Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда статистик ҳисобот ва бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда статистик ҳисобот ва бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

117.5 KB

Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда статистик ҳисобот ва бухгалтерия ҳисобининг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Статистик ҳисобот тушунчаси, моҳияти ва аҳамияти. 2. Статистик ҳисобот юритиш тартиби ва жавобгарлик. 3. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда бухгалтерия ҳисобининг мақсади, вазифалари ва аҳамияти. 4. Бухгалтерия ҳисоби ҳуқуқий асослари ва бухгалтерия ҳисоби юритиш тартиби. 5. Тадбиркорлик субъектлари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик.

1. Статистик ҳисобот тушунчаси, моҳияти ва аҳамияти. “Статистик маълумотларга қараганда... “. Кўпинча у ёки бу давраларда, анжуманларда, таҳлилий чиқишларда ушбу иборадан фойдаланамиз. Ушбу маълумотлар бизга соҳа юзасидан, унинг аҳволи юзасидан муайян хулосалар чиқариш, турдоши билан қиёслаш, таққослаш имконини беради. Бу юзасидан биз келгусидаги фаолиятимизда айрим йўналишларни, кўрсаткичларни чамалаб оламиз. Мана, масалан, қуйидаги “статистик маълумотлар”ларга эътибор берайлик. Мамлакатимизда 2001 йилнинг дастлабки олти ойи мобайнида “ўтган йилнинг дастлабки олти ойига нисбатан ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) 4,2 фоиз ўсди, давлат бюджетининг тушумлар ва харажатлар бўйича кўрсаткичлари мўлжалдагидек бўлди. Бюджет тақчиллиги ЯИМга нисбатан 0,4 фоиздан ошмади, ташқи савдо ҳажми 3,3 фоиз ортди ва ундаги ижобий фарқ 76,6 миллион АҚШ долларини ташкил этди, аҳоли даромадлари 19,3 фоиз кўпайди”[1]. Ёки, кичик ва ўрта бизнес натижалари мамлакатимизда статистик маълумотларга кўра, “хусусан, агар 1991 йилда бу соҳанинг ялпи ички маҳсулот таркибидаги улуши атиги 1,5 фоиз бўлган бўлса, 2000 йил натижаларига кўра, бу кўрсаткич 31 фоизни ташкил этди”[2]. Яна статистик маълумотларга назар ташлайдиган бўлсак, “агар мустақилликкача собиқ Иттифоқда 190 дан ортиқ “эгизаклар”( муаллиф қўшма корхоналар демоқчи - М.Б.) мавжуд бўлган бўлса, шундан атиги 2 тасигина Ўзбекистонда эди”[3]. Қайд этилганлардан статистиканинг моҳияти ва аҳамиятини англаш мумкин. Бошқача айтганда, статистика халқ хўжалигиниг, турмушимизнинг, кундалик режаларимизнинг якуни акс этган кўзгудир. Статистик ҳисоботнинг тузилиши, юритилиши бир қанча вазифаларни бажаради. У биринчидан, рақамларда акс этган иқтисодий кўрсаткичларимизнинг ўзига хос таҳлилидир. Табиийки, бу таҳлиллар бизнинг ижобий ва салбий, илғор ва қолоқ жиҳатларимизни юзага чиқаради. Шундай экан, бу ердан статистик ҳисоботга қўйиладиган биринчи талаб келиб чиқади. У аниқ, холисона, тезкор ва барқарор, тўла-тўкис юритилиши керак. Иккинчидан, ўз-ўзидан олинган маълумотлар бизни, хўжалик юритувчи субъектларни янгидан-янги ишларга, фаолиятни кенгайтиришга ёки тубдан ўзгартиришга сафарбар қилади. Мана, масалан, олиб борилган изчил ислоҳотлар туфайли республикамизда “ўтган йилнинг бошига келиб, 3,5 мингдан зиёд қўшма корхоналар рўйхатдан ўтди. Улардан аксарияти бевосита фаолият юргизиб, 267 миллиард сўмлик маҳсулот ва хизматларни яратдилар”[4]. Учинчидан, олинган маълумотлар пировардида аҳоли турмуш

даражасининг кўзгусидир. Тўғри, биз учун миқдор ўзгаришларидан кўра, сифат ўзгаришлари муҳим, устувор. Аммо очиғини айтганда, ўша “сиам эгизаклари” мисолидаги Uzdunrobitaнинг (ўзбек уяли телефон алоқасининг қалдирғочи) фаолияти таҳсинга сазовор. Аммо биз бу билан чекланиб қолсак, соҳада монополизм куртак отиб, қарабсизки, хизмат турлари ва маданиятининг бир нуқтада депсиниб қолиш эҳтимоли йўқ эмасди. Натижада Ўзбекистоннинг ушбу соҳа оламида бирин-кетин Сoscom, Buztel-GSM, UzMacom, DAEWOO-Unitel каби турдош корхоналар фаолият кўрсата бошлади. Демак, статистиканинг ўзига хос яна бир вазифаси унинг рақобат муҳитини яратишида ва бунга ундашида деса ҳам бўлади. Рақобат эса тараққиётга элтади. Статистиканинг тушунчаси, моҳияти ва аҳамияти юқоридагилар билан изоҳланади. “Статистика” ва “статистик ҳисобот” атамалари моҳиятан деярли бир нарсани ифодалайди. Статистиканинг ўлчов бирлигини шартли равишда рақамлар орқали ифодаланган фоизлар десак, ўринли бўларди. 2 . Статистик ҳисобот юритиш тартиби ва жавобгарлик. Статистик ҳисоботларни юритиш тартиби ва жавобгарлик асослари соҳа Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрда қабул қилинган ва ҳозирда ҳам амалда бўлган «Давлат статистикаси тўғрисида»ги Қонуни билан белгиланади. Статисканинг, статистик маълумотларнинг давлат ва жамият ҳаётидаги алоҳида аҳамиятидан келиб чиқиб, давлат миқёсида статистикани юритиш учун махсус давлат бошқаруви органи - Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги (2000 йил 26 майдан) ташкил этилди. Статистик ҳисобот давлат органларида, корхона, муассаса, ташкилотларда, барча хўжалик юритувчи тадбиркорлик субъектларида юритилади. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунининг 9-моддаси тадбиркорлик фаолияти субъектлари статистика ҳисобини қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ равишда юритишларини мажбурият сифатида белгиланган. Дарҳақиқат, тадбиркорлик субъектлари давлат статистика органларига белгиланган шаклда ҳисобот тақдим этадилар. Қонунчиликда айрим бошқа қоидалар назарда тутилмаган бўлса, тадбиркорлик субъектлари

