Хисоб юритиш жараёнининг умумий тавсифи - Юриспруденция - Рефераты

Хисоб юритиш жараёнининг умумий тавсифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

146.5 KB

Ҳисоб юритиш жараёнининг умумий тавсифи Режа: 1. Бухгалтерия ҳисоби 2. Хўжалик ҳисоби 3 . Тижорат таҳлили (маркетинг таҳлили) Бухгалтерия ҳисоби ички бошқариш ва ташқи истеъмолчилар-нинг мақсадлари учун жорий ва якуний ахборотни

олиш билан кор-хоналар, ташкилотлар ва муассасаларнинг хўжалик фаолияти устидан узлуксиз ва ўзаро боғлиқ бўлган кузатиш ва назорат қилиш тизими-дан иборат. Бухгалтерия ҳисоби ёрдамида хўжалиқда мавжуд бўлган ҳар хил турдаги моддий қийматликлар ва пул маблағларининг миқдори, бошқа корхона ва ташкилотлар билан ҳисоб-китобларнинг ҳолати, ундаги бошқа ресурсларнинг умумий ҳажми ҳақида маълумотлар олинади; тайёрланган материаллар, ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулот ҳажми ва таннархи аниқланади; хўжалик фаолиятининг мо-лиявий натижалари-фойда (соф даромад) ёки зарар ҳисоблаб чиқила-ди; корхонанинг рентабеллиги ҳамда корхона ва унинг таркибий қисмларининг бошка қатор кўрсаткичлари ҳисоблаб аниқланади. Бухгалтерия ҳисобида ҳам тезкор ва статистика ҳисобидаги каби барча ўлчагичлар-натура, меҳнат ва пул ўлчагичлари қўлланилади. Лекин унда пул (кийматли) ўлчагичга алоҳида аҳамият берилади, чунки у бухгалтерия ҳисобининг умумлаштирувчи кўрсаткичларини олиш имконини беради. Шунинг учун пул ўлчагичда бухгалтерия ҳисобининг барча объектлари, гарчи улар натура ва меҳнат ўлчагич-ларида акс эттирилган бўлса ҳам, албатта, пул ўлчагичида ифодала-нади. Хўжалик ҳодисалари ҳақидаги маълумотлар статистика ҳисоби томонидан тезкор ва бухгалтерия ҳисоби корхона, ташкилот ва муас-сасаларда мустақил равишда ҳисобланадиган дастлабки ҳисобдан баъзи маълумотлар статистик кузатувнинг алоҳида шакллари-қайта рўйхатга олиш ва текширишлар ёрдамида олинади. Узлуксиз кузатиб бўлмайдиган оммавий ҳодисаларни тавсифлаш учун дастлаб кузатиш усулидан кенг фойдаланилади. Статистика ҳисобининг кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқиш учун ҳам барча мавжуд ўлчагичлар натура, меҳнат ва пул ўлчагичларидан, ўрганилаётган ҳодисанинг мазмуни ва қўйилган вазифаларига қараб фойдаланилади. Пул ўлчагичи ёрдамида бухгалтерия ҳисоби, масалан, қуйидаги умумлаштирувчи кўрсаткичларни беради: корхонанинг барча маблағ-лари ҳажми, ишлаб чиқаришга қилинган харажатлар, давр харажатла-ри, кўзда тутилмаган харажатлар, маҳсулотнинг ишлаб чиқариш тан-нархи, реализациядан олинган ялпи тушум, моржинал (энг катта ял-пи) фойда ва шу кабилар. Бухгалтерия ҳисобининг энг муҳим хусусиятларидан бири

шундаки, унда барча хўжалик муомалалари ёппасига қайд қилинади. Бу нарса барча хўжалик жараёнларининг тўла тавсифини олиш учун зарурдир. Бухгалтерия ҳисобининг бошқа хусусияти, унинг ҳужжатлани-шидир. Бухгалтерия ҳисоби тизимида қайд қилинадиган ҳар бир муомала дастлаб ҳужжатлаштирилиши керак. Ҳужжат бухгалтерия ҳисоби маълумотларининг ягона манбаи ҳисобланади. Барча муома-лаларни қамраб оладиган ҳужжатларнинг мавжудлиги бухгалтерия ҳисоби маълумотларидан моддий жавобгар шахслар фаолияти усти-дан назорат қилиш учун фойдаланиш ва бошқариш учун асосланган маълумотлар олиш имкониятини беради. Бухгалтерия ҳисобида йиғма якунланган кўрсаткичларни олиш учун йиғилган маълумотларни илмий ишлашнинг махсус усулларидан фойдаланилади. Бу усулларнинг муҳим хусусиятлари шундан иборатки, улар алоҳида ажратиб олинган корхона, ташкилотлар ва муассасаларнинг бутун хўжалик фаолиятини узлуксиз ва ўзаро боғланган ҳолда акс эттирилишини таъминлайди. Бухгалтерия ҳисобининг маълумотлари айрим корхона, ташки-лот ва муассасалар ҳамда маълум бир компания (бирлашма) таркиби-га кирадиган корхоналар гуруҳи бўйича бошқарув қарорларини қабул қилиш ва уларнинг ишини аудит қилиш учун аудит манбаи сифатида хизмат қилади. Бухгалтерия ҳисобининг қатор кўрсаткичлари умум-лаштирилган кўринишда корхонанинг молиявий ҳолатини баҳолашда ишлатилади. Умумлаштирилган кўрсаткичларнинг бир гуруҳи фао-лиятни баҳолашда кўпинча бухгалтерия ҳисобининг маълумотларига асосланадиган статистика ёрдамида олинади. Юқорида бухгалтерия ҳисобини ички ва ташқи фойдаланувчилар томонидан бошқарув қарорларини қабул қилиш учун зарур бўлган ахборотни ўлчайдиган, ишлайдиган, "ғалвирдан ўтказадиган" ва тайёрлайдиган тизим сифатида таърифладик. Бозор иқтисодиёти шароитида бухгалтерия ҳисобининг ягона тизими ўзаро боғлиқ бўлган- молиявий ва бошқарув ҳисобдан иборат. Бошқарув ҳисоби раҳбарият томонидан ички фойдаланиш учун ўлчаниладиган ишланадиган ва топшириладиган ҳисоб ахборотининг барча турларини ўз ичига олади. Молиявий ҳисоб раҳбарият томонидан фирма ичида ишлатиладиган ахборотдан ташқари, ташкилотдан ташқаридагиларга хабар қилинадиган

