда содир бўладиган барча воқеа-ҳодисалар учун тегишли равишда жавобгарликни ҳам зиммасига олади. Давлат ҳудуди доирасида амалга ошириладиган фаолият бошқа давлатларга зиён етказмаслиги керак . Бунда, авваламбор, атроф муҳитга етказиладиган зарар кўзда тутилмоқда. Суверен эгалик деганда, давлат ҳудуди ва захираларини тасарруф қилиш, шу жумладан унинг муайян қисмини хорижий давлатга бериш ҳуқуқи тушунилади. Ер бўйича мулк ҳуқуқини қўлга киритиш, ҳаттоки хорижий давлат бундай мулк ҳуқуқини қўлга киритган тақдирда ҳам, унинг давлат ҳудуди таркибидан чиқишига олиб келмайди. Халқаро шартномага мувофиқ, давлатнинг айрим ҳуқуқлари унинг ҳудудларидан ташқарида ҳам таъсир кучига эга бўлиши мумкин. Масалан, 2 Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.:Ўзбекистон, 2012 , 3-модда. 6

БМТнинг 1982 йилдаги Денгиз ҳуқуқи бўйича конвенцияси қоидаларига кўра, давлатлар ўзларининг ягона иқтисодий ҳудудлари ва континентал шельф тўғрисидаги миллий қонунларини қабул қилади. Давлат ҳудуди давлатнинг моддий асосини ташкил этади. Ҳудудни ҳимоя қилиш - давлатнинг асосий вазифаларидан бири. Конституцияга мувофиқ, «Россия Федерацияси ўз ҳудудининг яхлитлиги ва дахлсизлигини таъминлайди» (4-модданинг 3-қисми). Халқаро ҳуқуқ ҳам давлат ҳудудини қўриқлашга алоҳида аҳамият беради. Унинг куч ишлатмаслик, ҳудудий яхлитлик, чегаралар дахлсизлиги каби асосий принципларининг мазмун-моҳияти деярли шу масалага бағишланган. Давлат бошқа ҳар қандай давлатнинг ҳудудий дахлсизлигига қарши куч билан таҳдид қилишдан ёки уни ишлатишдан ўзини тийиб туришга мажбур. Давлат ҳудуди бошқа давлатнинг унга қарши куч билан таҳдид қилиш ёки уни ишлатиш эвазига эгалик қилинадиган объект бўлиши мумкин эмас. Ҳудуд, шунингдек давлат суверенитети амал қиладиган кенг макон, давлатнинг ҳудудий юрисдикцияси макони сифатида тушунилади. Давлат ҳудуди таркибига қуйидагилар киради: биринчидан, қуруқлик ҳудуди (қуруқликнинг юза қисми), шу жумладан ороллар; иккинчидан, сув ҳудуди (акватория): ички сувлар ва ҳудудий денгиз; учинчидан, қуруқлик ва сув ҳудудлари остидаги ер ости бойликлари; бунда ер қаъри чуқурлиги чегараланмаган ва назарий жиҳатдан Ер куррасининг марказигача тааллуқли ҳисобланади; тўртинчидан, ҳаво ҳудуди бўлиб, у санаб ўтилган маконлар доирасида токи фазогача бўлган устки ҳудуддан иборат; ҳаво ҳудудининг баландлик чегараси ўрнатилмаган, айрим фикрларга қараганда, у 100-110 километрни ташкил этади. Конституцияга мувофиқ, Россия Федерацияси ҳудуди «унинг субъектлари ҳудудлари, ички сувлар ва ҳудудий денгизлар, улар устидаги ҳудудий макондан иборатдир» (67-модданинг 1-қисми). 7

