Пул воситаларининг бухгалтерия ҳисоби - Юриспруденция - Рефераты

Пул воситаларининг бухгалтерия ҳисоби

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

96.5 KB

Пул воситаларининг бухгалтерия ҳисоби Касса ҳисоб аппаратининг алоҳида учаскаси бўлиб, унга нақд пул маблағлари ва бошқа қимматликлар (қимматли қоғозлар, пулли ҳужжатлар, почта маркалари ва бошқа)ни қабул қилиш, бериш ва сақлаш муомалаларини амалга ошириш юклатилган. Пул маблағларининг бутлиги, касса муомалаларини бажариш бўйича моддий жавобгарлик корхона раҳбари томонидан тайинланадиган кассирга юклатилади. Касса муомалаларини юритиш Марказий банк бошқармасининг қарори билан тасдиқланган “Юридик шахслар томонидан касса муомалаларини юритиш қоидалари”билан тартибга солинади. Кассада кечиктириб бўлмайдиган харажатларни қоплаш учун зарур бўлган белгиланган лимит доирасида қолдиқ бўлиши мумкин. Белгиланган лимитдан ортиқча нақд пул касса фақат иш хақи, пенсия, нафақа, стипендия бериш кунлари, уч кун ичида сақланиши мумкин. Кассага пулни қабул қилиш, бош бухгалтер ёки унинг ёрдамчиси томонидан имзоланган касса кирим ордери билан расмийлаштирилади. Бунда пул топширувчига кассир ва бош бухгалтер томонидан имзоланган квитация берилади. Кассадан нақд пул касса чиқим ордери ёки касса харажат ордери реквизитлари ўрнини босувчи махсус штамп қўйилган талабга мувофиқ расмийлаштирилган ҳужжатлар (тўлов ведомости, пул бериш тўғрисида ариза, счетлар ваб.) бўйича берилади. Кирим касса ордерлари, унинг квитанциялари ва касса харажат ордерлари бухгалтер томонидан равшан ва аниқ қилиб ёзилади, бу ҳужжатларда хеч қандай ўчириш ёки тўғрилашга, хатто изоҳланган тўғрилашга ҳам йўл қўйилмайди. Мазкур корхонада ишламайдиган айрим

шахсларга пул беришда уларнинг шахсларини тасдиқловчи паспорт ёки бошқа ҳужжат талаб қилинади, касса харажат ордерининг пул олганлиги тўғрисида имзо қўйиладиган жойида тақдим этилган ҳужжатнинг маьлумотлари кўрсатилади. Турли эҳтиёжлар (иш ҳақи, пенсия, нафақа ва шу кабилар) учун нақд пул банкдаги ҳисоб-китоб счетидан пул чекига асосан олинади. Пул чеки ҳисоб-китоб счетидан унда кўрсатилган нақд пулни бериш тўғрисида корхонанинг банкка берган буйруғи бўлиб ҳисобланади. Касса ордерлари бўйича пул қабул қилиш ва тўлаш фақат ҳужжатлар тузилган куни амалга оширилади. «Актив» атамаси лотинча фаолиятли, амал қилиш, мавжуд бўлиш деган сўзлардан келиб чиққан. Шунинг учун актив деганда маблағлар қандай амал қилаётганлигини, ишлаётганлигини кўрсатув-чи маблағлар гуруҳланишини тушуниш керак. Активлар - бу олдинги амалга оширилган муаммоларни ёки олдин содир бўлган воқеалар натижасида корхонага келиб тушган ва улар келажакда фойда келтирадиган иқтисодий ресурслардир. Активлар уч хил хусусиятга эга бўлиши керак: а) келажакдаги иқтисодий нафни ўзида мужассамланиши, бевосита ва билвосита пул маблағлари ёки уларнинг эквивалентларини кўпайтириш имконияти; б) бу иқтисодий нафларни назорат қилиш қобилиятини мужассамлаш; в) олдинги битимлар ёки бошқа воқеаларнинг натижаси бўлиши. «Пассив» атамасининг илдизи ҳам лотинча фаолсиз, холис (бетараф) турмоқ, тушунтириш каби сўзларнинг илдизидан олинган. Тарихан бу атама дастлаб фақат қарзга олинган маблағларга нисба-тан, яъни учинчи шахслар олдидаги мажбуриятларга нисбатан қўлла-нар эди. Бу билан мулк эгаси қарзга олинган маблағларга бўлган муносабатда ўзбошимчалик (бемалоллик)дан ўзини тутиши керакли-ги таъкидланган эди. Кейинчалик «пассив» атамаси манбаларнинг бошқа моддаларига ҳам тарқатилган бўлиб,

