Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари - Юриспруденция - Рефераты

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

289 KB

Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари, бурчлари, жавобгарлиги ва ҳуқуқий кафолатлари Режа : 1. Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари. 2. Тадбиркорларнинг мажбуриятлари. 3. Тадбиркорларнинг жавобгарлиги 4. Тадбиркорлар ҳуқуқлари ва манфаатларининг кафолатлари.

1. Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари. Тадбиркорлар ҳуқуқий муносабатлар субъектлари сифатида мавжуд бўлиши, уни фаолият юритишининг асосий шарти-унинг маълум ҳуқуқларга эга эканлиги, ҳуқуқ соҳиби сифатида қонун томонидан эътироф этилиши ҳисобланади. Худди шу муносабат билан "ҳуқуқ" иборасининг этимологик маъноси ҳақида бир оз тўхтаб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ҳуқуқ ва ҳуқуқ лаёқати ўзига хос узвий иборалар ҳисобланади. Ҳар қандай субъект, шу жумладан, тадбиркор ҳуқуқ соҳиби бўлиш учун энг аввало ҳуқуқ лаёқатига эга бўлиши лозим. Ҳуқуқ назарияси бўйича ҳуқуқ лаёқати инсондан ажралмас, унга доимий хос бўлган хусусият бўлиб, инсон бутун умри давомида, ёшидан, саломатлик ҳолатидан қатъи назар, ҳуқуқ лаёқатига эга бўлади. Ҳуқуқ лаёқати ўз моҳиятига кўра ҳуқуқларга эга бўлиш ва мажбуриятларни бажара олиш қобилияти ҳисобланади. "Ҳуқуқ" тушунчаси ғоят кенг маънода қўлланиладиган тушунчадир. Юридик адабиётларда унинг ўнлаб таърифи мавжуд. Энг асосий мезон-масалага қайси нуқтаи назардан, сиёсий-ҳуқуқий, иқтисодий-ҳуқуқий, ижтимоий-ҳуқуқий нуқтаи назардан туриб ёндашишга боғлиқ. Бироқ юқоридаги нуқтаи назарлардан туриб ёндашув ушбу дарслик доирасидан ташқаридадир. Биз учун энг асосийси, соф ҳуқуқий нуқтаи назардан "ҳуқуқ" тушунчасига таъриф бериш ҳисобланади. Ушбу нуқтаи назардан олганда "ҳуқуқ-бу субъектга берилган имконият", ҳуқуқ-бу субъект учун мавжуд эркинлик, "ҳуқуқ-бу субъектга берилган рухсатнома" сифатидаги анъанавий қарашлар мавжуд. Фуқаролик ҳуқуқида ҳуқуқ элементлари таҳлил этилганда "ҳуқуқ-бу субъектнинг ваколатлари мажмуи" сифатида ҳам талқин этилади. Бу ўринда масаладан бироз четга чиқилса ҳам, "табиий ҳуқуқлар" ва "тақдим этиладиган ҳуқуқлар" назариясига тўхтаб ўтиш ўринлидир. Табиий ҳуқуқлар назариясига кўра, инсонга туғилишидан хос бўлган ҳуқуқлар мавжуд. Бу ҳуқуқ давлат томонидан унга берилмайди, балки ўз-ўзидан мавжуд бўлади, давлат бу ҳуқуқни тан олишга, эътироф этишга ва унга риоя қилишга мажбур. Бу ҳуқуқлар марказида инсоннинг яшаш ҳуқуқи, унинг шахси, дахлсизлиги туради. Давлат ёки бошқа ҳар қандай ижтимоий тузилма бу ҳуқуқларни чекламайди, уни олиб қўя олмайди. Шуни эътироф этиш лозимки, табиий ҳуқуқлар назарияси дунёнинг ижтимоий-сиёсий тараққиётига, давлат ва шахс ўртасидаги муносабатларни белгилашга жуда катта таъсир кўрсатади. XVII-XVIII асрларда шаклланган бу таълимот сарчашмаларида Гуго Граций, Ж.Лильберн, Ж.Локк, Т.Жеферсон, Т.Пейн, Ж.Ж.Руссо каби мутафаккирлар турган эди. Бу ҳуқуқий таълимот ғоялари у ёки бу даражада кўпгина мамлакатлар ҳуқуқ меъёрларида, шу жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчларига бағишланган иккинчи бўлимида ҳам ўз ифодасини топган. Табиий ҳуқуқлардан фарқли равишда "тақдим этиладиган ҳуқуқлар" бу давлат томонидан тегишли қонунларда мустаҳкамлаб қўйиш асосида инсонларга, фуқароларга бериладиган ҳуқуқлар ҳисобланади. Давлатнинг демократик моҳияти, унинг ижтимоий- иқтисодий даражаси ушбу ҳуқуқларнинг мазмунини, кўламини ва таъминлаш даражасини белгилайди. Хўш, тадбиркорлик ҳуқуқи ўз моҳиятига кўра табиий ҳуқуқми ёки тақдим этиладиган ҳуқуқми,-деган савол туғилиши табиий. Бу саволга жавоб бериш учун биринчи галда тадбиркорлик субъекти нафақат жисмоний шахслар, балки юридик шахслар ҳам бўлиши мумкинлигини эсдан чиқармаслик, ҳисобга олиш лозим бўлади. Яқин ўтмишимизда ҳуқуқ субъектларининг тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиш имкониятлари амалда деярли бўлмаганлиги, бинобарин, "тадбиркорлик давлат томонидан