Давлат муайян ҳуқуқларни бошқа давлатга берган ҳолда, бир томонлама асосда ёхуд халқаро шартнома бўйича ўзининг ҳудудий юрисдикциясини чеклаши мумкин. Бундай ҳоллар бевосита ва транзит ҳаво йўллари ҳамда чет эл қуролли кучларининг бошқа давлат ҳудудида бўлиб туриши бўйича битимларда кўпроқ кўзга ташланади. Ҳудудларнинг мансублиги ва чегаралар ўтиши билан боғлиқ халқаро низолар фақат тинч йўл билан, куч ишлатмасдан ва халқаро ҳуқуқ асосида ҳал этилмоғи зарур. Музокаралар йўли билан ёки халқаро органларда бундай низоларни ҳал этиш борасида орттирилган катта тажриба одатда давлатлар ўзининг ҳудудга эгалик қилишини асослаш учун илгари сурадиган бир неча далил-исботларни аниқлаш имконини беради. 1. Истило этиш (оккупация) ва эгаллаб олиш муддатининг узоқлиги самаралидир. Буларнинг замирида давлат суверенитетини самарали жорий этишдан иборат ягона принцип мужассам, яъни давлат тегишли барча ҳудуд бўйлаб ва ўзининг халқаро ҳуқуқ бўйича мажбуриятларини бажариш учун зарур бўлган даражада ҳудудий устунликни амалга оширади. Давлат бошқарув фаолиятининг жорий этилиши тегишли ҳудуднинг ҳар бир нуқтасида намоён бўлиши учун аҳоли яшамайдиган ва бориш қийин бўлган жойларда юрисдикцияни амалда қўллаш умуман талаб этилмаслиги ҳам мумкин ва бу шарт ҳам эмас. Самарали давлат бошқарувининг расмий мезонларига қуйидгалар киради: биринчидан, мазкур давлат ҳуқуқ-тартибот идоралари қўллабқувватлаб турадиган муайян тартибнинг ўрнатилганлиги; иккинчидан, бошқа давлат ҳукмронлигига йўл қўйилмаслиги ёки суверен давлат хабардорлиги ва розилиги асосида бошқа давлат юрисдикцияси учун имкон бериладиган айрим ҳолатлар. 2. Ҳозирги замон низоларида эгалик қилиш муддатининг узоқлигидан фойдаланиш шубҳалидир, зеро ўтмишда ҳудудлар одатда 8

замонавий халқаро ҳуқуқ рад этган усуллар - уруш, босқинчилик, мустамлакачилик курашлари эвазига қўлга киритилган. Муддат узоқлиги далили фақат қуйидаги шартлар мавжуд бўлган ҳоллардагина тан олиниши мумкин: биринчидан, ўтмишда ҳудудни эгаллаш давлатларнинг тегишли шартномада ўз ифодасини топган розилиги ёки сукут сақлаш кўринишида тан олиши асосида амалга оширилган; иккинчидан, эгалик қилиш узлуксиз ва дахлсиз бўлган, масалан, бошқа давлатлар эътироз билдирмаган. Ана шу шартлар мавжуд бўлган ҳолларда муддат узоқлиги - олис ўтмишга бориб тақаладими ёки бир неча ўн йилдан иборат бўладими - ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмайди. 3. Эгалик қилишнинг бошқа давлатлар томонидан сукут сақлаш кўринишида тан олиниши нафақат тўғридан-тўғри ҳудудий устунликни амалга оширишга, балки бошқа алоҳида ҳуқуқларга, масалан, балиқ овлаш ёки денгиздан турли хил табиат инъомларини йиғиб олишга ҳам дахлдордир. Давлат фаолияти айрим турларининг сукут сақлаш кўринишида тан олиниши охир-оқибат фаолиятнинг худди шу тури бўйича зарур кўламда юрисдикция жорий этишни кўзда тутувчи муайян режимни яратишга қодирдир. 4. Халқнинг ўз тақдирини ўзи белгилаши плебисцит (референдум) жараёнида аниқланиши мумкин. Халқаро-ҳуқуқий амалиётда муайян ҳудудий тузилмаларнинг у ёки бу давлатга қўшилиши юзасидан халқнинг хоҳиш-иродасини аниқлаш мақсадида бир неча марта плебисцит ҳуқуқидан фойдаланилган. 9