давлат статистика кузатувлари ўтказиш учун зарур бўлган маълумотларни бепул тақдим этадилар. Статистика маълумотлари аниқ бўлиб, тўла ҳажмда, белгиланган муддатда ва белгиланган манзиллар бўйича тақдим этилиши лозим. Дастлабки статистика маълумотларидан, одатда жамланма статистика ишларида, тўпламлар тузишда, ижтимоий-иқтисодий аҳволни шарҳлаш ва илмий тадқиқотлар ўтказишда фойдаланилади. Шуниси муҳимки, тадбиркорлик субъектлари фаолияти юзасидан тўпланган маълумотлардан фойдаланишда аниқ шахслар кўрсатилмаслигига ёки жамлама(умумий) маълумотлар тарзида фойдаланилишига ҳамда давлат ва тижорат сирларини сақланишига эътибор қаратилиши лозим. Акс ҳолда, юз берган оқибат турли жавобгарликка олиб келиши мумкин. Оммавий ахборот воситаларида, илмий ишларда статистика маълумотларидан фақат ана шу маълумотлар олинган манба кўрсатилган ҳолдагина фойдаланилиши мумкин, деб ифода этилган («Давлат статистикаси тўғрисида»ги Қонуннинг 12-моддаси). Тўпланган статистик маълумотлар республика минтақалари ва халқ хўжалиги тармоқларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш давлат дастурлари бажарилиши юзасидан, иқтисодий ва ижтимоий масалаларга доир Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президенти Фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорлари бажарилиши юзасидан, иқтисодиётнинг таркибий қайта қурилиши, ижтимоий соҳалар, бозор муносабатлари, давлатлараро ва минтақалараро алоқалар ривожланиши, меҳнат ва товар бозори шаклланиши, молиявий аҳвол, аҳоли турмуш даражаси, ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлиги борасидаги тадбирлар бажарилишини кузатиб бориш, таҳлил қилиш ва истиқболда янги лойиҳалар, режалар тузилаётганда устувор йўналишларни белгилаб олишга кўмак беради. Айни вақтда давлат статистика кузатуви ўтказиш учун статистик маълумотларни тақдим этмаган ёки уларни нотўғри ёхуд кечиқиб тақдим этган, маълумотларни дастлабки тарзда рўйхатга олишни лозим даражада таъминламаган тадбиркорлик субъектлари қонун ҳужжатларида назарда тутилган жавобгарликка тортилишлари мумкин.

3. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда бухгалтерия ҳисобининг мақсади, вазифалари ва аҳамияти. Маълумки, тадбиркорлик соҳасида вужудга келадиган ижтимоий муносабатлар деярли барча ҳолларда мулкий характерга эга бўлган муносабатлар ҳисобланади. Бу муносабатлар ҳар доим муайян моддий бойликларни, яъни, товарларнинг бозор муносабатида ҳаракатда бўлишини ифодалайди. Товарлар хизматлар ва турли моддий қийматликлар бозор муомаласида бир субъектдан иккинчи субъектга ўтказилиши мумкин ва ҳатто тадбиркор ўз мол-мулкини бозор муомаласига қўймаган тақдирда ҳам, бу мол-мулк тадбиркорлик муносабатларида фаол иштирок этади. Масалан, тадбиркорнинг ўз ишлаб чиқариш воситалари орқали товар ишлаб чиқариши, хизмат кўрсатиши ва ҳакозо. Тадбиркорлик субъекти ўз фаолиятини амалга оширишда содир бўладиган ҳар қандай мулкий операцияларнинг муайян ҳисоб-китобини юритмоғи лозим. Бу биринчидан, тадбиркорлик фаолиятининг самарали амалга оширилишини таъминлайди. Мол-мулк ҳаракатини, мулкий операцияларни қайд этиб бориш орқали тадбиркор ўз тадбиркорлик фаолиятини бошланғич аҳволи, оралиқ ҳолати ва якуний натижалари бўйича муайян тасаввурга эга бўлади. Бу эса тадбиркорга тадбиркорлик фаолиятида стихияли вазиятлар вужудга келишининг олдини олишда имкон беради. Таваккалчилик хавф-хатарини камайтиради. Тадбиркор ўз фаолиятини аниқ мақсадга мувофиқ тарзда йўналтиришга имконият беради. Шу сабабли ҳам халқимизда пул ҳисобни яхши кўради, ҳисобли дўст айрилмас, ҳисобини билмаган ҳамёнидан айрилар каби нақллар мавжуд. Айниқса, йирик тадбиркорлик ҳисобида, товарлар, пулларнинг ҳаракатланиши шиддатли, жуда мураккаб кўринишларда намоён бўлади. Бинобарин, бундай шароитда ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятини амалга оширишни бухгалтерия ҳисобисиз тасаввур қилиб бўлмайди. Бухгалтерия ҳисобининг мақсади тадбиркорларни ўз вақтида тўлиқ ҳамда аниқ молиявий ва бошқа бухгалтерия ахбороти маълумотлари билан таъминлашдан иборатдир.