йўл қўйиладиган ёки йўл қўйилмайдиган фаолият турига мансуб эканлиги ҳақидаги ғоя" тадбиркорликни табиий ҳуқуқлар туркумига киритишни инкор этади. Бироқ бозор муносабатларига асосланган тизим моҳиятини таҳлил этганда бу тизим асосини, негизини тадбиркорлик ташкил этишини унутмаслик лозим. Тадбиркорлик субъекти, унинг ҳуқуқлари мавжуд бўлмаса, унинг объекти бўлган бозор муносабатлари ҳам мавжуд бўлмайди. Демак, бозор муносабатлари тизими ўзининг табиий ҳуқуқларига эга, бу ҳуқуқлар бўлмаган тақдирда тизим ҳам яшай олмайди. Бошқа томондан олганда, жисмоний шахс кўп ҳолларда юридик шахснинг ўзагини, негизини, ўзига хос «субстрати»ни ташкил этади. Бинобарин, агарда инсонни тадбиркорлик билан шуғулланиш ҳуқуқи у ёки бу даражада «табиий ҳуқуқ» сифатида халқаро ҳуқуқ меъёрларида эслатиб ўтилган бўлса, демак бу ўринда муаммо ўз-ўзидан ҳал бўлган, ечимини топган деб ҳисоблаш мумкин бўлар эди. БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йил, 10 декабрда қабул қилинган "Инсон ҳуқуқлари умумжаҳон Декларацияси"да инсоннинг тадбиркорлик ҳуқуқи ҳақида бевосита норма мавжуд эмас. Бироқ, Декларациянинг 17-моддасида "Ҳар бир инсон якка ўзи ёки бошқалар билан биргаликда мулкка эгалик қилиш ҳуқуқи соҳибидир", 23-моддада эса "Ҳар бир инсон меҳнат қилиш, ишни ўз эрки билан танлаб олиш ҳуқуқига эгадир. Ҳар бир ишлаётган одам ўзи ва оиласи учун муносиб яшашни таъминлайдиган адолатли ва қониқарли даромад олиш ҳуқуқига эгадир", деб кўрсатилади. Ушбу ҳуқуқлар эса тадбиркорлик ҳуқуқларининг ўзагини, негизи ҳисобланади. БМТнинг Бош Ассамблеяси 1986 йилда "Иқтисодий, ижтимоий ва маданий ҳуқуқлар тўғрисида халқаро Пакт”ни қабул қилди. Ушбу Пактда ҳам "давлатлар меҳнат ҳуқуқини эътироф этадилар, ушбу ҳуқуқ ҳар бир кишининг меҳнат билан тирикчилик учун маблағ ишлаб топиш имкониятини қамраб олади" (6-моддаси, 1-қисм), "давлатлар ҳар бир кишининг ўзи, оиласи учун етарлича турмуш даражаси бўлиш ҳуқуқини эътироф этадилар, етарлича озиқ-овқат, кийим-кечак ва уй-жой ҳамда турмуш шароитларини муттасил яхшилаб бериш шу жумлага киради. Давлатлар ушбу ҳуқуқни амалга ошириш учун зарур чораларни кўрадилар (2-модда, 1-қисм)", деган қоидалар мустаҳкамлаб қўйилган. Ушбу меъёрлар ўз мазмуни ва моҳиятига кўра, тадбиркорлик ҳуқуқи билан узвий боғлиқдир, чунки меҳнат ҳуқуқи ва даромад олиш ҳуқуқини энг юқори, ўз такомиллиги ва қиёмига етган шакли-бу тадбиркорлик билан шуғулланиш ҳуқуқи ҳисобланади. Халқаро ҳуқуқда мустаҳкамлаб қўйилган инсон ҳуқуқлари доирасидан фарқли равишда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида бозор муносабатларини ривожлантириш Ўзбекистон иқтисодиётининг асосий мақсади эканлиги белгилаб қўйилган ва бунда давлат тадбиркорлик эркинлигини кафолатлаши ҳам ўз ифодасини топган. Бу ўринда шуни ҳам таъкидлаб ўтиш ўринлики, тадбиркорлик эркинлигининг конституциявий мақомга кўтарилиши дунёнинг энг ривожланган мамлакатлари қонунчилигида ҳам кузатилмаган ва бинобарин, у Ўзбекистон ҳуқуқ тизимининг юқори даражасидан дарак беради. Юқорида тадбиркор ҳуқуқ субъекти сифатида жисмоний шахс ва юридик шахс бўлиши мумкинлиги қайд этилган эди. Бироқ, тадбиркорнинг ҳуқуқлари доирасини белгилашда биринчи галда жисмоний шахсни назарда тутиш муҳим аҳамиятга эга. Буни жуда ўринли деб ҳисоблаш мумкин, чунки жисмоний шахс ҳар доим реал мавжудот,

юридик шахс формал ва мавҳум тузилмадир. Шу нуқтаи назардан олганда, тадбиркор- жисмоний шахс ҳуқуқлари унинг инсон, шахс, фуқаро сифатидаги ҳуқуқ ва эркинликлари билан узвий ва чамбарчас боғлиқ эканлигини эътироф этиш лозим. Инсон ҳуқуқларининг қуйидаги турлари бевосита тадбиркор-жисмоний шахс ҳуқуқларининг амалга оширилишида муҳим аҳамиятга эга: а) барча шахсларнинг қонун олдида тенглиги; б) шаън, қадр-қимматининг ҳимоя қилиниши; в) бир жойдан иккинчи жойга эркин кўчиш, Ўзбекистон ҳудудига эркин кириш ва ундан чиқиш; г) ахборотлар излаш, олиш ва уни тарқатиш; д) ўз ҳуқуқлари ва манфаатларига дахлдор бўлган ҳар қандай ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиб чиқиш имкониятига эга бўлиш; з) мулкдор бўлиш, ижтимоий таъминот олиш ва шу кабилар. Ушбу ҳуқуқлар Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 18, 27, 28, 29, 30, 36, 39-моддаларида мустаҳкамлаб қўйилган. Конституциянинг 54-моддасида мулк ҳуқуқининг мазмуни, унинг асосий элементлари, мулкдор ваколатларининг чегараси аниқ- равшан белгилаб қўйилган ва бу ҳолат ҳам тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда ҳал қилувчи аҳамиятга эга. Тадбиркорнинг махсус, ўзига хос ҳуқуқлари унинг тадбиркор сифатидаги ҳуқуқий мақоми (мақсадини) тадбиркорликнинг фойда (даромад) олиш мақсадини кўзлаган ҳолда таваккалчилик асосида ташаббускорлик билан фаолият кўрсатиш белгиларида яққол ифодаланади ва улардан бевосита келиб чиқади. Тадбиркорлик энг муҳим ҳуқуқлардан бири якка ўзи ёки бошқа хўжалик юритувчи субъектлар (яъни, товарлар ишлаб чиқариш, сотиш, харид қилиб олиш, хизматлар кўрсатиш ва ишлар бажариш борасидаги фаолият билан шуғулланувчи давлат корхоналари ва бошқа корхоналар, шунингдек уларнинг филиаллари ва ваколатхоналари, акциядорлик жамиятлари ва бошқа хўжалик жамиятлари ҳамда ширкатлари, иттифоқлари, ассоцияциялари, концернлари, конциорциумлари, корпорациялари ва бошқа бирлашмалари, қўшма корхоналар, биржалар, банклар, суғурта жамиятлари, инвестиция, пенсия фондлари ва бошқа фондлар, бошқа бирлашмалар, шу жумладан, тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи фуқаролар) билан биргаликда корхоналар ва ташкилотларни вужудга келтиришга ҳақли эканлиги ҳисобланади. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 8-моддасида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ҳуқуқлари белгилаб қўйилган. Бу ҳуқуқлар мазмунан бевосита тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш имкониятларини таъминлайди. Бу ҳуқуқлар мажмуи тадбиркорлик субъектларининг асосий туб ваколатларини мустаҳкамлайди. Бу ҳуқуқлар бирортаси истисно этилса, у ҳолда тадбиркорлик фаолиятини тўлақонли равишда амалга ошириб бўлмайди. Қонунда тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳуқуқлари қуйидагича белгиланган:

1) тадбиркорлик фаолияти субъектлари қонун ҳужжатларига мувофиқ ўзига тегишли мол-мулкка эгалик қилиш, ундан фойдаланиш, уни тасарруф этишга ҳақли. Бир қарашда бу гўё барча ҳуқуқ субъектларига тегишли бўлган ҳуқуқ сифатида қаралиши мумкин. Аслини олганда ҳам, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 36-моддасида ҳамма мулкдор бўлишга ҳақли деб кўрсатилади. Бироқ бошқа субъектларни мулкдор бўлиш ҳуқуқи бу шунчаки потенциал имконият бўлса, бу ҳуқуқни амалга ошириш бу субъект учун жиддий оқибатлар келтириб чиқармайди. Бироқ тадбиркор учун мулкдор бўлиш ҳуқуқи, мулкий ҳуқуқларни амалга ошириш ҳуқуқи бу ҳаётий зарурият бўлиб, бусиз тадбиркорлик билан шуғулланиш мумкин эмас. Бошқача айтганда, тадбиркорлик фаолияти бу энг аввало иқтисодий фаолиятдир. Иқтисодий фаолият негизида эса мол- мулк ётади. Қонунда тадбиркорнинг ўзига тегишли мол-мулк тушунчасини кенг маънода талқин этиш лозим. Шу сабабли ҳам, бундай мол-мулк таркибига моддий объектлар, қимматбаҳо қоғозларга нисбатан мулк ҳуқуқи, шунингдек интеллектуал фаолият натижаларига нисбатан мутлақ ҳуқуқлар ҳам киради. Тадбиркорнинг муайян мулкий манфаатлар кўриш имкониятини таъминловчи ашёвий ҳуқуқлари, бошқа мулкий ҳуқуқлари ҳам унинг мол-мулкка нисбатан ҳуқуқлари доирасига киради. Тадбиркорнинг ўзига тегишли мол-мулкка нисбатан мулкий ҳуқуқларни амалга ошириши қонунда, яъни, Конституцияда (54-модда), ФК (2-бўлим) ва бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда ва асосларда амалга оширилади. Мулк ҳуқуқининг мазмуни ФКнинг 164-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Унга асосан мулкдор ўзига қарашли мол-мулкка: а) ўз хоҳишига кўра (яъни, ўз эрки-иродаси билан, ўзи истаган ҳолатда); б) ўз манфаатларини кўзлаб (яъни, мулкдор томонидан ўз мулкий ҳуқуқларини амалга ошириш мотивацияси-бу ҳуқуқлар унинг ўз моддий ёхуд маънавий қаноатланиши, наф