ахборотдан иборат бўлади. Халқ хўжалик ҳисобининг ҳар бир тури-тезкор, статистика ва бухгалтерия корхоналарни, ҳудудлар ва республика бошқарув жараёнида маълум роль ўйнайди. Ҳисобнинг ўзаро чамбарчас боғланган учта тури халқ хўжалик хисобининг ягона тизимини ташкил килади. Бу тизимнинг тўғри тузилиши ва доимий ривожлантирилиши бозор иқгисодиёти шароитида муҳим аҳамият касб этади. Хўжалик ҳисобининг предмети – ишлаб чиқаришни бошқариш учун истеъмолчиларга тез ва объектив ахборот етказиб беришдир. Унинг айрим турлари шу жараённинг алоҳида-алоҳида томонларини акс эттиради. Хўжалик ҳисоби барча турларининг мақсади-корхона, ташкилот раҳбариятига хўжалик фаолиятини имкон қадар унумли амалга ошириш ва ишлаб чиқаришнинг энг юқори самарадорлигини таъминлашга эришиш мақсадида хўжалик фаолиятининг бориши ҳақидаги ахборотни етказиб беришдир. Ҳисобнинг ҳар бир тури шу мақсадга эришишга ёрдам беради. Ҳисобнинг барча турларининг вазифалари умуман олганда бир хилдир, лекин улар алоҳида олинган объектларга нисбатан ҳал этилади. Статистика ҳисоби бухгалтерия ҳисобининг, айниқса, якуний маълумотлари (ҳисобот кўрсаткичлари)дан кенг фойдаланади. Бунда у бу маълумотлардан баъзи тармоқлар ва халқ хўжалиги миқёсида ҳар хил умумлаштирувлар учун заминий материаллар сифатида фойдаланади. Ўз навбатида бухгалтерия ҳисоби ҳам кўп ҳолларда статистиканинг маълумотларидан фойдаланади. Жумладан, ишчиларнинг иш ҳақини аниқлашда статистика усуллари билан ҳисоблаб топилган ишлаб чиқариш нормаларини бажарилиши кўрсаткичларидан фойдаланилади. Хўжалик ҳисоби уч турининг ўзаро боғлиқлиги ягона дастлабки ҳужжатлаштиришдан фойдаланиш билан таъминланади. Ягона дастлабки ҳужжатлаштириш деганда ҳисобнинг барча турларидаги муомалаларни акс эттириш учун бир турдаги маълумотлардан ва бир турдаги ҳужжатлардан фойдаланиш тушунилади. Бундай амалҳисоб кўрсаткичларидаги қарама- қаршиликларни бартараф қилади ва ҳисобдаги параллеллик билан ишлашни юзага келтиради. Хўжалик ҳисоби устидан раҳбарлик қилиш Иқтисодиёт вазирлиги ва Статистика Давлат Қўмитасига юкланган.

Бухгалтерия ҳисобига услубий раҳбарлик қилиш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига юклатилган. Хўжалик ҳисобининг ҳар хил турлари ва унинг бутун тизими узлуксиз ривожланиб боради. Дастлабки маълумотларни йиғиш, техникаси, ишлаш услублари яхшиланиб бормоқда. Шуни таъкидлаш лозимки, халқаро стандартларига жавоб берадиган ва бозор иқтисодиёти хусусиятларига мос келадиган ҳисобнинг янги тизимини ишлаб чиқишда, олимлар ва амалиётчилар ривожланган бозор иқтисодиётидаги мамлакатларда бу соҳада яратилган нарсаларга кўр-кўрона ёндошаётганлари йўқ. Лекин хориж мамлакатларининг амалиётини ўрганиш, уларни чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилиш Ўзбекистон Республикасида хўжалик ҳисобини такомиллаштириш имкониятини беради. Хўжалик ҳисобининг вазифалари иқтисодиёт ривожланишининг ҳар бир босқичида амалга оширилаётган хўжалик сиёсати билан белгиланади. Республика халқ хўжалиги ривожланишини бозор муносабатлари механизмини чуқурлаштиришга йўналтириб, Ўзбекистон Республикаси ҳукумати уни бозор иқтисодиёти қонунлари асосида амалга оширмоқда. Бу қонунлар Республикамизни мустақил давлат сифатида ривожлантириш бўйича олдига қўйилган мақсадлар ва вазифаларга биноан ишлаб чиқаришни жамият томонидан тўғридан-тўғри, онгли равишда тартибга солишнинг объектив зарурият эканлигани англатади. Республика олдида турган вазифаларни амалга ошириш учун уларни халқ хўжалигининг барча босқичларида бажарилишини назорат қилиш талаб қилинади. Бошқариш мақсадлари учун ахборотни шакллантиришнинг муҳим воситаси ҳисобланган хўжалик ҳисоби айнан шу мақсадларга хизмат қилади. Демак, хўжалик ҳисобининг асосий вазифаси унда акс эттириладиган объектларни бошқариш учун маълумотларни йиғиш, уларни фильтрлаш ва керакли ахборотни шакллантиришдан иборат. Бухгалтерия ҳисобига тааллуқли адабиётларда ҳисобнинг вази-фалари унинг функциялари билан чалкаштирилади. Жумладан, баъзи муаллифлар ҳисобнинг вазифаларига хўжалик маблағларининг ҳара-катини акс эттириш, хўжалик фаолиятининг натижаларини аниқлаб топиш, ҳисобот тузиш ва шу кабиларни киритишади. Бошқача қилиб айтганда, улар ҳисобнинг вазифалари деганда, ҳисобнинг ўзини анг-латадиган ва ҳисобнинг ўзи томонидан бажариладиган унинг функ-цияларини тушунишади.

Ҳисобнинг вазифаларини бундай тушуниш мутлақо нотўғридир. Агар ҳисобнинг вазифаларига унинг функция-лари киритилса, унда уларга ҳужжатларни тузиш, ҳисоб ёзувларини ёритиш ва бошқаларни ҳам киритишга тўғри келади, бу эса нотўғ-ридир. Бухгалтерия ҳисобини ислоҳ қилиш бир қатор қарор ва қонун- ларни қабул қилиниши билан боғлиқ. Масалан, 1999 йил 5 февральда Ўзбекистон Ресиубликаси Молия вазирлиги томонидан тасдиқланган "Маҳсулот (иш хизматлар)ни ишлаб чиқариш харажатларининг тар-киби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғриси-да»ги Низом, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томо-нидан 1996 йил 30 августда қабул қилинган «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонун, бухгалтерия ҳисобини Миллий стандартлари-нинг тасдиқланиши ва амалга киритилишидир. Бухгалтерия ҳисоби ахборотларидан фойдаланувчиларни шарт-ли равишда уч гуруҳга ажратиш мумкин: - корхонани бошқарувчилар; - корхонанинг ташқарисида жойлашган ва унинг молиявий фао-лиятидан бевосита манфаатдор бўлганлар; - корхонага нисбатан билвосита молиявий қизиқиш билдиради-ган шахс ва гуруҳлар. Бошқарувчилар бошқарув фаолиятида назорат, қарор қабул қилишда ахборотга муҳтождирлар. Масалан, маҳсулотларнинг сотиш баҳоси, харажатлар таркиби, талаб, рентабеллик кўрсаткичлари тўғрисидаги ахборотлар шулар жумласига киради. Корхона ташқарисидаги ахборот истеъмолчиларига ҳиссадор- лар, кредиторлар, банклар ва бошқа бевосита манфаатдор гуруҳлар киради. Улар корхона олган фойда миқдори, молиявий мажбурият- ларнинг бажарилиши ҳақида маълумотга эга бўлишга қизиқишади. Учинчи гуруҳ ахборот истеъмолчиларига ҳар хил жамоат таш- килотлари, ижтимоий фондлар, клуб аъзолари киради. Бухгалтерия ҳисобининг яна бир вазифаси корхоналар фаолияти натижалари ҳақидаги ахборотни ўлчаш ва тақдим этишдир. Бу нати-жаларни компаниянинг фойдаланиш режаларидаги мақсадларига эришишдаги муваффақиятлар қандай ва унинг лидвидлиги қандай эканлиги ҳақидаги маълумотларга эга бўлган умумий мақсадга йўналтирилган молиявий ҳисоботдан топиши мумкин. Ҳақиқий ва потенциал инвесторлар, бу ҳисоботларни таҳлил қилиб, компаниянинг келажакдаги молиявий