Бухгалтерия ҳисобининг вазифалари бўлиб қуйидагилар ҳисобланади: 1. Бухгалтерия ҳисоби ҳисоб варағида активларнинг ҳолати ва ҳаракати мулкий ҳуқуқи ва мажбуриятларнинг ҳолати тўғрисидаги тўлиқ ҳамда аниқ маълумотларни шакллантириш; 2. Самарали бошқариш мақсадида бухгалтерия ҳисоби маълумотларини умумлаштириш; 3. Молиявий, солиққа доир ва бошқа ҳисоботларни тузиш. Бухгалтерия ҳисобининг субъектлари бўлиб барча тижорат ва нотижорат юридик шахслар, якка тадбиркорлар ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасида рўйхатга олинган юридик шахслар уларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ҳамда ундан ташқарида жойлашган шуъба корхоналари филиаллари, ваколатхоналари ва бошқа таркибий бўлинмалари бухгалтерия ҳисоби субъектларидир. Юридик шахс ташкил этмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда бухгалтерия ҳисобини юритади ва бухгалтерия молия ҳисоботини тақдим этади. Асосий ва жорий активлар, мажбуриятлар, хусусий капитал захиралар, даромадлар ва харажатлар, фойда, зарарлар ҳамда уларнинг ҳаракати билан боғлиқ хўжаликлар операциялари бухгалтерия ҳисобининг объектидир. Бухгалтерия ҳисобининг объектлари жамлама ҳисоб варақларида акс эттирилади. Аналитик ҳисобни юритиш тартиби бухгалтерия ҳисоби субъектлари томонидан мустақил равишда белгиланади. 4. Бухгалтерия ҳисоби ҳуқуқий асослари ва бухгалтерия ҳисоби юритиш тартиби. Мамлакатимизда бухгалтерия ҳисоби ўзининг мустаҳкам ҳуқуқий негизига эга. 1996 йил 30 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида» махсус Қонун қабул қилган. Айни пайтда 1998 йил 24 декабрда қабул қилинган «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томонидан назорат қилиш тўғрисида»ги Қонунда, 2000

йил 25 майда қабул қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунда, 2000 йил 26 майда қабул қилинган «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги Қонунда бухгалтерия ҳисобини юритиш ва ҳисоботларни тақдим этиш тартибига доир муайян меъёрлар мавжуд. Илгари тадбиркорлик субъектлари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан 1994 йил 26 мартда 164-сонли қарор билан тасдиқланган Ўзбекистонда бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботлари тўғрисидаги Низом билан тартибга солинган. Бухгалтерия ҳисобини юритишда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси «Республикада савдо тушуми инкассация қилинишини ва назорат-касса машиналаридан фойдаланишни тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори (1997 йил 11 декабрда қабул қилинган 548-сонли қарор) ҳам муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 26 июлда тасдиқланган ва Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 14 августда 475-рақам билан рўйхатга олинган «Молиявий ҳисоботларни тайёрлаш ва тақдим этиш» бўйича концептуал асослар, Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 26 июлда 17/86-сонли қарор билан тасдиқланган ва Адлия вазирлиги томонидан 1998 йил 14 августда 474-рақам билан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий стандарти (1- сонли миллий стандарт – ҳисоб юритиш сиёсати ва молиявий ҳисобот), Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 20 августда 41-сонли қарор билан тасдиқланган Ўзбекистонда бухгалтерия ҳисоботининг 2-сонли миллий стандарт (асосий хўжалик фаолиятидан олинган даромадлар), Молия вазирлиги томонидан 1998 йил 25 августда 43-сонли қарор билан тасдиқланган ва Адлия вазирлигида 1998 йил 27 августда 484-рақам билан рўйхатга олинган Ўзбекистон Республикасида бухгалтерия ҳисобининг 3- сонли миллий стандарти каби ҳужжатлардан тадбиркорлик субъектлари томонидан бухгалтерия ҳисоботини юритишнинг асосий қоидалари мужассамлантирилган. Бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидалари бухгалетрия ҳисоби стандарти билан, шу жумладан, кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари учун соддалаштирилган бухгалтерия ҳисобини юритиш стандарти билан белгиланади. Банкларнинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини тартибга солиш Марказий банк томонидан амалга оширилади.

Бухгалтерия ҳисобининг қуйидаги асосий қоидалари мавжуд: 1) ҳисоблаш (начисления- бунинг маъноси шуки, бухгалтерия ҳисобида даромадлар ва харажатлар, улар келиб тушган ёки вужудга келган пайтдан бошлаб тан олинади ва молиявий ҳисоботларда қайд этилади (яъни, пул олиш ёки ҳақ тўлаш асослари вужудга келган вақтдан); 2) бухгалтерия ҳисобини икки ёқлама ёзув усулида юритиш, унинг моҳияти шундан иборатки, тадбиркорлик субъекти бухгалтерия операцияларини икки ёқлама ёзув тизими асосида қайд этади. Яъни, айнан бир операция бўйича айнан бир сумма бухгалтерия ҳисобининг дебети ва кредитида ифодаланиши лозим; 3) узлуксизлик. Унинг маъноси шундан иборатки, тадбиркорлик субъекти узлуксиз фаолият кўрсатувчи субъектдир. Яъни унга келажакда ҳам ўз фаолиятини давом эттирадиган субъект сифатида қаралади; 4) хўжалик операциялари, активлар ва пассивларнинг пулда баҳоланиши. Барча операциялар ва воқеалар молия ҳужжатларида умумлаштириш мақсадида пулда баҳоланади; 5) аниқлиқ. Маълумотлар уларда муҳим хато бўлмаса ва нохолислик бўлмаса, аниқ ҳисобланади ва фойдаланувчилар бу маълумотларга асосланишлари мумкин. Операциялар ва воқеаларни аниқлиги бошланғич ҳисоб ҳужжатлари билан тасдиқланади; 6) олдиндан кўра билиш. Бу тамойилнинг моҳияти шундан иборатки, қарорлар қабул қилишда активлар ва даромадлар қайтадан баҳоланмаслигига, мажбуриятлар ва харажатлар эса кам баҳоланишига йўл қўймаслик лозим; 7) мазмуннинг шаклдан устунлиги. Агарда ҳисоб ҳужжатларига ва молиявий ҳисоботлардаги маълумотлар операциялар ва воқеалар мазмунини аниқ акс эттирса, бу маълумотлар уларнинг ҳуқуқий шаклига қараб эмас, балки моҳияти ва иқтисодий реаллигига қараб ҳисобга олиниши ва тақдим этилиши лозим;