кўриши учун рўй беради. Масалан, ўзи ёки яқинларининг жисмоний ёки бошқача моддий эҳтиёжларини қаноатлантиришга қаратилади, ҳатто мулкдор ўз мол-мулкидан хайр-эҳсон қилган тақдирда ҳам (ўз инсонийлик бурчини бажариш) маънавий манфаат амалга ошади); в) эгалик қилиш (эгалик қилиш мулкдор томонидан мол-мулкни ўз қўлида, ўз ихтиёрида, ўз эрки-иродасининг таъсири доирасида, ўз бошқарувида сақлаб туришини англатади); г) ундан фойдаланиш (мол-мулкдан фойдаланиш мол-мулк объектларини истеъмол қилиш, унинг фойдали хусусиятларини олиш, эксплуатация қилишни англатади); д) уни тасарруф этиш (мол-мулкни тасарруф этиш, унинг юридик тақдирини белгилаш, яъни, мулк ҳуқуқини ўзида сақлаб қолиш ёхуд ўзидан бегоналаштириш ҳолатларини англатади); е) шунингдек, ўзининг мулк ҳуқуқини ким томонидан бўлмасин, ҳар қандай бузилишини бартараф этишни талаб қилиши (мулкдорни ўз мулк ҳуқуқини ҳимоя қилишни ФКнинг 228-моддасида кўрсатилган виндикацион даъво асосида ва 231-моддада кўрсатилган негатор даъво қўзғатиш асосида амалга ошириш ҳуқуқига эга).

Мулк ҳуқуқини амалга оширишда мулкдор тегишли мол-мулк объектларидан фойдаланиш, уларни сақлаш қоидаларига риоя қилиши лозим. Тадбиркорлик субъекти бўлган юридик шахслар ўз мол-мулкларини юридик шахс баланс ҳужжатларида акс эттиришлари шарт. Юридик шахс томонидан сотиб олинган мол-мулк дарҳол балансга киритилиши, сотиб юборилган, нобуд бўлган ёки бошқа тарзда бегоналаштирилган мол-мулк балансдан чиқарилиши лозим; 2.Тадбиркор мустақил равишда ишлаб чиқариш дастурини шакллантириш, маҳсулот етказиб берувчиларни ва ўз маҳсулотининг (ишлари, хизматларининг) истеъмолчиларини танлаш ҳуқуқига эга. Маълумки, ҳозирги замон тадбиркорлик ишлаб чиқариш фаолияти жуда мураккаб жараёндир. Бу жараёнда тадбиркор ўз фаолиятини ғоят пухталик билан ташкил этиши, режалаштирилиши талаб этилади. Хом-ашёни қаердан олади ва кимдан олади, қандай технологияни қўллайди, қандай механизмдан фойдаланади, ишлаб чиқаришни қандай ташкил этади- буларнинг ҳаммасини тадбиркорлик субъекти мустақил равишда белгилайди. Бу ишлаб чиқариш хўжалик жараёни бўлиб, ҳеч ким тадбиркорлик субъектига мажбурий кўрсатма, буйруқ беришга ҳақли эмас. Тадбиркор ўз ишлаб чиқаришида, унга ёрдам берувчи субъектларни ва уларнинг маҳсулотларини ўзи танлайди ва улар билан эркин шартномавий муносабатларга киришади. Тадбиркор ўз маҳсулотлари, хизматлари ва ишларининг истеъмолчиларини ҳам ўзи эркин равишда танлайди ва улар билан ихтиёрийлик асосида шартномалар тузади. Демак, бу соҳада тадбиркорга мажбурий кўрсатма берилиши мумкин эмас; 3.Тадбиркор тадбиркорликдан чекланмаган миқдорда даромад (фойда) олиш ва уни ўз ихтиёрига кўра тасарруф этишга ҳақли (товарлар, ишлар, хизматлар бозорида устун мавқени эгаллаб турган тадбиркорлик фаолияти субъектлари бундан мустасно). Бу ҳуқуқ тадбиркорларнинг энг муҳим ҳуқуқларидан ҳисобланади. Ҳақиқатан ҳам тадбиркорлик фаолиятидан кўзланган пировард мақсад бу-фойда олиш (даромад олиш) бойлик орттириш, моддий манфаат кўриш. Одатда, тадбиркорнинг даромади (фойдаси) деганда, ишлаб чиқариш харажатлари ва бошқа сарф-харажатлар, шунингдек мажбурий тўловлар, солиқлар, бож тўловлари ва шу кабилар чегириб ташлангандан кейин тадбиркор ихтиёрида қолган соф фойда суммаси тушунилади. Умумий қоида бўйича, бундай даромадлар ҳажми, миқдори чекланмайди, бундай даромад пул кўринишида, валюта маблағлари кўринишида, мол-мулк кўринишида бўлиши мумкин. Тадбиркор бу даромадни, ўз ихтиёрига кўра эркин тасарруф этади, яъни хоҳласа, ўз истеъмоли учун сарф қилади, ишлаб чиқаришни ривожлантиришга сарфлаши, хайр-эҳсон қилиши мумкин. Бироқ, баъзи тадбиркорлик субъектлари бозорда монопол устун мавқега эга. Ўзбекистон Республикасининг "Товар бозорларида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида"ги 1996 йил 27 декабрдаги Қонунида бозорда устун мавқега эга бўлган субъект ҳолатига таъриф берилган. Ушбу Қонуннинг 3- моддасига асосан устун мавқе-хўжалик юритувчи субъектнинг ўрнини босувчиси бўлмаган товар бозорида ёхуд бир-бирининг ўрнини босадиган товарлар бозорида ўзига (ўзгаларга) рақобатга ҳал қилувчи таъсир кўрсатиш, бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорга киришини қийинлаштириш ёки уларнинг иқтисодий фаолият эркинлигини ўзга тарзда чеклаш имкониятини берадиган ҳукмрон мавқеси, бозордаги