фақат корхона мажбу-риятларини тавсифлабгина эмас, маблағлар турларини қандай мақ-садларга мўлжалланганлигини ҳам тавсифлаш учун ишатиладиган бўлди. Манбаларнинг таркибий қисмини мажбуриятлар ташкил этади. Субъектнинг мажбуриятлари - бу олдинги амалга оширилган муомалаларнинг натижаси ёки келажакда ўзида мужассамланган иқтисодий нафни чиқиб кетиши ёки янги мажбуриятларни вужудга келиши билан якунланади. Мажбуриятлар уч хил хусусиятга эга бўлиши керак: а) активларни чиқиб кетиши ёки хизмат кўрсатиш йўли билан тўлашни вужудга келтирадиган мавжуд доимий мажбуриятни ўзида мужассамлаштириши; б) субъект учун мажбуриятнинг бажарилиши шартлиги ва қарийб муқаррарлиги; в) олдинги битим ёки воқеалар натижаси бўлиши. Унинг активида ҳам, пассивида ҳам баланс моддалари иккига бўлиб кўрсатилади. Активда: I бўлим. Узоқ муддатли активлар; II бўлим. Жорий активлар. Пассивда: I бўлим. Ўз маблағларининг манбалари; II бўлим. Мажбуриятлар. Баланс кўрсаткичларидан қуйидаги иқтисодий кўрсаткичларни аниқлаб олиш мумкин. Активлар айланма ва узоқ муддатли капиталлари йиғиндисига тенг. Хўжалик юритувчи субъектнинг ўз маблағлари активларидан мажбуриятларини айирганига тенг. Актив ва пассивнинг ҳар бир унсури (элементи) маблағлар тури ёки уларнинг манбаи баланс моддаси деб аталади. Активда, масалан, қуйидаги моддалар келтирилади: «Асосий воситалар», «Тугалланмаган ишлаб

чиқариш», «Тайёр маҳсулот», «Ҳисоб-китоб счёти» ва бошқалар; пассивда «Устав капитали (фонди)», «Ҳисобот ишининг тақсимланмаган фойдаси (қопланмаган зарари)», «Банк кредитлари», «Мол етказиб берувчилардан қарзлар» ва бошқа моддалар. Бухгалтерия балансининг хусусияти актив ва пассивлар пуллик якунларининг тенглигидан иборат. Бу талаб ҳар қандай корхона ба-ланси учун мажбурийдир. Бу талаб активда ҳам, пассивда ҳам маб-лағларнинг бир хил ҳажмда, фақат ҳар хил гуруҳланишда кўрсатила-ди, яъни активда - турлари бўйича, пассивда - манбалари бўйича. Ба-ланснинг номи ҳам шунга асосланган, чунки «баланс» сўзи тенглик, баробарликни англатади. Шунинг учун ҳам баланс активи ва пассиви «баланс» сўзи билан белгиланади. Баланс корхонанинг хўжалик маблағларини маълум бир санага тавсифлаб, унинг ўтган даврдаги барча фаолият натижасини қандай ҳолатга олиб келганлигини кўрсатади. Шундай қилиб, баланс корхона маблағларининг турлари ва уларнинг манбалари ҳақидаги муҳим ах-боротга эга бўлган хўжалик юритиш субъектлари ишининг якунлари тўғрисидаги ҳисобот, десак бўлади. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2003 йил 24 январда рўйхатга олинган Ўзбекис-тон Республикаси Молия вазирлигининг 2002 йил 27 декабрдан 140-сонли буйруғи билан молиявий ҳисоботларнинг янги шакллари тас-диқланган. Қуйида ушбу бўйруқ билан тасдиқланган баланс шаклини келтирамиз. Баланс активида мазкур корхона ихтиёридаги маблағлар тури ва уларнинг маълум даврда айланишидаги жойланиши келтирилади. Масалан, активнинг биринчи моддасида дастлабки қийматда берилган «Номоддий активлар» корхона ихтиёридаги сезиларсиз активларнинг қийматини тавсифлайди. Навбатдаги «Амортизация» моддаси номоддий активларнинг дастлабки қиймати қанчага камайганини кўрсатади. «Қолдиқ қиймат» моддаси номоддий активларнинг амортизация суммасини айириб ташлангандан кейинги қолган қийматини акс эттиради. «Асосий воситалар» дастлабки қиймат моддасида корхона ихтиёридаги