8) кўрсатгичларнинг қиёсланувчанлиги. Молиявий маълумотлар мазмунли ва фойдали бўлиши учун бир ҳисобот даври бошқаси билан таққосланадиган бўлиши лозим; 9) молиявий ҳисоботнинг бетарафлиги (нейтраллиги). Молиявий ҳисоботларда тақдим этиладиган маълумотлар ишончли бўлиши учун нохолислик билан боғлиқ бўлмаслиги лозим; 10) ҳисобот даври дарормадлари ва харажатлари мувофиқлиги. Ҳисобот даври (даромадлар ва харажатларнинг мувофиқлиги) шуни англатадики, бу даврда олинган даромадлар, вужудга келган ҳаражатларгина акс эттирилади. Агарда, даромадлар ва харажатларнинг айрим турлари ўртасида бевосита боғланишни аниқлаш қийин бўлса, харажатлар муайян тақсимлаш тизими асосида бир неча ҳисоб даврлари бўйича тақсимланади; 11) активлар ва мажбуриятларнинг ҳақиқий баҳоланиши. Активлар ва мажбуриятларнинг ҳақиқий баҳоланиши тамойили, уларнинг таннархи ёки харид баҳоси, уларни баҳолашда асосий мезон бўлишини назарда тутади. Стандартларда назарда тутилган баъзи ҳолларда фактик баҳолаш, харид баҳосидан фарқ қилиши мумкин; 12) тушунарлилик. Молия ва ҳисоботлардаги маълумотлар фойдаланувчилар учун тушунарли бўлиши лозим; 13) эътиборга сазоворлик. Молиявий маълумот ундан фойдаланувчиларнинг молиявий хўжалик фаолиятини амалга оширишда турли қарорлар қабул қилишда операциялар ва воқеаларни баҳолашда эҳтиёжларини қаноатлантириш ва ёрдам бериши лозим. 14) муҳимлик. Агарда маълумотларни молиявий ҳисоботларга қўшмаслик ёки уларни нотўғри тақдим этиш бу маълумотлардан фойдаланувчиларнинг иқтисодий қарорлар қабул қилишига салбий таъсир кўрсатадиган бўлса, маълумот муҳим ҳисобланади. Маълумотни муҳимлиги, унинг моҳияти мазмунида ёки қийматида намоён бўлади;

15) тўғри ва холис тақдим этиш. Молиявий ҳисоботлар тадбиркорлик субъектини молиявий ҳолати операциялари натижалари, пул маблағларини ҳаракати ҳақида тўлиқ ва холис тасаввур бериши лозим; 16) тугалланганлик. Молиявий ҳисоботларни ишчанлилигини таъминлаш мақсадларида маълумотлар тўлиқ ҳажмда тақдим этилиши лозим; 17) изчиллик. Ҳисоб сиёсати ҳар бир даврда изчил равишда олиб борилиши лозим. Молиявий ҳисоботлардан фойдаланувчилар бу ҳисоботларни таққослаш турли даврлардаги ҳисоботларни қиёслаш, тадбиркорлик субъекти молиявий ҳолатидаги ўзгаришлар йўналишини аниқлаш имкониятига эга бўлиши лозим; 18) ўз вақтидалик. Ҳисобот маълумотлари тақдим этиш асоссиз равишда кечиктирилганда, у ўз иқтисодий аҳамиятини йўқотади, бинобарин маълумотлар ўз вақтида, оператив, тез тақдим этилиши лозим. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини ташкил этишни тадбиркорлик тузилмаси раҳбари амалга оширади. Раҳбар қуйидаги ҳуқуқларга эга: бош бухгалтер раҳбарлигида бухгалтерия ҳисоби хизматини ташкил этиш ёки шартнома асосида жалб қилинган бухгалтер хизматидан фойдаланиш; бухгалтерия ҳисоби юритишни шартнома асосида ихтисослаштирилган бухгалтерия фирмасига ёки таркибига бухгалтерия субъекти ҳам кирадиган хўжалик бирлашмасининг марказлаштирилган ҳисобга олиш бўлимига юклаш; бухгалтерия ҳисобини мустақил юритиш. Тадбиркорлик тузилмаси раҳбари қуйидагиларни таъминлаши шарт: ички ҳисоб ва ҳисобот тизимининг ишлаб чиқилишини; хўжалик операцияларини назорат қилиш тартибини; бухгалтерия ҳисобининг тўлиқ ва аниқ юритилишини;

ҳисоб-китоб ҳужжатларининг сақланишини; ташқи фойдаланувчилар учун молиявий ҳисобот тайёрланишини; солиқ ҳисоботлари ва бошқа молиявий ҳисоботлар тайёрланишини; ҳисоб-китоблар ўз вақтида амалга оширилишини. Пул, товар моддий ва бошқа бойликларни қабул қилиш ва бериш учун асос бўлиб хизмат қиладиган ҳужжатлар корхона, муассаса ташкилотнинг кредит ва ҳисоб-китоб мажбуриятлари, шунингдек бухгалтерия ҳисоботлари ва баланслари раҳбар томонидан ёки у белгилайдиган шахслар томонидан имзоланади. Раҳбар имзолаш ҳуқуқига эга бўлган шахсларнинг 2 та рўйхатини тасдиқлайди. Биринчи рўйхатга раҳбарлик вазифаларини амалга оширувчи шахслар, иккинчисига бухгалтерия ва молиявий бошқариш вазифаларини амалга оширувчи шахслар киради. Пул, товар ва моддий ва бошқа бойликларни қабул қилиш ва бериш учун асос бўлиб хизмат қиладиган ҳужжатлар раҳбар ва бош бухгалтер имзосисиз ҳақиқий ҳисобланмайди. Бухгалтерия ҳисобини юритишда бошланғич ҳисоб ҳужжатлари муҳим аҳамиятга эга. Хўжалик операцияларининг бухгалтерия ҳисоби учун операциялар амалга оширилганлигини қайд этувчи бошланғич ҳисоб ҳужжатлари ва уларни ўтказишга доир фармойишлар асос бўлади. Бошланғич ҳисоб ҳужжатлари хўжалик операциялари амалга оширилаётган вақтда ёки операциялар амалга ошириб бўлгандан кейин тузилади. Ҳисобот даврига тегишли бўлган хўжалик операциялари агар улар амалга оширилганлигини тасдиқловчи ҳужжатлар олинмаган бўлса, тегишли бошланғич ҳужжат расмийлаштирилиб, бухгалтерия ҳисобида амалга оширилади. Бошланғич ҳисоб ҳужжатлари мажбурий реквизитлари қуйидагилардир: корхона, муассасанинг номи; ҳужжатнинг номи ва рақами, у тузилган сана ва жой;