истиқболлари қандай, унга маблағларни қўйишга арзийдими ёки йўқми эканлиги ҳақида хулосалар чиқаришга ҳаракат қиладилар. Ҳақиқий ва потенциал кредиторлар, компаниялар фоизлар тўлаш ва ўз вақтида қарзларни узиш учун етарли пулларга эгами ёки йўқми эканлиги билан қизиқишади. Билвосита (эгри) молиявий манфаатдорли фойдаланувчилар бухгалтерия ахборотидан фойдаланувчилардан энг муҳим ҳисоб- ланган давлат ва ижтимоий гурухлардан иборат. Солиқ органлари бюджетга маҳаллий солиқлар, иш ҳақига соли-надиган солиқлар ва ижтимоий суғуртага ажратмалар, пенсия фонд-лари, иш билан таъминлаш фонди, мулклар, транспорт воситалари солиқлари, акциз йиғимлари ва қўшилган қиймат солиқлари ва ҳоказолар бўйича тўловларнинг тўғрилигини назорат қилади. Тартибга солувчи органлар компанияларнинг кучлилик ахборотини давлат, вилоят ва шаҳар даражасидаги бир ёки бир нечта тартибга солувчи органларга тақдим этадилар. Масалан, акциялари очиқ сотиладиган барча компаниялар қимматли қоғозларнинг чиқарили-шини, ҳарид қилинишини ва сотилишини тартибга солиб турувчи қимматли қоғозлар ва биржа операциялари бўйича комиссияларга мунтазам равишда ҳисобот топшириб туришлари керак. Биржаларида рўйхатга олинган компаниялар ўз биржаларига махсус молиявий ҳисоботларни топшириб туришади. Инвестор ва кредиторларга маслаҳат берувчи ҳам молиявий фаолият ва бизнеснинг истиқболларига билвосита манфаатдордир. Истеъмолчилар гуруҳи, ҳаридорлар ва умуман жамият барча корхоналар ва корпорацияларнинг молиявий ҳолати ва фойдалари билан тобора кўпроқ қизиқадилар, чунки улар инфляцияга, атроф- муҳитга, ижтимоий муаммоларни ечишга ва ҳаётнинг сифатига ўз таъсирини кўрсатади. Ҳисобнинг айрим турлари халқ хўжалигининг барча участкаларида ресурсларнинг мавжудлиги ва ўзгаришлари устидан кузатиб туриш имконини беради. Бунда бухгалтерия ҳисоби алоҳида аҳамиятга эга. Унинг ёрдамида корхонанинг моддий ва пул маблағларининг ҳолати ва уларнинг сарфланишини бошқариш устидан кузатиш ўрнатилади, менежерлар, жавобгар шахслар ҳаракати назорат килинади, маҳсулот тайёрлаш чиқимлари ҳисоблаб топилади ва ҳоказо. Хўжалик ҳисобининг навбатдаги вазифаси - хўжалик ҳисоби

(хозрасчет) ни мустаҳкамлашга ёрдам беришдан иборат. Корхоналарнинг кўпчилиги (айниқса, кичик ва ўрта бизнес корхоналар) хўжалик ҳисоби асосида иш юритадилар. Хўжалик ҳисоби ишлаб чиқариш жараёнида минимал моддий ва меҳнат сарфларини қилиб, максимал самарадорликка эришишга йўналтирилган хўжалик-ни юритиш усули ҳисобланади. Хўжалик ҳисобининг моҳияти корхоналарнинг ўз харажатларини ўзлари қоплаш ва рентабелликдан иборат. Уни амалга ошириш учун ходимларнинг энг яхши натижаларга эришишидаги моддий манфаатдорлиги ва уларнинг ишлари якунлари учун моддий жавобгарлигини таъминлаш зарур. Мазкур тадбирларнинг барчасини ҳаётга тадбиқ этиш учун талаб қилинадиган барча маълумотлар ҳисоб турлари томонидан тайёрлаб берилади. Бозор иқтисодиётидаги хўжалик ҳисоби олдида турган вазифа-ларни ечилиши асосан ҳар хил хўжалик амалларини самарали бошқа-ришдан иборат. Шундай қилиб, хўжалик ҳисоби фаолиятни бошқа-риш мақсадида юритилар, бошқарув қарорлари эса хўжалик ҳисоби-дан олинган маълумотларга қараб қабул қилинар экан. Демак, ҳисоб ва бошқарув - бу ягона бутунликнинг икки қисми бўлиб, уларни бир-бирларидан ажратиб бўлмайди. Бу қоиданинг муқаррарлигига қарамасдан, гарчи ҳисобга бошқа-рув функцияси сифатида қаралса ҳам у (ҳисоб) кўп йиллар мобайнида бошқарувдан ажратиб қўйилган эди. Ҳисобга техника ишлари сифа-тида қараш ва уни қарор қабул қилиш жараёнидан ажратиб қўйиш мутлақо нотўғри бўлибгина қолмай, балки ҳеч нарса билан оқланмай-диган зарардир. Агар ҳисоб хизматчилари амалга оширилаётган операцияларни фақат бепарволик билан қайд қилиб борсалару, қарор қабул қилиш учун керакли ахборотни, бу муомалаларнинг содир бўл-ганидан маълум бир вақт ўтганидан кейин бошқа бўлим хизматчила-ри тайёрласа, унда корхона фаолиятини самарали бошқаришга туза-тиб бўлмайдиган зарар етказилган бўлади. Юқорида келтирилган вазифалардан ташқари халқ хўжалик ҳисоби бошқа вазифаларни ҳам бажаради. Масалан, у хўжаликдаги имкониятларни юзага чиқариш ва улардан фойдаланишга таъсир кўрсатади. Унинг маълумотлари бўйича ишлаб чиқаришни кенгайтириш имкониятлари, асбоб-ускуналаридан фойдаланишни яхшилаш, маблағларни унумсиз сарфлаш сабаблари аниқланади,