улуши 65 фоиз ва ундан зиёдини ташкил этадиган хўжалик юритувчи субъектнинг мавқеси устун мавқе ҳисобланади. Бозорда устун мавқега эга бўлган тадбиркорлик субъектларининг оладиган даромадлари фойдасининг максимал чегаралари давлатнинг ваколатли идоралари (Монополияга қарши кураш қўмитаси) томонидан белгилаб берилади. Бозорда устун мавқега эга бўлган тадбиркорлик субъектининг бу борада чекланиши энг аввало истеъмолчилар, харидорларнинг манфаатларини ҳимоя қилишни назарда тутади. Аслини олганда, бозорда устун мавқега эга бўлган субъектни, ҳуқуқини чеклаш адолат ва инсоф нуқтаи назаридан мақсадга мувофиқдир; 4. Тадбиркорлик субъекти ўз маҳсулотини (ишлари, хизматларини) ишлаб чиқаришларини бозор коньюктурасидан келиб чиқиб, мустақил равишда белгиланадиган нархлар ва тарифлар бўйича ёки шартнома асосида реализация қилишга ҳақли (қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно). Одатда, бозор тизими шароитида нарх-наво талаб ва таклиф асосида белгиланади. Бозорнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиқиб, тадбиркор ўз маҳсулоти (хизмати)га баҳони ўзи бир тарафлама белгилайди ва бу ҳолда ушбу баҳога рози бўлган истеъмолчи қўшилиш шартномаси орқали (ФКнинг 360-моддаси) тадбиркор билан ҳуқуқий муносабатга киришади. Баҳо белгилашнинг бошқа усулида эса баҳо тадбиркор билан истеъмолчи ўртасидаги келишув асосида белгиланади. Одатда, маъмурий йўл билан нарх-навони белгилашга йўл қўйилмайди. Давлат нарх-наво даражасига асосан иқтисодий усуллар орқали таъсир этади. Айни вақтда қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда товарлар, хизматлар, ишлар баҳоси давлатнинг ваколатли идоралари томонидан белгиланиши мумкин. Масалан, табиий монополия субъектлари маҳсулотлари (хизматларига), бозорда устун мавқега эга бўлган субъектлар товарлари (хизматлари)га, баъзи қишлоқ хўжалик маҳсулотларини давлат буюртмаси бўйича ҳарид қилишда ва ҳ.к. (бу ҳақда батафсил ушбу дарсликнинг тегишли бобига қаралсин); 5.Тадбиркорлик фаолияти субъекти бинолар, иншоотлар, ускуналар ва бошқа мол-мулкни олишга ва (ёки) ижарага олишга, шу жумладан, лизинг йўли билан олишга ҳақли. Тадбиркор ўз фаолияти учун зарур бўлган барча зарур воситаларни олди-сотди шартномаси орқали ўзига мулк сифатида харид қилиб олиши мумкин. Энг асосийси, бу воситалар фуқаролик муомаласидан чиқарилмаган бўлиши лозим. Айни вақтда фуқаролик қонунларида олди-сотди шартномаси умумий қоидалари билан айрим мол-мулк объектларининг сотиб олишни ўзига хос хусусиятлари белгилаб қўйилган. Масалан, кўчмас мулкни сотиб олиш (ФКнинг 479-488-моддалари), корхонани сотиб олиш (ФКнинг 489-496-моддалари). Бинобарин, тадбиркор ушбу белгиланган қоидаларга риоя қилган ҳолда турли мол-мулк объектларини сотиб олишга ҳақли. Қонунда бинолар, иншоотлар, ускуналарни лизинг (молия ижараси) орқали олиш ҳуқуқига ҳам алоҳида эътибор берилади. Бу бежиз эмас, албатта. Лизинг биз учун нисбатан янги шартнома тури бўлса ҳам, у ривожланган мамлакатларда кенг қўлланилади. Лизингнинг афзаллиги шундаки, янги техника, ускуналарни сотиб олишга имкони бўлмаган тадбиркорлик субъекти (лизинг олувчи) учун бошқа бир субъект, масалан тижорат банки (лизинг берувчи) ўз маблағи ҳисобидан лизинг шартномаси асосида янги техника, ускуна сотиб олиб беради ва унга эгалик қилиш, фойдаланиш учун топширади. Лизингнинг кредитдан афзаллиги шундаки, бунда лизинг олувчи ўз мажбуриятларини бажармаган тақдирда лизинг нарсасини (ускунани) ўзига қайтариб олади, бинобарин, уни таваккал қилиш даражаси анча паст. Кредитда эса олинган кредит маблағининг умуман йўқ бўлиб кетиш таваккали мавжуд ва бундай ҳолларда кредитни қайтариш эҳтимоли ҳар доим ҳам мавжуд бўлмайди.