хўжалик операциясининг номи, мазмуни ва миқдор ўлчови (натура ҳолда ва пулда ифодаланган ҳолда); Масъул шахсларнинг шахсий имзолари. Бошланғич ҳисоб ҳужжатларини тузган ҳамда имзолаган шахслар уларнинг ўз вақтида тўғри ва аниқ тузилиши, шунингдек бухгалтерия ҳисобида акс эттириш учун, уларнинг белгиланган муддатларида топширилишига жавобгардирлар. Бошланғич ҳисоб ҳужжатларига хўжалик операциялари қатнашчилари томонидан тасдиқланмаган тузатишлар киритилишига йўл қўйилмайди. Банк ва касса пул ҳужжатларида тузатишлар, ўчириб ёзишларга йўл қўйилмайди. Бухгалтерия ҳисоби регистрларда қайд этиш орқали амалга оширилади. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари икки ёқлама ёзув қоидаларига мувофиқ юритиладиган журналлар, қайдномалар, дафтарлар, тасдиқланган бланкалар (формалар, шакллардир) кўринишида бўлади. Регистрлар техника воситаларида фойдаланишда олинган машинограмма кўринишидаги, ёзувлар билан шунингдек магнит тасмалари, дисклар, дискетлар ва бошқа машиналарда бажарилиши мумкин. Регистрларни шакллантириш тартиби бухгалтерия ҳисоби стандарти билан белгиланади. Бухгалтерия ҳисоби регистрига тасдиқланмаган тузатишларни киритилишига йўл қўйилмайди. Бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботи, маълумотларнинг тўғрилиги ва аниқлиги активлар мажбуриятларни мажбурий суратда инвентаризация қилиш орқали тасдиқланади. Оборот активларини баҳо лаш қуйидаги икки баҳо нинг энг пасти бўйича баланс тузилаётган санадаги ҳақиқий таннархи бўйича (сотиб олиш нархи ёки ишлаб чиқариш таннархи) ёки бозор баҳо си бўйича (соф сотиш қиймати) амалга оширилади. Асосий маблағлар ва номоддий активлар (масалан, саноат мулкига нисбатан патентлар, муаллифлик ҳуқуқларига нисбатан мутлоқ ҳуқуқлар) уларнинг тўлиқ бошланғич қиймати бўйича ҳисобга олинади. Асосий маблағлар ва номоддий активлар қийматини ҳисобдан чиқариш уларнинг қиймати тўлиқ тўлангунга қадар ёки объект сафдан чиқиб

кетгунга қадар бўлган эскиришини амортизацияни ҳисоблаш йўли билан амалга оширилади. Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисидаги Қонуннинг 45-моддасига асосан кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари тезлаштирилган амортизацияни қўллашга ҳақлидирлар. Кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари ишлаб чиқариш чиқимларига мўлжалланган ҳаражатларга киритиб, асосий фондларнинг тезлаштирилган амартизациясини тегишли асосий фондлар учун белгиланган нормадан 2 мартадан кўпроқ ошиб кетмайдиган миқдорда қўллашга ҳақли. Кичик ва хусусий тадбиркорлик субъектлари амартизация ажратмалари ажратиб келинган ва 3 йилдан кўпроқ муддат давомида ишлатилган асосий фондлар дастлабки қийматининг 50 фоизга қадарини ҳисобдан чиқариш ҳуқуқига эга. Кичик ёки хусусий корхона ишга тушган пайтдан эътиборан 2 йил ўтганга қадар тугатилган тақдирда қўшимча равишда ҳисоблаб чиқарилган (тезлаштирилган) амартизация суммаси кичик ёки хусусий корхонанинг баланс фойдаси кўпайиши ҳисобига қайтарилиши керак. Амортизация ажратмалари объект фойдаланишга топширилгандан кейинги ойдан бошлаб амалга оширилади. Ернинг қиймати амартизация қилинмайди. Молиявий қўйилмалар бухгалтерия ҳисоби стандартига мувофиқ ҳисобга олинади. Мажбуриятлар тарафларнинг (кредитор қарздорнинг) келишувига биноан пул билан акс эттирилади. Суднинг қарори бўйича вужудга келган мажбуриятлар тегишли равишда акс эттирилади. Потенциал мажбуриятлар дастлабки ҳақиқий баҳо си бўйича акс эттирилади. Бухгалтерия ҳисоби миллий валюта сумда юритилади. Даромадлар ва харажатлар тўланган вақти ва пул келиб тушган санадан қатъий назар қайси даврга тааллуқли бўлса, ўша ҳисобот даврида акс эттирилади. Маълумки, тадбиркорликнинг мулкий асосини кўп ҳолларда хусусий капитал ташкил қилади, бухгалтерия ҳисоби бўйича хусусий капитални ҳисобга олиш ўзига хос хусусиятга эга. Хусусий капитал устав капитали қўшилган захира капиталидан ҳамда тақсимланмаган фойдадан таркиб топади. Устав капитали тадбиркорлик тузилмаси таъсисчиларининг қўшган улушларини (таъсис ҳужжатларда белгиланган ҳиссаларининг) пулда қиймат шаклидаги ифодасидир.