корхона хўжа-лик фаолиятидаги камчиликларни бартараф қилиш ва уни яхшилаш йўллари белгиланади. Халқ хўжалик ҳисоб (учёт) ини режалаштириш, фаолиятни иқтисодий баҳолаш, назоратини ташкил этиш, истиқболини белгилаш бошқаришнинг таркибий қисмлари сифатида узвий боғлиқдир. Корхоналар иқтисодий кўрсаткичлар асосида бошқарилади. Бу кўрсаткичлар иқтисодий объектлар, воқеалар ва жараёнларнинг иқти-содий ҳолатини миқдорий ва сифат мазмуни билан чамбарчас боғлиқ-ликда акс эттиради. Режалаштириш бошқарув объекти ҳаракатининг талаб қилина- диган даражаси, нормативини аниқлайди ва назорат қилади. Тезкор-техника, бухгалтерия ва статистика ҳисоблари бошқари-ладиган объектлар устидан кузатув олиб боради ва ишларнинг ҳақиқий ҳолати ҳақида ахборот беради. Режа ва ҳисобот ахбороти воситасида хўжалик фаолиятига баҳо берилади, унинг натижасига таъсир этган омиллар таҳлил қилинади, ишлаб чиқаришнинг боришини тартибга солиш бўйича асосланган қарорларни қабул қилиш учун хулосалар шаклланади ва таклифлар ифодаланади. Корхоналарда ҳозирги пайтда амал қилинаётган бухгалтерия ҳи-соби хўжалик ҳисобининг бошқа турларига қараганда етакчи ўринга эгалиги билан тавсифланади. Одатда статистика ва тезкор техника ҳисоби билан иқтисодий ва технологик бўлимлар ва бошқа хизмат қисмлари алоҳида ажралган ҳолда, олинган маълумотларни бир-биро-вига боғламасдан ва умумлаштирмасдан шуғулланишади. Бунинг са-баби - корхонадаги статистика ва тезкор-техника ҳисобида ташкилий расмийлаштирилган тизимнинг йўқлигидир. Тезкор ҳисоб кўпинча хўжалик муомалалари содир бўлаётган жойлар (цех, участка, иш жойи, омбор ва ҳоказолар)да ташкил қили-нади. Унинг маълумотлари молиявий ҳамда бошқарув ҳисоби доира-сида корхона фаолиятига (моддий-техника таъминоти маҳсулот ишлаб чиқариш, хизмат кўрсатиш, шартномаларнинг бажарилиши, маҳ-сулот сифатини ҳисобга олиш, назорат қилиш ва ҳоказолар) кунда-лик, жорий раҳбарлик қилиш ва бошқариш учун ишлатилади. Бу маълумотлар ҳужжатлар билан расмийлаштириш йўли билан ёки оғзаки шаклда олиниши мумкин. Молиявий ва бошқарув ҳисобида бухгалтерия ҳисоби қуйидаги-ларни таъминлайди: иш ҳақини ҳисоблаш ва ижтимоий

суғурта аж-ратмалар, пенсия жамғармаси ва иш билан таъминлаш жамғармасига ажратмалар, асосий воситалар амортизацияси ва уларни таъмирлаш харажатлари, моддий бойликларнинг мавжудлиги, ҳаракати ва тақ-симланиши, моддий меҳнат чиқимларининг нормативларидан ҳамда ишлаб чиқаришга хизмат қилиш ва бошқариш харажатлари сметасидан четга чиқиши; маҳсулот таннархи ва тугалланмаган ишлаб чиқа-риш қолдиқлари мавжуд тайёр маҳсулот, унинг ортиб жўнатилиши ва сотилиши ҳамда фойда ҳақидаги маълумотлар билан таъминлайди. Статистика ҳисоби молиявий ва бошқарув ҳисоби доирасида тезкор-техника ва бухгалтерия ҳисобининг моддий меҳнат ҳамда молиявий ресурслардан фойдаланиш бўйича ахборотни навбатдаги умумлаштирилиши билан шуғулланади. Шундай қилиб, ҳисобнинг барча уч тури ншлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланиш тўғрисидаги ахборотни шакллантириш ва умумлаштириш билан ўзаро боғлиқ, ягона тизимни ҳосил қилади. Тезкор-техника, статистика ва бухгалтерия ҳисобининг мақсади тегишли хизмат жойларини режалаштириш, назорат, иқтисодий таҳ-лил қилиш ва тартибга солиб туриш учун ахборот билан таъминлашдан иборат. Ўз навбатида, назорат ҳам бошқариш функцияси ҳисобланиб, у бошқарувнинг барча бошқа таркиблари билан ўзаро боғлиқ ва уларни амалга оширишда тегишли ўзгаришлар киритади. Назорат корхона, унинг таркибий қисмлари фаолиятидаги камчиликлар ҳамда хатоларни юзага чиқариб, ўз вақтида тўғрилаш ва келажакда йўл қўймаслик мақсадига хизмат қилади. Бошқарув назорат ресурсларидан самарали фойдаланишни таъминлаб, қарорлар қабул қилиш ва корхонанинг иқтисодий сиёсатини ишлаб чиқишга хизмат қилади. Назорат жараёнида ҳақиқий маълумотлар нормативлар (стандартлар) билан солиштирилади ва унинг натижаларига қараб нормативлардан четга чиқишларни тўғрилашлар амалга оширилади. Хўжалик фаолиятини баҳолаш манбаи бўлиб жорий ҳисоб (тезкор-техника ва бухгалтерия ҳисоби) ва бошқарувнинг барча даражасидаги даврий ҳисобот (сменалик, ойлик, чораклик ва ҳоказо) маълумотлари хизмат қилиши мумкин. Ички ҳисоботнинг муддати ва ҳажми бошқарувчининг керакли ахборотга бўлган