меҳнат воситаларининг қийматини кўрсатади. Шунингдек, қайта тиклаш қиймати эскириш ва асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати ва ҳоказоларни акс эттиради. «Ишлаб чиқариш заҳиралари» моддаси корхона ихтиёридаги «Хом ашё ва материаллар», «Ёрдамчи материаллар», «Ёқилғи» ва омбордаги бошқа ишлаб чиқариш захираларининг қийматини умумий суммада акс эттиради. «Тугалланмаган ишлаб чиқариш» моддаси корхонанинг ҳар хил цехларида тайёрланиши ҳали охиригача етказилмаган буюмларга қилинган сарфлар суммаларини акс эттиради. «Тайёр маҳсулот» - бу мазкур корхонада тайёрланган ва сотиш учун мўлжалланган буюмлардир. «Касса» ва «Ҳисоб- китоб счёти» моддаларида муайян даврда корхона ихтиёридаги пул маблағларининг суммаси кўрсатилади. «Мол етказиб берувчилар ва пудратчиларга берилган бўнаклар», «Бошқа дебиторлик қарзлари» ва ҳоказо моддаларда эса бошқа хўжалик юритиш субъектларнинг ушбу корхонага ундан сотиб олинган маҳсулот учун («Ҳаридорлар») ва бошқа муомалалар бўйича («Бошқа дебиторлар») қарзлари акс эттирилади. Кўриниб турибдики, актив моддалари жуда аниқ бўлиб, уларнинг мазмуни кўп тушунтиришларни талаб қилмайди. Пассив моддалари эса бошқачадир. Бу моддалардан баъзиларининг моҳиятини уларнинг қандай мақсадга тайинланишига қараб аниқлаб олиш ҳар доим осон бўлавермайди. Пассивдаги ҳар бир модданинг мазмунини аниқ кўз олдига келтириш учун пассив умуман нимани акс эттиришини яхши билиб олиш лозим. Юқорида айтилганидек, пассив активда кўрсатилган корхона маблағларининг манбаини акс эттиради. Пассивнинг биринчи моддаси «Устав капитали (фонди)»дир. Унинг суммаси корхонанинг яратилиш пайтида шакллантирилган маблағлар миқдоридан иборат. Бунда корхонанинг ўз маблағларининг умумий суммаси кўрсатилади ва бу манбадан берилган маблағлар-нинг ўзи баланс активининг моддаларида аниқ гавдалантирилган бўлади. «Тақсимланмаган фойда (қопланмаган зарар)» моддасида (кредит сальдоси) корхонанинг фаолият кўрсатишининг бошидан бошлаб ҳисобот

давригача бўлган вақт ичида жамғарилган (капиталлаштирилган) фойда суммасини акс эттиради. «Узоқ муддатли кредитлар» моддасида корхонанинг банкка бўлган узоқ муддатли қарзи акс эттирилади. Бу моддада кўрсатилган сумма корхона томонидан олинган узоқ муддатли банк кредитини акс эттириб, белгиланган даврда қайтариши керак. Мазкур модда корхона ихтиёрида ҳозирча бўлган (корхона томонидан банкдан олинган) пул маблағларининг миқдорини кўрсатади, деб ўйлаш нотўғри бўлади, чунки банк томонидан кредит кўринишида бериладиган пул маблағ-лари одатда корхонанинг ҳисоб-китоб счётига ёзиб қўйилади ёки мол етказиб берувчилардан бўлган қарзни узиш учун ўтказилади. Демак, бу маблағ баланснинг бошқа моддаларида акс эттирилади. «Кредиторлар» модасининг «Мол етказиб берувчилар ва пудратчилар» қаторида келтирилган сумма корхонанинг мол етказиб берувчилардан сотиб олинган ҳар хил моддий бойликлари учун бўлган қарзини кўрсатади. «Меҳнатга ҳақ тўлаш бўйича қарзлар» моддасида корхонанинг ишчилар ва хизматчиларига ҳисобланган иш ҳақига доир мажбуриятлари акс эттирилади. Бошқача қилиб айтганда, бу модда корхона томонидан ишчи ва хизматчиларнинг бажарган ишлари учун тўланиши керак бўлган иш ҳақи суммаси қанча эканлигини кўрсатади. «Бюджетга тўловлар бўйича қарз» моддаси корхонанинг бюджет олдидаги ундан ундириладиган ҳар хил солиқлар ва ажратмаларни тўлаш бўйича мажбуриятларининг суммасини, яъни молия ташкилотларига бўлган қарзнинг миқдорини акс эттиради. Тўланиши лозим бўлган сумма аниқланганидан кейин, корхона ўз балансининг пассивида шу модда бўйича унинг суммасини кўрсатади. Бухгалтерия баланси қуйидаги белгиларига қараб таснифланади: 1. Тузиш вақтига қараб: а) кириш баланси;