Устав капиталига ҳисса шаклида қўшиладиган моддий ва номоддий активлар таъсисчилар келишувига ёки юридик шахс ижроия органининг қарорига кўра баҳо ланади ва ҳисобга олинади. Қўшилган капитал акцияларда номинал қийматидан баланд нархларда дастлабки сотишда олинадиган эмиссия даромадини акс эттиради. Захира капитали мол-мулкни қайта баҳо лаш чоғида ҳосил бўладиган инфляция захираларини, шунингдек текинга олинган мол-мулк қийматини акс эттиради. Тақсимланмаган фойда фойданинг жамғарилаётганини ифодалайди ва мулкдорларнинг қарорига биноан Устав капиталига қўшилиши мумкин. Ўзининг ёки ўзгаларнинг мажбуриятларини таъминлаш учун гаровга берилган мол-мулк қиймати шу жумладан пул маблағлари корхона томонидан бошқа активлардан алоҳида ҳисобга олинади. Гаровга олинган мол-мулк қиймати, гаров сифатида қабул қилиб олинган пул маблағлари ва валюта бойликлари қиймати алоҳида, балансдан ташқари ҳисоб варақаларда акс эттирилади. Бухгалтерия ҳисобини оралиқ, умумлашма натижалари бўлиб молиявий ҳисоботлар ҳисобланади. Молиявий ҳисобот бухгалтерия ҳисоботи маълумотлари асосида тузилади. Молиявий ҳисобот қуйидагиларни ўз ичига олади: - бухгалтерия баланси; - молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот; - асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот; - пул окимлари тўғрисидаги ҳисобот; - хусусий капитал тўғрисидаги ҳисобот; - изоҳ, ҳисоб-китоблар ва тушунтиришлар. Кичик ва хусусий тадбиркорлик собъектларининг молиявий ҳисоботи соддлаштирилган шаклда тузилади. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 17-моддасига биноан кичик ва урта

тадбиркорлик субъектлари фақат статистика органлари ҳамда солиқ органларига белгиланган шаклда ҳисобот тақдим этадилар. Шўъба корхоналари, шунингдек тадбиркорлик тузилмаларини филиали ва ваколатхоналари бўлган корхоналар умумлаштирилган молиявий ҳисобот тузади. Юридик шахслар ўз филиаллари ваколатхоналари ва бошқа таркибий булинмаларини мустақил балансга ажратишлари мумкин бўлиб, уларнинг баланслари ва бошқа ҳисобот шаклларини узларининг умумлаштирилган ҳисоботларига киритишлари шарт. Умумлаштирилган ҳисоботга бош корхона унинг шўъба корхоналари филиаллари ва ваколатхоналарининг молиявий ҳисоботлари илова қилади. Барча тадбиркорлик субъектлари учун 1 январдан 31 декабргача бўлган календарь йил молиявий ҳисобот даври ҳисобланади. Янгидан ташкил этилган юридик шахслар учун юридик шахслар вужудга келган санадан бошлаб уша йилнинг 31 декабрига қадар бўлган давр якка тадбиркорлар учун эса улар туман ҳокимлигидан рўйхатга олинган санадан бошлаб 1-ҳисобот йили деб ҳисобланади. Агар юридик шахс 1 октябрдан рўйхатга олинган бўлса, 1-ҳисобот кейинги йилнинг 31 декабрида тугайди. Якка тадбиркорни давлат рўйхатидан утишга ёки юридик шахс вужудга келишига кадар амалга оширилган хўжалик операциялари тўғрисидаги маълумотлар 1-ҳисобот йили молиявий ҳисоботи ҳисобланади. Молиявий ҳисобот қуйидагиларга тақдим этилади: - солиқ органлари; - таъсис ҳужжатларига мувофиқ мулкдорларга; - давлат статистика органларига; - қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа органларга. Молия ҳисоботи ҳисобот йили бошидан қўшилиб берувчи жамлама шартида йилнинг чорагида тақдим этилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси бухгалтерия ҳисоботининг айрим субъектлари учун молиявий ҳисоботни тақдим этишнинг бошқа муддатларини белгилаши мумкин.

Хўжалик юритувчи субъектларнинг йиллик молиявий ҳисоботи манфаатдор банклар, биржалар, инвестрлар, кредиторлар ва бошқалар учун ошкора ҳисобланади. Очик турдаги акциядорлик жамиятлари, компаниялари, банклар, фонд ва товар биржалари, инвестиция фондлари ва бошқа молия муассасалари ҳар йилги молиявий ҳисоботни уларда курсатилган маълумотларнинг тўғрилигини аудиторлар тасдиқлагач, ҳисобот йили тугагандан сўнг 1 майгача эълон қилишлари шарт. Гарчи молиявий ҳисоботлар ошкора эълон килинса ҳам бухгалтерия ҳисобини юритишда махфийликка риоя қилинади. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари мазмуни билан танишишга корхона маъмурияти ёки якка тадбиркор рухсати билан ёки қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда (прокурор, суд қарори асосида) йўл қўйилади. Бухгалтерия ҳисоби регистрлари билан танишишга рухсат этилган шахслар уларнинг махфийлигини саклашлари шарт. Мажбурийликни бузганлик қонунда белгиланган тартибда жавобгарликка сабаб бўлади. Бухгалтерия ҳисоби регистрлар компьютерга киритилган ёки микрофильм қилинган бухгалтери ҳисоби молиявий маълумотлар камида 3 йил, молиявий ҳисобот эса қонун ҳужжатларида белгиланган муддат мобайнида сақланади. Бухгалтерия ҳужжатларини олиб қўйиш қонун ҳужжатларига мувофиқ (прокуратура, суд, тергов, суриштирув идоралари қарори асосида) амалга оширилади. Хўжалик юритувчи субъект тугатилган вақтда якуний молиявий ҳисобот тузилади. Тугатиш бўйича операцияларни ҳисобга олиш, тугатиш баланси ва ҳисоботни тузиш, активлар қийматини аниқлаш юзасидан жавобгарлик тугатиш комиссияси зиммасига юклатилади. Умидсиз қарзлар ва зарарлар тугатиш балансига киритилмайди. Мажбуриятлар уларни узиш вақтига қадар ҳисобланган фоизлар билан тугатиш балансида акс эттирилади. Савдо хизмат кўрсатиш билан шуғулланувчи тадбиркорлик субъектлари накд пулни қабул қилиш ва ҳисобга олишни ташкил этади. Мулкчилик шаклларидан қатъий назар аҳоли билан нақд пулда ҳисоб-китоб қилувчи ва ойлик иш ҳақининг республикада белгиланган энг кам миқдоридан ортиқча кунлик тушумга эга бўлган корхоналар ва ташкилотлар нақд пулни марказий банкнинг инкассация хизмати орқали ҳар куни топширишга мажбурдирлар. Кўрсатиб ўтилган миқдордан кам кунлик тушумга эга бўлган хўжалик юритувчи субъектлар нақд пулни банк муассасаларининг кундузги ва кечки кассаларига топширишга