талабига қараб белгиланади. Бунда бошқарув даражаси қанча паст бўлса муддатлари шунча қисқа, ҳажми тор ва ахборотлари шунча мукаммал бўлади. Ҳақиқий натижаларни режа (норматив) лардагига яқинлашти- ришга йўналтирилган амаллар назоратнинг асосий ва якунловчи босқичи ҳисобланади. Бунда, четга чиқишлар қанча вақтлироқ юзага чиқарилса, самарали фаолиятни таъминлаш имкониятлари ҳам шунча кўп бўлади. Молиявий ва бошқарув тизимидаги режалаштириш, келажакда корхонанинг самарали фаолиятини таъминлаш учун бугун қабул қилинадиган қарорларни аниқлаб боради. Бозор иқтисодиёти шароитида ички ишлаб чиқаришни режалаштириш фақат ҳар бир корхонанинг ҳодисаларини олдиндан кў-риш, рақобатчилар, мол етказиб берувчилар, ҳаридорларга ўз иродасини изҳор этиш имкониятларига асосланади. Бу ўринда корхоналар ўз фаолиятларини оптималлаштиришга ҳаракат қилишлари керак. Бунинг учун қуйидагиларни режалаштиришлари лозим: нима қилиш керак, ким томонидан амалга оширилади, нималар бажарилиши лозим, ҳисоб воситаси ёрдамида назорат шакли ва эришилган натижалари таҳлил қилинади. Ички хўжаликни режалаштириш пировард мақсадларга эришиш учун энг яхши йўлларни танлашга йўналтирилган бўлиши керак. Бунда ҳар бир тузилма бўлими пировард умумий мақсадга эришишга ўз ҳиссасини қўшиши лозим. Бу эса ички ишлаб чиқаришни режалаштиришсиз мумкин эмас. Юқорида баён қилинган молиявий ва бошқарув ҳисобнинг кор-хона, унинг бўлимлари даражасидаги ички режалаштириш ва истиқ-болни аниқлаш билан ўзаро биргаликда амал қилишдан далолат бера-ди. Лекин корхоналар маҳсулотни давлат органлари томонидан бел-гиланган ассортиментда ва миқдорда ишлаб чиқарадиган пайтлардаги марказлаштирилган режалаштириш ва маъмурий буйруқбозлик ша-роитида бундай амалга ўрин йўқ эди. Тижорат таҳлили (маркетинг таҳлили) ҳаридорнинг истеъмоли, афзалликлари ҳақида ахборот олиш имконини беради. Бу ахборотни техникавий имкониятлар, кийматдаги чиқимлар ва фойда даражаси, ҳаридорлар учун маъқул бўлган маҳсулот сифатини ҳисобга олган ҳолда қайтадан ўзгартириш маҳсулот ассортиментини режалаштириш жараёнида бўлиб ўтади. Бу жараён янги бўлимни яратиш ҳақидаги фикрнинг туғилиши

дақиқасидан бошлаб, унинг ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш дақиқа-сигача узлуксиз ҳисобланади. Шу билан бирга, ҳисобнинг ассорти-ментини режалаштириш билан боғлиқ равишда амал қилиши фақат янги товарларга нисбатан эмас, балки товарларнинг ҳаётий циклини баҳолаш мақсадида илгари ишлаб чиқарилаётган маҳсулот турлари бўйича ҳам кузатилади. Товарнинг ҳаётий цикли эса сотиш ҳажми ва унинг сотилишидан олинадиган фойдалилик ўртасидаги тебраниш билан тавсифланади. Шу тебранишнинг даражасига мувофиқ ишлаб чиқариш дастурини тартибга солиш амалга оширилади. Ишлаб чикариш дастурини тартибга солиш асосан икки сабаб билан шартланади. Улар биринчи навбатда, истиқболни аниқлашда белгиланган талабдан хақиқий талабнинг четга чиқиши ва ҳақиқий ишлаб чиқаришнинг режадагидан четга чиқиш билан боғлиқ бўлади. Агар узоқ муддат давомида талабнинг ишлаб чиқаришдан четга чиқишлари бир хил йўналишда бўлса, унда ишлаб чиқариш заҳира-лари ҳаддан ташқари ўсиб боради ёки жуда кичрайиб қолиши мум-кин. Бу эса, ортиқча заҳираларнинг пайдо бўлиши ёки уларнинг ет-май қолишини олдини олиш мақсадида сотишнинг тузилиши ва ҳажми, ишлаб чиқаришга сарфлаш учун ҳарид қилинадиган материаллар партиясининг оптимал миқдорини аниқлаш, моддий ва меҳнат харажатларининг қатьий меъёрларини ишлаб чиқиш, ҳар бир бўлин-ма бўйича билвосита харажатлар сметасини тузиб, шу сметага риоя қилиниши учун жавобгарликни бўлинма раҳбарларига юклашни та-лаб қилади. Фойда ва рентабелликка таьсир этадиган харажатлар ва бошқа омиллар устидан назорат ҳисоб усуллари воситасида таъминланади. Олинган натижаларни таҳлил қилиш натижасида эса ишлаб чиқариш-ни тартибга солиш бўйича бошқарув қарорлари қабул қилинади. Шундай қилиб, ҳисоб, режалаштириш, таҳлил, баҳо бериш, тартибга солиш ва истиқболни белгилаш ишлаб чиқаришни бошқаришда биргаликда амал қилади. Бозор иқтисодиёти шароитида бошқарув ҳисоби тизимида маҳсулот сифати устидан бошқариш алоҳида аҳамият касб этади. Сифатни бошқариш концепцияси қуйидаги қисм (унсур)лардан иборат: сифатнинг талаб қилинадиган даражасини таъмин қилиш мақсадида технологик жараённи ўз вақтида аниқлаб

туриш, ҳисобга олиш, назорат қилиш, таҳлил қилиш ва шулар асосида уни тартибга солиш. Сифатни тартибга солиш ҳозирги пайтда амал қилаётган назо- ратдан тубдан фарқ қилади, чунки у лойиҳа-конструкторлик ечим ва ишланмалардан бошлаб, то маҳсулот ишлаб чиқаришгача бўлган бар-ча ишлаб чиқариш тизимини ўз ичига олади. Назоратни келажакдаги ишлаб чиқариш ва мол сотиш фаолиятининг ютуқлари ёки ютқазиш-лар кўп жиҳатдан олдиндан белгиланадиган ҳамда кутилаётган фойда ҳажми ва рентабеллик даражаси аниқланадиган ишлаб чиқаришни техникавий тайёрлаш босқичидан бошлаш лозим бўлади. Маҳсулот сифатини бошқариш, лойиҳалаш босқичидаги истеъ-молчи талабларига жавоб берадиган маҳсулот бажариладиган ишлар ёки хизматларнинг сифат даражасини аниқлашни назарда тутади. Бу даражага эришиш минимал ишлаб чиқариш чиқимлари билан маҳсу-лот, ишлар ва хизматларни бажариш белгиланган муддатларда амалга оширилиши билан таъминланиши керак. Бу вазифаларни амалга ошириш учун режалаштириш, ҳисоб, назорат ва тартибга солиш ўзаро биргаликда амал қилишлари зарур. Масалага шундай амал қилиш тизимли ёндашиш ва сифатни бошқа-ришнинг ягона тизимини яратиш имконини беради. Бозор ва рақобатчиликнинг ривожланиши шароитида сифатни бошқариш борган сари муҳим бўлиб боради ва шу билан бирга ишлаб чиқариш жараёнининг қимматга тушадиган қисмига айланади. Шунинг учун маҳсулот сифати, ишлаб чиқариш чиқимлари ва фойда ўртасида ўзаро чамбарчас боғлиқлик мавжуд. Бошқарув ҳисоби доирасидаги режалаштириш, ҳисоб, иазорат, тартибга солиш, таҳлил қилиш ва истиқболни белгилаш функцияларини ўзаро биргаликда амал қилишини таъминлашда коммуникация масаласи бирлаштирувчи (интерагцияловчи) омил сифатида намоён бўлади. «Коммуникация» сўзи лотинчадан таржима қилинганда муло- қот, алоқани англатади. Бошқарув ҳисобидаги коммуникация мутахассисларнинг ўз функцияларини бажариш мақсадида ўзаро ҳам-фикрлик ва мақсадга мувофиқ амал қилишни таъминлайдиган алоқа, ахборот билан алмашиниш жараёни, фикрлар, ғоялар билан алмаши-нишни ифодалайди. Коммуникация ўзининг энг оддий шаклида ахборотнинг бир шахсдан бошқасига ўтказилишини (берилишини) англатади. Бунда