б) жорий (даврий) баланс; в) тугатиш баланси; г) ажралиш баланси; д) қўшилиш баланси; ж) санация баланси. 2. Тузиш манбаларига қараб: а) инвентар баланслари. Фақат инвентар (рўйхати) воситалари асосида тузилади; улар қисқартирилган вариантда ҳисобланади. Бундай баланслар мавжуд мулк асосида янги корхоналар вужудга келганда ёки хўжаликлар ўз шаклини ўзгартирганда (давлат корхоналари акционер жамиятларига айлантирилганда) талаб қилинади; б) дафтар баланси - инвентаризация ўтказиш йўли билан олдиндан текширилмасдан фақат дафтарлардаги ёзувлар асосида тузилади; в) бош (генералний) баланс - ҳисоб ва инвентаризация маълумотларига асосан тузилади. 3. Ахборот ҳажми бўйича: а) якка баланс - фақат бир корхона ахборотини акс эттиради; б) йиғма баланс - барча корхоналар маблағларининг умумий ҳолатини акс эттирувчи суммаларни механик қўшиш йўли билан тузилади; в) консолидаллашган баланс. 4. Фаолият характери бўйича: а) асосий баланс - корхонанинг асосий фаолият тури ва уставига тўғри келадиган баланс; б) асосий бўлмаган баланс - корхонанинг бошқа фаолият турлари (ёрдамчи хўжаликлари, транспорт, турар жой-коммунал хўжалик ва ҳ.к.) бўйича тузиладиган баланс.

5. Мулк шакли бўйича: а) давлат корхоналари баланси; б) акционер жамиятлари баланси; в) муниципал (шаҳар бошқармасига қарашли) баланси; г) қўшма корхоналар, кичик ва хусусий корхоналар баланси. 6. Акс эттириш объекти бўйича: а) ҳуқуқий шахс бўлган корхонанинг мустақил баланси; б) алоҳида баланс (филиаллар, цехлар, бўлинмалар баланси). 7. Тозаланиш усули бўйича: а) брутто-баланси - бу барча тартибга солувчи моддаларни ўз ичига олувчи баланс; б) нетто-баланс - бу барча тартибга солувчи моддаларни чиқариб ташлаб тузилган баланс. Бизнинг Республикамизда нетто баланси қўлланилади. Бу хўжалик муомалаларининг ҳар бири содир бўлганда балансга таъсир қилиб, баланс моддалари суммаларини ўзгартириб юборади. Лекин бу хўжалик муомалалари балансга фақат тўрт хил йўл билан таъсир этади. Биринчиси, шундай хўжалик муомалалари борки, улар баланснинг фақат активига таъсир этади. Бунда баланснинг активида бир модда суммаси кўпайиб, иккинчи модда суммаси айни шу суммага камаяди, лекин баланснинг умумий суммаси ўзгармайди. Иккинчиси, шундай хўжалик муомалалари содир бўладики, улар баланснинг фақат пассивига таъсир қилиб, пассивда бир модда суммаси кўпайиб, иккинчи модда суммаси айни шу суммага камаяди. Бунда ҳам баланснинг умумий суммаси ўзгармайди. Учинчиси, шундай хўжалик муомалалари содир бўладики, улар баланснинг активига ҳам, пассивига ҳам таъсир этиб, улар суммасини кўпайтириб юборади.