Халқаро ҳуқуқда «давлат чегаралари» тушунчаси Давлат чегараси деганда, унинг юзаси бўйлаб ўтказилган ва давлат ҳудуди сарҳадларини, яъни ҳудудий юрисдикция маконини белгилаб берган, юридик жиҳатдан асосланган шартли чизиқ тушунилади. Чегарани доимо давлатнинг ўзи ўрнатади, аммо фақат шартнома шаклидаги халқаро битим ёки бошқа давлатларнинг сукут сақлаш кўринишидаги тан олиши билан тасдиқланган чегара чизиғигина қонуний деб эътироф этилади. Ўзбекистон Республикаси чегараларни шартномавий негизда мустаҳкамлаш заруратига асосланади. Бунда Ўзбекистон ички ва халқаро хавфсизликни таъминлаш, чет эл давлатлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорлик, давлатларнинг суверенитети ва ҳудудий яхлитлигини ва давлат чегараларининг дахлсизлигини ўзаро ҳурмат қилиш, чегара муаммоларини тинч йўл билан ҳал этиш принципларига амал қилмоқда. Ўзбекистоннинг чегара тўғрисидаги қонунчилиги халқаро шартномаларга асосланади. Ўзбекистон бешта давлат билан чегадарош бўлиб, мамлакатимиз чегарасининг узунлиги қарийб 7 минг километрни ташкил этади. Давлат чегарасини белгилаш, ўзгартириш, ҳимоя қилиш ва қўриқлаш соҳасидаги муносабатлар «Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси тўғрисида»ги қонун билан тартибга солинади 3 . Ушбу қонунда Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси мамлакат ҳудуди доирасини белгиловчи чизиқдан ва бу чизиқ бўйлаб ўтувчи вертикал сатҳдан иборатлиги кўрсатилган. Бу тушунча халқаро ҳуқуқ нормаларига мос келиб, Ўзбекистон ҳудудининг барча табиий кўринишларига- қуруқликда, сувда, ер остида ва ҳаво бўшлиғидаги макон чегараларини белгилайди. Чегара чизиқлари шартномада ёки давлатнинг қонун ҳужжатида батафсил баён этилади ва харитада чизилади. Бу босқич делимитация деб аталади. 3 «Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни. //Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг ахборотномаси, 1999, № 9, 217-м. 10

Кейин чегара жойнинг ўзида белгиланади, чегарага оид белгилар ўрнатилади, тегишли ҳужжатлар тайёрланади. Бу чегаралар демаркацияси босқичидир. Давлатлар амалиётида, шунингдек, редемаркация босқичи ҳам маълумки, у илгари ўрнатилган чегараларнинг тикланиши ёки янгиланишини англатади. Баъзан редемаркация чегараларни халқаро ҳуқуқнинг умумий нормаларига мувофиқлаштирган ҳолда, ҳудудларни ўзаро алмашиш, уларни бошқа томонга топшириш билан ҳам боғлиқ бўлади. Масалан, 2003 йил 24 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикасининг қўшни давлатлар билан давлат чегараси чизиғини белгилаш тартиби тўғрисида» ги 530-сон қарори қабул қилинган. Мазкур қарорга асосан, «Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг қонунига мувофиқ, Ўзбекистон Республикасининг қўшни мамлакатлар билан давлат чегараси чизиғини белгилаш ишлари ташкил этилади 4 . Халқаро ҳуқуқда чегараларни делимитация қилишнинг бир қанча усуллари қайд этилган. Хусусан, қуруқлик чегараларини аҳамиятли нуқталар, рельеф чизиқлари ёки равшан кўриниб турадиган мўлжаллар бўйлаб ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Бунга мисол сифатида дарёлар, тоғлар ва ҳоказоларни кўрсатиш мумкин. Бундай чегаралар аниқ-равшан фарқланиб туради ва камроқ тушунмовчиликларни келтириб чиқаради. Улар табиий чегаралар деб аталади. Шунингдек, астрономик чегаралар ҳам борки, улар жўғрофий тўрнинг меридиан ва параллел чизиқлари орқали ўтган бўлади. Масалан, Филиппин ва Мальдив оролларининг чегаралари худди шу тахлит ўрнатилган. Африкадаги мустамлака ҳудудлар сарҳадларини белгилашда ҳам бундай чегаралар кенг қўлланилган. Сув чегаралари дарёлар бўйлаб қуйидаги тартибда: кема қатнайдиган дарёларда - бош фарватер ўртаси бўйлаб ёки тальвега бўйлаб (дарёнинг энг 4 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 24 ноябрдаги 530-сон қарори. 11