ўтказилаётган ахборот уни олаётганга тушунарли бўлиши керак. Шу билан бирга бу ахборот қимматли ва ишончли бўлишлигига ҳаракат қилиш керак. Шундай қилиб, коммуникация тизими бош мақсад ҳисобланган - энг кам харажат билан максимум рентабелликка эришиш мақсадида корхонани бошқаришнинг барча унсурларини (элементларини) ягона бутунликка бирлаштиради. Ҳисоб тизимидаги коммуникациянинг самарадорлигини ошириш учун қайтим (тескари) алоқа мавжуд бўлиши лозим. Қайтим алоқани ташкил қилишда ахборотни тақсимлашнинг икки асосий йўналиши ҳисобга олинади: Усул тушунчаси икки маънони билдиради: 1) айрим воқеаларни билиш, ўрганиш усули; 2) алоҳида усул, ҳаракат усули ёки кўриниши. Биринчи тушунча кенгроқ маънога эга. Ҳар бир фан каби бухгалтерия ҳисоби ўз усули билан таърифланади. Ҳисоб юритиш тартибини белгилаб берувчи таркибий қисм сифатида бухгалтерия ҳисобига хос бўлган қуйидаги усуллар маълум: 1. Ҳужжатлаштириш; 2. Инвентаризация; 3. Баҳолаш; 4. Калькуляция; 5. Бухгалтерия ҳисоби счётлари; 6. Иккиёқлама ёзув; 7. Бухгалтерия баланси; 8. Ҳисобот. Бу тушунчалар усул элементлари ҳам дейилади. Иккинчи маънода - алоҳида фойдаланиладиган усуллар маъносида - қўлланиладиган усуллар йиғиндиси ҳисобнинг методологияси (услубияти)ни ташкил этади. Методология бухгалтерия ҳисоби олдида турган мақсад ва вазифалар ҳам уларни ечиш имкониятлари, яъни мавжуд техник ва технологик база билан белгиланади. Усулнинг мазмуни - мазкур фаннинг предмети, вазифалари ва унинг олдига қўйиладиган талаблар хусусиятларига боғлиқ бўлади. Улар бухгалтерия ҳисоби усулининг таркибига кирадиган аниқ усулларни белгилаб беради. Энг аввал шунга эътибор бериш лозимки, бухгалтерия ҳисобида содир бўладиган барча хўжалик жараёнлари, унинг

ихтиёридаги бар-ча маблағларни акс эттирувчи ахборотларни шакллантиради. Ҳар хил жараёнларда содир бўладиган муомалалар сони ҳамда корхона их-тиёрида жойлашган маблағлар тури манбалари жуда кўпдир. Ҳар бир хўжалик муомаласи маблағлар ҳамда манбалар тури устидан зарурий бошқарув ахборотини умумлаштириш, шакллантириш, ҳужжатлаш-тириш ёрдамида кузатиб борилади. Ҳужжатлаштириш бухгалтерия ҳисобининг объектлари (унинг предметининг таркибий унсурлари) устидан ёппасига ва узлуксиз кузатишни амалга ошириш имконини берадиган дастлабки акс эттириш усулидир. Бунинг учун ҳар бир алоҳида муомала учун ёки уларнинг бир турдаги гуруҳи учун дастлабки ҳисоб ахборотини муайян моддий ташувчиси тузилади. Унда амалга оширилган муомаланинг мазмуни қайд этилади. Ҳужжатлаштириш ёрдамида содир бўлаётган хўжалик муомалалари ҳақида мукаммал маълумотлар олинади. Бу маълумотлар уларни кейинчалик иқтисодий жиҳатдан гуруҳлаш ва умумлаштириш учун асос бўлиб ҳисобланади. Ҳуқуқий талаблар ҳимоя қилинган ҳолда ҳужжатлардан фойдаланиш бухгалтерия ҳисоби маълумотларига исботловчи куч бағишлайди. Лекин хўжалик жараёнида бўлиб ўтаётган барча ҳодисаларни ҳам ҳужжатлаштириш ёрдамида қайд қилиб бўлавермайди. Жумла- дан, табиий йўқолиш, маблағларни қабул қилиш ва топшириш пайти-даги ноаниқликлар, ҳисобдаги хатолар ва қолаверса, ўғирликлар те-гишли қийматликларнинг ҳақиқий миқдорини дастлабки ахборотни ташувчилар ҳамда ҳисобда акс эттирилганларидан четга оғишишига олиб келади. Бундай ҳодисаларни расмийлаштириш, улар содир бўлаётганда эмас, балки маълум бўлгандагина мумкин бўлади. Даст-лабки ахборот ташувчилар томонидан қайд қилинмай қолган ҳодиса-лар, ҳужжатлаштиришга зарурий қўшимчалар, яъни қайта рўйхатга олиш (инвентаризация) ёрдамида аниқланади. Унинг маълумотлари юқорида келтирилган у ёки бошқа сабабларга кўра ўз вақтида ҳисобга олинмай қолган ҳисоб кўрсаткичларини ҳақиқатдагига мувофиқлаш-тириш учун хизмат қилади. Шундай қилиб, ҳужжатлаштириш ва рўйхатга олиш бухгалтерия ҳисобининг объектларини дастлабки кузатишни амалга ошириш учун қўлланилади. Улардан фойдаланиш мулкнинг бут сақланиши устидан назорат қилиш имконини беради.