Тўртинчиси, шундай хўжалик муомалалари содир бўладики, улар баланснинг активига ҳам, пассивига ҳам таъсир этиб, улар суммасини камайтириб юборади. Балансга таъсир қиладиган бундай ўзгаришларни мисолларда келтирамиз. Бухгалтерия баланси ҳисобот даврининг I - кунига тузилади. Хўжалик фаолиятини амалга оширишда хўжалик маблағлари таркиби ва хажми содир бўлаётган муомалалар таъсирида узлуксиз ўзгариб туради.Бу ўзгаришлар балансга, албатта, таъсир этади. БАЛАНС Мисолни кўриб чиқаётганда корхона маблағлари хўжалик муомалаларида қатнашаёттанда, ўзгармасдан қолмаслигига эътибор берамиз; кейинчалик улар янги хусусиятга эга бўладилар ёки бир шаклдан иккинчи шаклга ўтадилар. Шунинг учун давр бошига кўрсатилган дастлабки ҳолати катта ўзгаришларга дуч келади. Лекин бунда маблағлар турининг умумий суммаси билан уларнинг манбаларининг умумий қиймати ўртасидаги тенглик ҳеч қачон бузилмайди. Биринчи муомала. Кассадан корхона ходимларига ҳисобдорлик шартлари билан 60 сўм берилди. Пул берилгандан кейин «Касса» моддасидаги сумма 60 сўмга камаяди ва 40 (100-60) сўмни ташкил қилади. Шу билан бир вақтда пулларнинг ҳисобдорлик шартлари билан берилиши ҳисобдор шахснинг ушбу корхонага қарзининг пайдо бўлишига олиб келади. Демак, баланс активида ҳисобдор шахснинг корхонага бўлган 60 сўмлик қарзи акс эттириладиган «Дебиторлар» моддаси пайдо бўлади. Бунда ушбу муомала таъсир этган ҳар иккала баланс моддаси ҳам активдир. Мазкур ҳодисадан маблағлар активининг бир моддасидан иккинчисига ўтишигина содир бўлди. Активнинг жами ўзгармайди ва актив ҳамда пассив суммалар ўртасидаги тенглик сақланиб қолади. Биринчи муомаладан кейин баланс қуйидаги кўринишга эга бўлади:

Иккинчи муомала. Соф фойданинг бир қисми (10000 сўм) ҳисобидан корхона ишининг натижаларини якунлашда қабул қилинган қарорга биноан резерв капитали ташкил этилган. Мазкур муомала корхонанинг тақсимланмаган фойдасини 10000 сўмга камайтиради, лекин балансда янги модда пайдо бўлади: худди шу суммага резерв капитали кўпаяди. Демак, энди фойда миқдори 20000 (30000-10000) сўмни, захира фонди эса 10000 сўмни ташкил қилади. Иккинчи муомала натижасида фақат маблағлар манбаи ўзгаради. Бир манба (фойда) нинг камайиши ҳисобига бошқа (захира фонди) манба пайдо бўлади. Бу муомала фақат пассив моддаларга тегишлидир. Бунда пассивнинг жами суммаси ўзгармайди. Демак, актив ва пассив суммаларидаги тенглик ҳам бузилмайди. Иккинчи муомаладан кейинги балансни тузамиз: Учинчи муомала. Мол етказиб берувчилардан сотиб олинган 25000 сўмлик материаллар корхонага келиб тушди, лекин пули тўланмади. Мазкур муомала, биринчидан, материалларнинг миқдори кўпа-йишига олиб келади. Демак, баланснинг «Хом ашё ва материаллар» моддаси 25000 сўмга ошади. Иккинчидан, материаллар мол етказиб берувчилардан сотиб олиниб, пули ҳали тўланмагани учун, корхонанинг мол етказиб берувчилар олдида қарзи пайдо бўлади. Балансда бу «Мол етказиб берувчилар ва пудратчилар» моддаси бўйича акс эттирилиб, унинг суммаси ҳам 25000 сўмга ошади ва 75000 сўмга тенг бўлади. Балансда акс эттирилиш тавсифи бўйича ушбу муомала олдингисидан фарқ қилади. У бир вақтнинг ўзида актив ва пассивга тегишлидир. Лекин унинг активда ҳам, пассивда ҳам юзага келтирган ўзгаришлари бир хил суммада ифодаланади ва бир томонга йўналтирилгандир. Демак, актив ва пассивнинг жами суммалари бир хилда ўзгаради, уларнинг ўртасидаги тенглик сақланиб қолади. Тўртинчи муомала. Ҳисоб-китоб счётидан банкка кредит бўйича қарзни узиш учун 20000 сўм ўтказилган.