мажбурдирлар. Ойлик иш ҳақининг республикада белгиланган энг кам миқдоридан ортикча кунлик тушумга эга бўлган корхоналарга аҳолига нақд пулда ҳисоб-китоб қилиш билан боғлиқ фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини берадиган тегишли рухсат берувчи ҳужжатлар инкассациянинг тегишли хизмати билан тузилган шартнома мавжуд бўлган ҳолдагина берилади. Аҳолига савдо ва хизмат кўрсатувчи савдо тузилмалари накд пул билан ҳисоб-китоб қилишда назорат-касса машиналаридан фойдаланишлари шарт. Ҳар бир назорат касса машиналари махсус давлат реестрларига киритилиши шарт. 5 Тадбиркорлик субъектлари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлик. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, тадбиркорлик субъектлари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш энг аввало тадбиркорларнинг ўзи учун фойдалидир. Бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида тадбиркор ўзининг мулкий аҳволи, товар моддий бойликлари ва пул маблағларининг ҳаракатланиши, ўз хўжалик тадбиркорлик фаолиятининг қанчалик самарадорлиги ҳақида аниқ ва ишончли ахборотларга эга бўлади. Тадбиркорлар томонидан бухгалтерия ҳисобининг юритилиши давлат ҳокимият ва бошқарув идораларига ҳам муҳим аҳамиятга эга. Тадбиркорлар фаолиятини назорат қилиш улар фаолиятига кўмаклашиш, солиқлар ва бошқа турли йиғимлар тўлаш ваколатига эга бўлган давлат идоралари тадбиркорларнинг бухгалтерия ҳисоб маълумотлари асосида ўзлари учун зарур бўлган маълумотларни олиш имкониятига эга бўладилар. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда инкассация хизматидан фойдаланиш, касса машиналарини жорий этилиши ҳам тадбиркорлар ҳамда давлат идоралари манфаатлари нуқтаи назаридан фойдалидир. Шу сабабли ҳам тадбиркорлар зиммасига юкланган мажбуриятлар ичида бухгалтерия ҳисобини юритиш ва молиявий ҳисоботларни тақдим этиш қоидалари ва тартибига риоя этиш бурчи алоҳида ўрин эгаллайди.

Тадбиркорлар томонидан юқоридаги мажбуриятларни бажармаслик уларнинг ўзлари учун ҳам, давлат ва жамият учун ҳам жиддий салбий окибатларни вужудга келтиради, иқтисодиётни ривожлантиришга путур етказади ва тадбиркорлик фаолиятига мақсадга мувофиқ таъсир этиш, улардан солиқ ва йиғимлар ундириш, солиқлар ва йиғимларнинг адолатли ҳажмини белгилаш имкониятини амалда йўққа чиқаради. Тадбиркорлар томонидан бухгалтерия ҳисоби бўйича мажбуриятларни бузиш қуйидагича кўринишларда намоён бўлиши мумкин: а) тадбиркорлик субъекти томонидан бухгалтерия ҳисобини юритмаслик; б) тадбиркорлик субъекти томонидан бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларига риоя қилмаслик. Бухгалтерия ҳисоби маълумотларини қалбакилаштириш; в) молиявий ҳисоботларни ўз вақтида тақдим этмаслик; г) нотўғри маълумотларга асосланган молиявий ҳисоботларни тақдим этиш; д) инкасация қоидаларини бузиш, касса машиналарини қўллаш қоидаларига риоя қилмаслик. Тадбиркорлик субъекти томонидан бухгалтерия ҳисоби юритиш қоидаларини бузиш тегишли ҳолатлар бўйича фуқаролик ҳуқуқий, маъмурий ҳуқуқий ва жиноят ҳуқуқий жавобгарлигини келтириб чиқаради. Шунингдек, тадбиркорлик тузилмалари, бухгалтерия хизмати ходимлари томонидан ўз меҳнат мажбуриятларини бажармаганлик оқибатида бухгалтерия ҳисоби юритиш қоидалари бузилса, бу ҳолда ходимлар меҳнат қонунчилиги асосида тегишли интизомий жавобгарликга тортилади. Маълумки, «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонунинг 7-моддасига асосан агар тадбиркорлик тузилмасида ўз бухгалтерия хизмати бўлмаса, бухгалтерия ҳисобини ташкил этиш шартнома асосида ихтисослаштирилган бухгалтерия фирмасига топширилиши мумкин. Бундай холда тадбиркорлик тузилмаси бухгалтерия фирмаси ўртасида ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш билан