Ҳужжатлаштириш ва рўйхатга олишнинг маълумотлари моддий жавобгар шахсларнинг хатти-ҳара-катлари, амалга оширилаётган муомалаларнинг қонунийлиги, маблағ-ларнинг тўғри сақланиши, улардан мақсадга мувофиқ равишда фой-даланиш ва шу кабилар устидан кузатиш имконини беради. Юқорида таъкидланганидек, хўжалик муомалалари ва маблағлар жуда турли - тумандир. Лекин бухгалтерия ҳисоби улар ҳақида йиғма (умумлаштирилган) кўрсаткичларни бериши керак. Бу йиғиладиган маълумотлар пул ўлчагичларида ифодаланади. Бунинг учун бухгалтерия ҳисобида баҳолаш усули қўлланилади. Баҳолаш ёрдамида натура ва меҳнат кўрсаткичларини пул кўрсаткичларига айлантирилади. Хўжалик жараёнини бошқариш учун уни амалга ошириш билан боғлиқ бўлган барча чиқимларни ҳисоблаб чиқиш, ҳар бир жараёнда ишлатилган ҳам жонли, ҳам моддийлаштирилган меҳнатни ҳисоблаб чиқиш керак. Бунда ҳар бир чиқим турининг миқдоринигина эмас, балки аниқ бўлган, уларнинг объектига тегишли бўлган умумий суммасини топиш, яъни ҳисобга олинаётган маҳсулотларнинг таннархини аниқлаб топиш лозим бўлади. Маҳсулот таннархи - ишлаб чиқа-риш харажатларининг миқдори устидан назорат қилиш учун қўлла-ниладиган калъкуляция ёрдамида ҳисоблаб топилади. У объектлар-нинг ҳақиқий таннархини аниқлаш имконини беради. Шундай қилиб, калькуляция бухгалтерия ҳисоби объектларини қийматли ўлчаш учун хизмат қилади. Уларнинг қўлланилиши тижорат ҳисоб-китобини мустаҳкамлаш учун катта аҳамият касб этади. Маълумки, тижорат ҳисоб-китобига риоя қилиш корхона харажатлари билан унинг фаолият натижалари ўртасидаги мувофиқликни талаб қилади. Харажатлар билан натижаларни солиштириш ҳақиқий таннарх.калькуляцияси маълумотларига асосланадиган пулдаги ифодалаш йўли билан эришилади. Бухгалтерия ҳисобининг объектлари таркибидаги ва функцияла-ридаги фарқланишлар уларнинг устидан алоҳида гуруҳлар бўйича, масалан, меҳнат воситалари, буюмлари, пул маблағлари ва ҳоказо-ларни кузатиш зарурлигини тақозо этади. Ундан ташқари, ушбу гуруҳларнинг ичида маблағларнинг алоҳида турлари ва уларнинг жойлашган жойлари бўйича ташкил қилиш керак бўлади. Демак, ҳисоб билан алоҳида ажратилган ҳар бир

меҳнат воситасининг тури- -бинолар, машиналар, ускуналар; меҳнат буюмлари - асосий ва ёрдам-чи материаллар, ёқилғи, ярим тайёр маҳсулот ва бошқалар; пул маблағлари уларнинг жойлашган жойлари бўйича ҳисоб-китоб, валю-та ва банкдаги бошқа счётлар, корхонанинг кассасида қамраб олинган бўлиши керак. Шу билан бирга бундай гуруҳлаш кўпинча етарли деб ҳисобланмайди. Масалан, меҳнат буюмларининг ҳар хил турлари, ай-тайлик, асосий материаллар устидан кузатиш уларнинг ҳар бир тури, нави, катта- кичиклиги ва ҳоказолар тўғрисида маълумотлар олишни талаб қилади. Шунга ўхшаш гуруҳлаш бухггалтерия ҳисобида маб-лағлар манбалари ва хўжалик жараёнлари бўйича ҳам амалга ошири-лади. Хўжалик маблағлари ва хўжалик муомалаларини акс эттиришда, уларни бошқариш учун зарур бўлган маълумотларни олишда, бухгалтерия ҳисоби объектларини иқтисодий жиҳатдан гуруҳлашда счётлардан фойдаланилади. Ахборотни дастлабки ташувчилардаги маълумотлар ҳисоб объектларига фақат тарқоқ бўлган тавсифни беради. Шу сабабли счётларга эҳтиёж туғилади. Бу маълумотларни умумлаштирган ҳолда гуруҳлаш ва суммалаштириш лозим бўлади. Бундай функцияни бухгалтерия ҳисобида счётлар бажаради. Хўжалик муомалаларини бухгалтерия счётларида акс эттириш иккиёқлама ёзув воситасида амалга оширилади. Иккиёқлама ёзувнинг моҳияти ҳар бир хўжалик муомаласи натижасида юзага келадиган икки алоқани ўзаро боғланган ҳолда акс эттиришдан иборат. Масалан, материал ҳарид қилиш муомаласини қайд эта туриб, сотиб олинган қийматликларнинг келиши (тайёрланиши) ва мол етказиб берувчиларга тўланган пул маблағларининг сарфланиши (қарзнинг юзага келиши) кўрсаткичлари ўзаро боғланади ёки маҳсулот тайёрлашга метериаллар сарфлашни акс эттира туриб, ўзаро боғлиқликда ишлаб чиқариш чиқимларининг ошиши ва корхона омборидаги материалларнинг камайиши кўрсатилади. Муомалаларни бундай усул билан ёзиш уларнинг иқтисодий мазмунини очиб беради ва хўжалик фаолиятини чуқурроқ ўрганишга ёрдам беради. Шундай қилиб, счётлар ва иккиёқлама ёзув бухгалтерия ҳисоби объектлари тўғрисидаги маълумотларни жорий гуруҳлаш мақсадида қўлланилади. Улар ёрдамида корхонани тезкор бошқариш, моддий жавобгар шахслар мулкларини бут сақланиши устидан назорат амалга оширилади. Улар хўжалик фаолиятининг

йиғма кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқиш учун зарур бўлган маълумотларни аста-секин жойлаштириш ва тартибга солиш (системалаш) имконини беради. Бухгалтерия ҳисоби, аниқ объектларнинг кенг бўлган таркиби корхона хўжалик маблағларини доимий кўздан кечириш зарурлигини тақозо этади. Бунинг учун хўжалик маблағларини икки, яъни уларнинг турлари ва жойлашиши ҳамда ташкил топиш манбалари қандай мақсадга мўлжалланганлигига қараб, кўрсатадиган бухгалтерия баланси хизмат қилади. Хўжалик маблағларини акс эттиришнинг бундай тартиби уларнинг барча йиғиндисини ўзаро боғланган ҳолда кўриш имконини беради ва корхонанинг улар билан таъминланганлигини таҳлил қилишни енгиллаштиради. Хўжалик жараёнларини вақти-вақти билан кўздан кечириш бух-галтерия ҳисобида уларни тавсифловчи кўрсаткичлар устидан куза-тиш йўли билан амалга оширилади. Бундай кўрсаткичлар хўжалик фаолиятининг барча асосий участкалари бўйича белгиланади. Бу - ишлаб чиқариш ва сотиш ҳажми, фойда ва рентабеллик, таннарх ва бошқалардир. Буларнинг ҳаммаси ҳисоб маълумотлари асосида бюд-жет бажарилишининг йиғма тизимини ифодаловчи ҳисоботда акс эт-тирилади. Ҳисобот ҳисоб- китобларнинг илмий асосланган тизими ёрдамида тузилади. У ҳисоблаб чиқариладиган кўрсаткичларнинг тўғ-рилигини ва уларнинг ўтган даврдаги худди шундай кўрсаткичлари билан ҳамда корхонанинг молиявий аҳволини баҳолаш мақсадида бошқа корхоналарнинг худди шундай кўрсаткичлари билан солиш-тириш мумкинлигини таъминлайди. Юқорида айтилганлардан келиб чиқиб, баланс ва ҳисобот бухгалтерия ҳисоби маълумотларини якунловчи умумлаштириш усули ҳисобланади, десак бўлади. Бу усуллардан фойдаланиш бухгалтерия ҳисобининг муҳим вазифалари ҳисобланган корхона ва унинг таркибий бўлинмаларини бошқариш, корхонанинг молиявий аҳволини баҳолаш каби муҳим бўлган вазифаларни ечишни таъминлайди. Корхонада тезкор бошқариш ҳужжатлар ва счётлар маълумотлари бўйича ҳар куни амалга оширилади, лекин у узоқроқ бўлган муддатдаги корхоналар ишини чуқур таҳлил қилиш имконини бермайди. Хўжалик фаолияти натижаларини узоқ бўлган вақтлар учун ҳар томонлама ва мукаммал таҳлил қилишни фақат баланс ва ҳисобот ёрдамидагина амалга ошириш мумкин.