Бу муомала ҳисоб-китоб счётидаги пул маблағларининг камайишига олиб келади ва бир вақтнинг ўзида корхонанинг кредитлар бўйича қарзининг қисқаришига олиб келади. Демак, балансда «Ҳисоб-китоб» счёти бўйича сумма 29900 (49900 - 20000) сўмгача камаяди ва «Банк кредитлари» пассив моддаси бўйича 0 (20000 - 20000) гача камаяди, яъни бу модда пассив моддасидан чиқариб ташланади. Тўртинчи муомала баланс якунларини бир миқдордаги суммага камайтирди. Шунинг учун баланс активи ва пассиви якуний суммалари ўртасидаги тенглик бу муомаладан кейин ҳам сақланиб қолади. Тўртинчи муомаладан кейин баланс қуйидаги кўринишга эга бўлади: Бунга ўхшаган муомалалар хўжалик фаолиятида кўплаб учрайди. Келтирилган тўртта муомалалар уларни балансда акс эттиришнинг содир бўлиши мумкин бўлган ҳодисаларни ўз ичига олади (баланс ўзгаришларининг турлари). Бошида баланснинг фақат активига ёки пассивига таъсир қиладиган воқеалар (биринчи ва иккинчи муомалалар) кўрсатилган эди. Бунда баланснинг активи ва пассивини ўзгартирмайдиган суммаларнинг фақат қайта гуруҳлантирилиши бўлиб ўтган эди. Бу баланс ўзгаришларининг биринчи ва иккинчи турларидир. Бошқа муомалалар баланснинг активига ҳам пассивига ҳам таъсир этади. Бунда ҳар иккала таъсир қилинадиган моддалар уларнинг кўпайиши (учинчи муомала) ёки камайишини (тўртинчи муомала) юзага келтиради. Юқоридаги баёнларга асосланиб, балансли ўзгаришлар турларидаги тарзда ифодалаш мумкин: Балансли ўзгаришлар турларининг моҳиятини аниқлаш баланс хусусиятларини, яъни ҳар қандай муомала унинг, албатта, икки моддасига таъсир этишини ва ҳеч қачон актив билан пассив ўртасидаги тенгликни бузмаслигини тушуниб олиш учун зарурдир. Ўзбекистон Республикаси билан чет эл мамлакатлари баланслари бир- биридан фарқ қилади. Гарчи умумий ташқи кўринишида ўхшашлик (уларнинг икки томонламалиги, қисмларининг бир хил номланиши ва

ҳоказо) бўлса ҳам бу фарқлар дастлаб олдинги тузумни ижтимоий-иқтисодий хусусиятлари билан шартлангандир. Уларнинг ўртасидаги бу фарқларни яхши тушуниб олиш учун АҚШнинг йирик компанияларидан бирининг балансини келтириб, уни юқорида келтирилган баланс билан солиштириб, уларнинг хусусиятларини аниқлаш мумкин. Биринчи навбатда шуни таъкидлаш лозимки, уларда ўзларининг мазмунлари билан фарқ қиладиган қатор моддалар мавжуд. Масалан, ватанимиз баланси актив моддалари гуруҳланишининг тузилиши ре- сурсларнинг ноликвидлигига асосланган, шунинг учун аввал асосий воситалар ва уларнинг эскириши, номоддий активлар ва уларнинг амортизацияси, сўнгра ишлаб чиқариш захиралари, чиқимлар ва фақат улардан кейин пул маблағлари келтирилган. Чет эл мамлакат-ларининг балансида эса дастлаб пул маблағлари, кейин ишчи капитал ва сўнгида асосий воситалар, номоддий активлар акс эттирилади. Маблағлар манбаининг муҳим моддаси ҳисобланган «Устав капита-ли», шу корхоналар маблағларининг асосий қисми фирманинг хусу-сий капитали ва мулк эгалари томонидан корхонага қўйилган маблағларнинг ҳажмини тавсифловчи фойда ҳисобидан ташкил топганлигини кўрсатади. Келтирилтан балансда бундайлар корхонанинг акциядорлик капитали, акцияларни сотишдан олинган эмиссия даромадида келтирилган моддалар ҳамда бизнинг балансда битта модда билан акс эттириладиган тақсимланмаган фойдадан иборат. Ундан ташқари, бизнинг балансда «Бюджетдан молиялаш» моддаси кўзда тутилган. Чет эл корхоналар балансида давлат бюджетидан ажратил-ган маблағларни акс эттирувчи моддалар жуда кам учрайди, чунки у ерда давлат фақат унинг буюртмаларини бажарадиган хусусий корхоналаргагина маблағ ажратади. Чет эл корхоналарининг балансида, шунингдек, бизнинг балансларимизда кўзда тутилмаган моддалар мавжуд. Уларга, масалан, дебиторлар ва кредиторлар билан ҳисоб-китоб муомалаларининг алоҳида шаклини англатувчи «Олинадиган счётлар ва векселлар» ва «Тўланадиган счётлар ва векселлар» модда-лари киради.Корхона баланслари чет эл