шартномаси тузилади ва бинобарин тарафлар ўртасида муносабатлар Фуқаролик кодексининг 703-708-моддалари бўйича тартибга солинади. Агарда бухгалтерия фирмаси бухгалтерия ҳисоби юритиш қоидаларини бузса, молиявий ҳисоботларни тақдим этиш тартибига риоя қилмаса, бунинг натижасида тадбиркорлик субъектига етказилган барча зарарларни тўлаши лозим. Одатда амалиётда бухгалтерия фирмаси хизматидан якка тадбиркорлар кўпроқ фойдаланадилар. Бозор муносабатлари тизимида тадбиркорлик субъектлари тадбиркорлик муносабатлари бўйича ўз шерикларининг молиявий ҳисоботларини диққат билан кузатиб боради. Тадбиркорлик субъектининг молиявий ҳисоботлари уларнинг хўжалик, тадбиркорлик, мулкий-молиявий аҳволининг кўзгусидир. Худди шу сабабли ҳам «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуннинг 20-моддасида хўжалик юритувчи субъектларини йиллик молиявий ҳисоботи манфаатдор банк, биржалар, инвестрлар, кредиторлар ва бошқалар учун ошкора ҳисобланади деб кўрсатилган. Ҳар қандай тадбиркорлик муносабатларида ўзига шерик танлашда муайян бир шартнома тузишда, албатта, тегишли тадбиркорлик субъектининг молиявий ҳисоботларини диққат билан ўрганиб чиқади ва улардан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилади. Агарда молиявий ҳисоботларда тадбиркорлик субъекти ўзининг мулкий молиявий аҳволини яхшироқ кўрсатиш, бошқа тадбиркор субъектларини чалғитиш, алдаш мақсадида нотўғри маълумот юритган бўлса, у ҳолда ушбу нотўғри маълумотларга асосланиб ҳаракат қилган бошқа тадбиркорлик субъектлари олдида фуқаролик ҳуқуқий жавобгардир. Агарда тадбиркорлик субъекти нотўғри молиявий ҳисоботларга ишониб хўжалик шартномалари тузган бўлса, бундай шартномалар Фуқаролик кодексининг 123-моддасига асосан ҳақикий ҳисобланмайди. Агарда нотўғри молиявий ҳисобот тузган тадбирокрлик субъекти ҳам ва уларни тасдиқлаган аудиторлик фирмаси ҳам ушбу нотўғри молиявий ҳисоботларга асосланиб ҳаракат қилган тадбиркорлик тузилмалари олдида солидар жавобгар бўлади. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 175-моддасида бухгалтерия ҳисоби-ҳисоботи тартибини бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Унда кўрсатиладики, бухгалтерия ҳисоби-ҳисоботи тартибини бузиш мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақининг 5 баравардан 10 бараваргача миқдорда жарима солишга сабаб бўлади. Худди шундай ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси қўлланилганидан кейин 1 йил давомида такрор содир этилган бўлса, мансабдор шахсларга энг кам иш ҳақи 10 баравардан 15 бараваргача

миқдорда жарима солишига сабаб бўлади. Агарда бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларини бузиш орқали солиқлар ва бошқа тўловларни тўлашдан бўйин товлаш, солиқлар солинадиган объектларнинг ҳисобини олиб бормаслик ёки касса операцияларини тартибини бузиш содир бўлса, Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекс 174 ва 175–моддаларида назарда тутилган маъмурий жавобгарлик санкциялари қўлланилади. Бухгалтерия ҳисоби юритиш қоидаларини бузганлик муайян манфаатларни кўзлаб содир этилганда ёки муайян оқибатлар келтириб чиқарганда, тегишли айбдор шахсларни жиноий жавобгарликга тортилишига ҳам сабаб бўлиши мумкин. Масалан, хўжалик юритувчи субъектларни ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумот ва ҳужжатларни тақдим этиш бухгалтерия ҳисоботларини бузиб кўрсатиш йўли билан иқтисодий жиҳатдан ўзининг тўловга қодирлигини йўқотганлигини ёки иқтисодий ночорлигини бошқача тарзда қасддан яшириши кредиторларга кўп миқдорда зарар етказилишига сабаб бўлса, банкротликни яшириш жинояти сифатида баҳоланиб айбдор шахсларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 181-моддасида назарда тутилган санкциялар қўлланилади. Агарда бухгалтерия ҳисобини юритиш қоидаларини бузиш тадбиркорнинг фойда (даромад) ёки солиқ тўланадиган бошқа объектларни қасддан яшириш, камайтириб кўрсатиш, шунингдек, давлат томонидан белгиланган солиқларни, йиғимларни, бож ёки бошқа тўловларни тўлашдан қасддан бўйин товлашига сабаб бўлса, бу ҳаракат солиқ ва бошқа тўловларни тўлашдан бўйин товлаш жинояти сифатида ифодаланиб, айбдор шахсларга нисбатан Жиноят кодексининг 184-моддасида назарда тутилган санкциялар қўлланилади, бундан ташқари, тадбиркорлик тузилмаси раҳбари томонидан бухгалтерия ҳисобини юритишни ташкил этиш мажбуриятини бажармасик Жиноят кодексининг 207-моддасидаги мансабга совуққонлик билан қараш жинояти таркибини ташкил этади. Агарда тадбиркорлик тузилмаси раҳбари ва бухгалтерия хизмати ходимлари ғаразгўйлик ва бошқа мақсадларни кўзлаб, бухгалтерия ҳисоби ҳужжатларига била туриб сохта маълумотлар ва ёзувлар киритса, бухгалтерия ҳисоби ҳужжатларини қалбакилаштирса ёки била туриб сохта ҳужжатлар тузса ва тақдим этса, агарда бу фуқароларнинг ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларига ёхуд давлат ёки жамоат манфаатларига жиддий зарар етказилишига сабаб бўлса, мансаб соҳталиги жинояти ҳисобланади. Бундай жиноятни содир этган шахслар Жиноят кодексининг 209-моддасига биноан жавобгарликка тортиладилар.

Адабиётлар: 1 Каримов И. А.. Ўзбекистон буюк келажак сари (Ўзбекистон XXI аср бўсагасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафо-латлари). Т., «Ўзбекистон», 1998, 567-6. 2. Каримов И. А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., «Ўзбекистон», 1995, 241-6. 3. Ўзбекистон Республикасининг Корхоналар, Ижара, Мулкчилик тўғрисидаги қонунлари. Т., «Адолат», 1997. 4. www . ziyonet . uz

Похожие

Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш асослари

Тадбиркорлик субъектлари банкротлигининг ҳуқуқий асослари

Чет эл ташкилотлари, ҳалкаро ташкилотлар ва тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари

Хисоб юритиш жараёнининг умумий тавсифи