чуқур жойи орқали); кема қатнамайдиган дарёларда ёки оддий ирмоқларда - уларнинг ўртаси бўйлаб; бир неча шохобчали дарёларда - бош шохобча ўртаси бўйлаб ўрнатилади. Кўллар ва бошқа сув ҳавзаларида давлат чегараси қуруқликдаги чегараларнинг сувга чиқиш нуқталарини тўғри чизиқ орқали бир-бирига боғлаш билан ўрнатилади. Дарё, кўл ёки бошқа сув ҳавзалари бўйлаб ўтадиган чегара қирғоқ қиёфасида ёхуд сув сатҳида ўзгаришлар юз берган ҳамда дарё оқими ўзгарган ҳолларда кўчирилмайди. Сув омбори ёки бошқа сунъий сув ҳавзаси барпо этилганидан кейин сув босган жойлар бўйлаб илгари ўтган чегара худди ўша жойларда сақланиб қолади. У қуруқликдан сув чегарасига ўзгаради, холос. Кўприклар ва тўғонлар бўйлаб чегара, сув чегараси чизиғидан қатъи назар, мазкур иншоотларнинг ўртасидан ўтади. Денгиз чегаралари ҳудудий денгизнинг ташқи чегараларига мос тушади. Россиянинг денгиз чегаралари 12 денгиз миляси (қарийб 24 километр) масофасида Россиянинг бутун денгиз қирғоқлари бўйлаб ўтади. Россия денгиз чегаралари қўшни (Болтиқбўйидаги ва Қора денгиз бўйидаги) давлатлар билан тузилган шартномалар натижаси ҳисобланади ёки ҳозирги кундаги (Каспий, Азов денгизлари бўйича) музокараларнинг мавзуини ташкил этади. Давлатларнинг ҳудудий юрисдикциясидаги денгиз майдонлари, айниқса ягона иқтисодий ҳудуд ёки континентал шельф каби кенг майдонлар бўйлаб ёнлама чегара чизиғи ўтказишда муайян қийинчиликлар юзага келиши табиий. Халқаро ҳуқуқда кодификацияланган одат нормаларига мувофиқ, бундай чегаралашлар чоғида адолат принципи катта аҳамият касб этади. Бундай чегаралашнинг техник усулига кўра, агар давлатларнинг қирғоқ бўйи ҳудудлари бир-бирига қарама-қарши ётган бўлса-оралиқ чизиқ ва агар давлатларнинг қирғоқ бўйи ҳудудлари бир-бирига тақалган, чегарадош бўлса - тенг турувчи чизиқлар ўтказилади. 12

Миллий қонунчилик ва халқаро шартномалар ёрдамида чегарада чегара режими (тартиби) ўрнатилади. Унинг мақсади - давлат хавфсизлигини таъминлаш, шунингдек қонуний алоқаларга кўмаклашувчи ва давлат манфаатларига зид кириш ва чиқишларга тўсиқ бўлувчи ўзига хос фильтр сифатида хизмат қилишдан иборат. Тегишли ҳужжатлар асосида ва махсус ўтиш жойларидангина чегарани кесиб ўтишга рухсат этилади. Фақат авария, табиий офатлар ва бошқа шу каби фавқулодда ҳолатлардагина ноқонуний равишда чегарани транспорт воситаларида, шу жумладан ҳаво ва денгиз кемаларида кесиб ўтиш учун йўл қўйилади. Чегара режими «Ўзбекистон Республикасининг давлат чегараси тўғрисида» ги қонунда белгиланган. Чегараларга тааллуқли халқаро ҳуқуқда барқарорлик тенденцияси намоёндир: биринчидан, чегаралар тўғрисидаги шартномага нисбатан шартнома тузилган шарт-шароитнинг тубдан ўзгаргани тўғрисидаги изоҳни шартномани тўхтатиш учун асос сифатида қўллаб бўлмайди (Халқаро шартномалар бўйича Вена конвенцияси 62-моддасининг 2-банди). Демак, шарт-шароит ўзгарганини сабаб қилиб, чегараларни бир томонлама тартибда ўзгартириш мумкин эмас; иккинчидан, халқаро ҳуқуқда ҳуқуқий ворислик бўйича амал қилиш принципи одат тусига кирган. Унга кўра, ворис давлат унга аввалги давлатдан ўзига ўтган ҳудуд чегараларини тан олиши зарур. Бу принцип илк бор XX асрда Лотин Америкасида амалиётга киритилган эди. ХХ асрда ушбу принципни Африканинг мустамлакачилик зулмидан озод бўлган бир қанча давлатлари ўртасидаги чегара низоларини ҳал этишда БМТ Халқаро суди кенг қўллаган. СССРнинг собиқ иттифоқдош республикалари ўртасида мавжуд бўлган маъмурий бўлиниш чизиқларини давлат чегаралари сифатида тан олган собиқ иттифоқдош республикалар - мустақил давлатлар тажрибасида ҳам худди ана шу принцип қўлланилганини кузатиш мумкин. 13

Похожие

Васийлик ва ҳомийликни ўрнатиш тартиби

Давлат функциялари тушунчаси ва таснифи

Ҳуқуқий давлат тушунчаси ва тарифи

Mаъмурий хукук тушунчаси ва давлат бошкаруви

Давлат ва хукук назарияси тушунчаси ва предмети