балансларидан, шунингдек, бир турдаги моддаларнинг ҳар хил салмоққа эга эканликлари билан ҳам фарқ қиладилар. Масалан, корхона кассасида белгиланган лимит-дан ортиқ суммани, иш ҳақи бериш кунларидан ташқари, узоқ муд-датда сақлаб туриш маън этилган, йирик суммадаги дебиторлик ва кредиторлик қарзлари, одатда кам учрайди. Чет эл корхоналари ба-лансида бу моддаларнинг салмоғи бошқачадир. Бу корхоналар балан-сида «Нақд пуллар» моддасининг салмоғи анча каттадир. Бу эса акциядорлар ва кредиторларнинг корхонанинг молиявий мустаҳкамли-гига бўлган ишончини сақлаб туриш имконини беради. Лекин бу корхоналар балансидаги дебиторлик ва кредиторлик қарзлар моддаси бўйича қолдиқлар бизнинг балансимиздагига қараганда жуда юқоридир, чунки у ерда тижоратли кредитлаш, яъни хўжалик ташкилотлари томонидан товарларни сотиш ва ҳарид қилишда улар учун тўловлар муддатларини чўзиш йўлида фойдаланиш кенг тарқалган.Ўзларининг хажмларига кўра бошқа корхоналарга турли- туман қўйилмаларни акс эттирадиган моддалар (активнинг 6 моддаси) кўпдир. «Қимматли қоғозлар» моддаси (актив моддаси) билан биргаликда улар ушбу корхонага бўш капиталнинг йўналишини кўрсатади. Ўзларининг капиталларини бошқа корхоналарга, шу жумладан, чет элдаги корхоналарга қўйиш мумкин.

Ад абиётлар рўйхати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент, 2003 й. 2. И.А.Каримов “Ўзбекистон ХХI-аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. –Т.: Ўзбекистон, 1997 й. 3. И.А.Каримов “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари ”. –Т.: Ўзбекистон, 2002 й. 4. Каримов И.А. “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”. –Т.: Ўзбекистон, 2005 й. 5. Каримов И.А. «Янгича ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди». Халқ сўзи газетаси. 17 февраль 2005 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.; 2004 й. 7. Холбеков Д. Бухгалтерлик - фахрли касб. Иқтисод ва сиёсат, 1996й, №8-бет 8. Дўстмуротов Р. Асосий воситалар аудитини ташкил этиш, Иқтисод ва ҳисобот. 1998 й №7-бет 9. Қаюмов У.К. Суд бухгалтерияси экспертизаси. Т, 1993 й. 10. Қаюмов X. Суд бухгалтерияси экспертизаси назарий асослари. Т.1992й. 11. Махбубов М.М. Жумамуратов.Ш. Дастлабки терговда ҳужжатли ревизия ва суд бухгалтерияси экспертизаси. Ўқув қўлланма. Т. 1989й . 12. Ортиқов А.А. Иқтисодий-ҳуқуқий атамаларнинг изоҳли луғати, Т.1996й. 13. Останакулов. М. Бухгалтерия ҳисоби назарияси . Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. Т,1993й.

Похожие

Суд бухгалтерия экспертизаси

Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда статистик ҳисобот ва бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари

Хисоб юритиш жараёнининг умумий тавсифи

Mутахассис иқтисодчиларни тергов ва суд ҳаракатларига жалб қилиш

Пул муомаласини хукукий тартибга солиш