Лизинг шартномаси лизинг олувчи учун ҳам ғоят фойдали. У энг янги техникани ўз ишлаб чиқаришида дарҳол қўллаш ва натижада самарадорлик-фойдани оширишга имкон беради. Ўзи бу техникани сотиб олиш учун пул тўплаганда, вақтдан анча ютқазган бўлур эди. Лизинг бўйича муносабатлар ФКнинг 587-599-моддаларида ва лизинг тўғрисидаги махсус қонун билан тартибга солинади. Тадбиркорнинг энг муҳим ҳуқуқларидан бири тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун бошқа юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳамда пул маблағларини ихтиёрий асосларда жалб этиш ҳисобланади. Бошқаларни мол-мулкини жалб этиш ҳақ тўлаш эвазига (масалан, ижара) ва текин (масалан, ссуда) амалга оширилиши мумкин. Бунда тадбиркор билан мол-мулк соҳиби ўртасида шартнома тузилади. Одатда бошқаларнинг мол-мулкидан фойдаланишнинг энг кенг тарқалган шакли ижара ҳисобланади. Ижара асосида ижарага берувчи мол-мулкни ижарага олувчига ҳақ эвазига вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун топширади. Ижара предмети бўйича қонунда мулк ижараси (ФКнинг 585-557-моддалари), прокат (ФКнинг 558-563- моддалари), транспорт воситалари ижараси (ФКнинг 564-572-моддалари), бинолар ва иншоотлар ижараси (ФКнинг 573-578-моддалари), корхоналарни ижарага олиш (ФКнинг 579-586-моддалари), лизинг, яъни, молиявий ижара (ФКнинг 587-599-моддалари), уй-жой ижараси (ФКнинг 600-616-моддалари) каби ижара турлари фарқланади. Умумий қоида бўйича ижара шартномаси предмети сифатида ер, бошқа табиий ресурслар тегишли қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Ижара шартномасида ижара предмети, унинг қиймати, ижара ҳақи, ижара муддати, тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, фойдаланиш шартлари ва тартиби, ижарага олинган мол-мулкни яхшилаш, ёмонлаштириш оқибатлари, шартнома шартларини бузганлик учун тарафларнинг жавобгарлиги ва шу каби ҳолатлар назарда тутилиши мумкин. Ижара предметига, ижара муддати ва суммасига қараб ижара шартномалар, баъзи ҳолларда нафақат ёзма тузилиши, балки у нотариал гувоҳлантирилиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши ҳам талаб этилади, масалан корхонани ижарага олишда (ФКнинг 586-моддаси) ижара тадбиркорлик муносабатларида кенг қўлланилади. Ижара орқали тадбиркор ўзи сотиб олишга қурби етмайдиган, бироқ ўзига зарур бўлган мол-мулкни ёхуд ўзига фақат вақтинчалик зарур бўлган мол-мулкни фойдаланиш учун олиш, ўз эҳтиёжларини қаноатлантириш имконига эга бўлади. Баъзи ҳолларда тадбиркор бошқа шахслар мол-мулкини рента тўлаб туриш шарти билан фойдаланишга олиши мумкин. Рента муносабатлари ФКнинг 512-529- моддаси билан тартибга солинади. Бировларнинг мол-мулкидан текин фойдаланиш ҳам ўзининг ҳуқуқий асосларига эга. Тадбиркор ўз фаолиятида бошқалар мол-мулкини текин фойдаланишга олган тақдирда ФКнинг 617-630-моддасида белгиланган қоидаларга риоя қилиши шарт. Тадбиркор бошқа юридик ва жисмоний шахсларнинг пул маблағларини ҳам ихтиёрий асосларда ўз фаолиятини амалга оширишда жалб этишга ҳақли. Уни қуйидаги шаклларда рўёбга чиқариш мумкин:

а) қимматбаҳо қоғозлар чиқариш ва сотиш; б) қарз ва кредитлар олиш; 6. Тадбиркорлик фаолияти субъекти белгиланган тартибда ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланишга ҳақли. Ўзбекистон Республикаси-жаҳон ҳамжамиятининг тўла ҳуқуқли аъзоси бўлган очиқ давлат. Мамлакатимиз дунё бозорида ўз мавқеига эга бўлишга интилмоқда. Бинобарин, тадбиркорлик субъектлари учун ташқи иқтисодий муносабатларга кенг йўл очилмоқда. Ташқи иқтисодий муносабатлар орқали мамлакатимизда ишлаб чиқарилган маҳсулотлар чет давлатларга чиқарилади, республикамизга чет эл инвестицияси кириб келади, энг юқори техника ва технологиядан фойдаланиш имкониятлари вужудга келади. Давр шиддати ва ривожи турли тадбиркорлик субъектлари