Шу билан, бухгалтерия ҳисобида қўлланиладиган усуллар моҳиятини кўриб чиқишга якун ясаймиз. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобининг методи қуйидаги усул (элемент)лардан иборат экан: ҳужжатлаштириш ва йўқлама қилиш (инвентаризация), баҳолаш ва калькуляция, счётлар ва иккиёқламали ёзув, баланс ва ҳисобот. Бу усуллардан баъзи бирлари хўжалик ҳисобининг бошка турла-рида ҳам кенг қўлланилади. Жумладан, кенг миқёсда ҳужжатлаш-тириш, баҳолаш, калькуляция, ҳисобот ва маълум даражада баланс (балансли усул) қўлланилади. Масалан, статистикада балансли усул-дан - меҳнат ва турли моддий ресурсларнинг балансини тузиш учун фойдаланилади. Бухгалтерия ҳисобининг амалиётида барча усуллар ажралган ҳолда эмас, балки ягона бутунликнинг бир қисми сифатида қуйидаги кетма-кетликда кўлланилади. Ҳужжатлаштиришдан - хўжалик муо-малалари ҳақида дастлабки маълумотларни олиш учун фойдаланила-ди. Маълумотларни ҳужжатлаштириш асосида хўжалик фаолиятини бухгалтерия ҳисобида навбатдаги акс эттириш амалга оширилади. Ҳужжатлардан маълумотлар, албатта, умумлаштирилган пул ўлчаги-чида ифодаланади. Бунинг учун натура ва меҳнат кўрсаткичларидан пул кўрсаткичларига ўтказиш имконини берадиган баҳолаш хизмат қилади.Ҳужжатларда қайд этилтан бухгалтерия ҳисоби объектлари тўғрисидаги маълумотлар иқтисодий жиҳатдан гуруҳланади ва сум-малаштирилади. Бунинг учун эса счётлар ва иккиёқлама ёзувдан фойдаланилади. Счётлардан олинадиган кўрсаткичлар иккиёқлама ёзув ёрдамида ўзаро боғланади. Счётларда келтирилган маълумотлар йўқлама қилиш жараёнида текширилади ва аниқланади. Текширилган маълумотлар асосида у ёки бошқа объектга тегишли бўлган чиқим- лар, яъни уларнинг таннархи ҳисоблаб чиқилади - калькуляция тузи-лади.Шундай тарзда жорий бухгалтерия ҳисоби юритилади ҳамда корхона ва унинг таркибий бўлинмаларининг фаолияти бошқарилади. Бухгалтерия ҳисоби объектларини жорий акс эттириш маблағларнинг турлари ва уларнинг манбалари синов балансида солиштириш билан назорат қилинади ва ички ҳисобот ёрдамида жорий маълумотларни вақти-вақти билан йиғиб якунланади. Бухгалтерия ҳисоби усулини турли унсурлари билан бирга олиб бориш ва улардан амалий фойдаланиш мана шулардан иборат.

Усулнинг унсурлари бир-бировлари билан чамбарас боғлиқ бўлиб, уларнинг ҳар бири олдингиларидан фойдаланади ёки ўзлари кейингиларига маълумотлар беради. Шундай қилиб, бухгалтерия ҳисобининг усули - бу хўжалик маблағлари ва жараёнларини бошқариш учун ахборотни шакллантириш усулларининг йиғиндисидир.Бухгалтерия ҳисобининг усули қатор усуллардан кенг фойдаланиш билан тавсифланади ва уларнинг ҳар бири маълум мақсадларга хизмат қилиб, биргаликда ягона тизимни ҳосил қилади. Бухгалтерия объектлари унда ёппасига ва узлуксиз ўз аксини топади. Бухгалтерия ҳисобининг усули ҳисобга олинаётган объектларни ўзаро боғланган ҳолда акс эттириш имконини беради ва шу билан айрим ҳодисалар ўртасидаги сабабли боғлиқликни юзага чиқаради. Хўжалик ҳодисалари бухгалтерия ҳисобида реал маълумотлар асосида кўрсатилади ва шу билан унинг объективлиги таъминланади. Адабиётлар рўйхати:

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент, 2003 й 2. И.А.Каримов “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. –Т.: Ўзбекистон, 1997 й. 3. И.А.Каримов “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллан- тиришнинг асосий йўналишлари ”. –Т.: Ўзбекистон, 2002 й. 4. Каримов И.А. “Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир”. –Т.: Ўзбекистон, 2005 й. 5. Каримов И.А. «Янгича ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди». Халқ сўзи газетаси. 17 февраль 2005 й. 6. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси. Т.; 2004 й. 7. Холбеков Д. Бухгалтерлик - фахрли касб. Иқтисод ва сиёсат, 1996й, №8-бет 8. Дўстмуротов Р. Асосий воситалар аудитини ташкил этиш, Иқтисод ва ҳисобот. 1998 й №7-бет 9. Қаюмов У.К. Суд бухгалтерияси экспертизаси Т. 1993 й 10. Қаюмов X. Суд бухгалтерияси экспертизаси назарий асослари. Т.1992й. 11. Махбубов М.М. Жумамуратов.Ш. Дастлабки терговда ҳужжатли ревизия ва суд бухгалтерияси экспертизаси. Ўқув қўлланма. Т. 1989й . 12. Ортиқов А.А. Иқтисодий-ҳуқуқий атамаларнинг изоҳли луғати, Т.1996й. 13. Останакулов. М. Бухгалтерия ҳисоби назарияси . Олий ўқув юртлари талабалари учун дарслик. Т.1993й. 14. Рахмонов К. Асосий ишлаб чиқариш фондларидан фойдаланиш. Иқтисод ва ҳисобот. 1998.№5-бет

Похожие

Судлов ҳокимиятининг умумий тавсифи

Суд ҳокимиятининг ташкил этилиши ва функцияларининг умумий тавсифи

Назорат тартибида иш юритиш

Накд пулсиз хисоб-китобларнинг хукукий асослари .

Кассация инстанцияси судида иш юритиш