ўртасида халқаро алоқаларни йўлга қўйишни талаб этади. Иқтисодий соҳадаги биқиқлик ва маҳдудлик охир оқибатда тараққиётдан четда қолишга ва таназзулга олиб келади. Айни вақтда ташқи иқтисодий алоқаларни амалга оширишнинг муайян тартиби мавжуд ва у мамлакат ички тадбиркорлик муомаласи тартибидан фарқ қилади. Бу фарқнинг мавжудлиги турли мамлакатларда турли хил қонунларнинг амал қилиши, субъектларнинг ҳуқуқий мақоми ва битимлар тузиш, ижро этиш бўйича ўзига хос тартиб қоидалар мавжудлиги билан боғлиқ. Айни вақтда давлатнинг иқтисодий хавфсизлиги, ўзига хос манфаатлар ҳам ташқи иқтисодий муносабатларнинг ўзига хос тартиби белгиланишини тақозо этади. Ўзбекистонда ташқи иқтисодий муносабатлар "Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида"ги Қонун (2000 йил 26 майда қабул қилинган) билан тартибга солинади. Ташқи иқтисодий фаолият деганда Ўзбекистон Республикаси юридик ва жисмоний шахсларининг хорижий давлатларнинг юридик ва жисмоний шахслари, шунингдек халқаро ташкилотлар билан ўзаро фойдали иқтисодий алоқаларни ўрнатиш ва ривожлантиришга қаратилган фаолияти тушунилади. Ўзбекистон Республикасида рўйхатга олинган юридик шахслар, шунингдек Ўзбекистон Республикасининг ҳудудида доимий яшаш жойига эга бўлган ва якка тартибдаги тадбиркор сифатида рўйхатга олинган жисмоний шахслар ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланишга ҳақлидирлар (Қонуннинг 3-моддаси). Бинобарин, аввалги тартибдан фарқли равишда ҳозир ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланиш учун махсус рўйхатдан ўтиш талаб этилмайди. Ташқи иқтисодий фаолиятда иштирок этувчи тадбиркор қонун ҳужжатлари доирасида ташқи иқтисодий фаолиятда қатнашиш шаклларини мустақил белгилаш, ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш учун ўз хоҳишига кўра бошқа юридик ва жисмоний шахсларни шартнома асосида белгиланган тартибда жалб этиш, ташқи иқтисодий фаолият натижаларига, шу жумладан, миллий ва чет эл валютасидаги даромадга қонун ҳужжатларига мувофиқ мустақил равишда эгалик қилиш, ундан фойдаланиш ва уни тасарруф этишга ҳақли. Олди-сотди ёки айирбошлаш объекти ҳисобланган товарлар (ишлар, хизматлар), ҳар қандай мол-мулк, шу жумладан, қимматли қоғозлар, валюталар ва валюта қимматликлари, электр, иссиқлик энергияси, энергиянинг бошқа турларига, транспорт воситаларига, интеллектуал мулк объектларига нисбатан ташқи иқтисодий фаолият амалга оширилиши мумкин (ташқи иқтисодий фаолиятда фойдаланилиши қонун ҳужжатлари билан таъқиқланган товарлар бундан мустасно). Айни пайтда ташқи иқтисодий фаолият муайян маънода давлатнинг иқтисодий ва сиёсий манфаатлари билан боғлиқ. Шу сабабли ҳам ҳеч қайси давлат бу фаолиятга

нисбатан бефарқ қараб тура олмайди. Бинобарин, ташқи иқтисодий фаолиятда муайян чеклашлар мавжуд. Масалан, «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида»ги Қонунда экспорт- импортни чеклаш асослари ва тартиби, демпингга қарши кураш чоралари мустаҳкамлаб қўйилган (бу ҳақда ушбу дарсликнинг тегишли бобида муфассал тўхтаб ўтилган). Юқоридаги ҳуқуқлардан ташқари, тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари гарчи «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонунда алоҳида ажратиб кўрсатилмаган бўлса ҳам, лекин бошқа қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйилган ва тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда ниҳоятда зарур бўлган бошқа қатор ҳуқуқ ва эркинликларга эгадир. Тадбиркорлар ҳам ижтимоий таъминот ва ижтимоий суғурталаниш ҳуқуқларига эгадирлар. Маълумки, ижтимоий таъминот ҳуқуқи Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 39-моддасида бевосита мустаҳкамлаб қўйилган: "Ҳар ким қариганда, меҳнат қобилиятини йўқотганда, шунингдек боқувчисидан маҳрум бўлган ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқига эга". Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланилган давр белгиланган тартибда меҳнат стажига киритилади. Тадбиркор қариганда қарилик пенсияси олишга, меҳнат қобилиятидан касаллик сабабли қисман ёки бутунлай маҳрум бўлганда ногиронлик пенсияси олишга, вақтинчалик бетоблигида нафақа олишга ҳақли бўлади. Бироқ бу ҳуқуқлар ўз-ўзидан амалга ошмайди. Бунинг учун тадбиркор пенсия жамғармасига ажратмаларни ўз вақтида тўлаб туриши лозим. Бу ҳолда тадбиркорлик билан шуғулланилган давр пенсия олиш ҳуқуқини берувчи меҳнат стажига киритилади. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланилган давр ҳақида ёзув тадбиркорнинг меҳнат дафтарчасига тадбиркорни рўйхатга олган орган, масалан, туман ҳокимлиги томонидан киритилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 282-моддасига асосан барча ходимлар давлат йўли билан ижтимоий суғурта қилинишлари лозим. Давлат ижтимоий суғуртаси учун иш берувчилар (бинобарин, тадбиркорлар ҳам), шунингдек суғурталанган ходимларнинг ўзлари ҳам баъзан тўлайдилар. Суғурта бадалларининг миқдори, тўлаш тартиби, бу маблағлардан фойдаланиш тегишли меъёрий ҳужжатлар билан белгиланади. Давлат ижтимоий суғуртаси бўйича суғурта қилинган ходимлар, тегишли ҳолларда эса уларнинг оилалари ҳам давлат ижтимоий суғуртаси маблағлари ҳисобидан: вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақалари, аёллар эса бундан ташқари; бола туғилганда бериладиган нафақалар; давлат томонидан бериладиган қарилик, ногиронлик ва боқувчисини йўқотганлик пенсиялари, қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа тўловлар билан таъминландилар. Давлат ижтимоий суғуртаси маблағларидан санаторий-курортларда даволаниш, дам олиш, суғурталанган ходимларнинг шифобахш (парҳез) таомлари учун ҳақ тўлаш, болаларни соғломлаштириш лагерларини таъминлаб туриш, давлат ижтимоий суғуртасига доир бошқа тадбирлар учун ҳам белгиланган тартибда фойдаланилади.

Тадбиркорлик таваккалчилик билан боғлиқ бўлгани сабабли тадбиркор ўз мол- мулкини, шунингдек фаолиятини ҳар хил табиий офатлар, фавқулодда ҳодисалар, муваффақиятсизликлардан суғурта қилдириши мумкин. Бироқ бу ижтимоий суғурта ҳисобланмайди ва ФКнинг 914-961-моддалари билан тартибга солинади. Ўзини ижтимоий суғурта қилишдан бош тортиши, бўйин товлаш ва суғурта тўловларини тўламаслик тадбиркорнинг ижтимоий таъминот олиш ҳуқуқини қийинлаштиради. Бироқ бунда ҳам тегишли шартлар мавжуд бўлганида у ижтимоий пенсия олиш ҳуқуқини йўқотмайди. Тадбиркор томонидан иш берувчи сифатида давлат ижтимоий суғуртаси учун бадал тўламаганлиги тадбиркор корхонасида ёлланиб ишлаётган ходимларнинг давлат ижтимоий суғуртаси маблағлари ҳисобидан таъминланиш ҳуқуқидан маҳрум этмайди (Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 283-моддаси 2-қисми). Тадбиркор хўжалик муносабатларининг субъекти сифатида доимий равишда бошқа ҳар хил субъектлар билан доимий ўзаро муносабатда бўлади. Бундай ўзаро муносабатлар ҳар доим силлиқ кетавермайди. Кўп ҳолларда низоли, баҳсли ҳолатлар вужудга келади. Мана шундай ҳолатларда тадбиркор ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиши учун реал имкониятларга эга бўлиши шарт. Бундай имконият қонуннинг 7- моддаси 8-қисмида ўз ифодасини топган. Бунга асосан, тадбиркор ёки у вакил қилган шахслар хўжалик юритувчи бошқа субъектларнинг ҳар қандай хатти-ҳаракатлари ва тадбиркорга қилаётган даъватлари ҳамда белгиланган тартибда бериладиган жазо чоралари хусусида баҳслашишга ҳақлидирлар (қонунларга мувофиқ сўзсиз қўлланиладиган чоралар бундан мустасно). Тадбиркорнинг хўжалик муносабатларининг бошқа субъектлари билан бўладиган низоли ҳуқуқий муносабатларини ҳал этиш тартиби хўжалик процессуал ва фуқаролик-процессуал қонунларда белгилаб қўйилган. "Мулкчиликнинг турли шаклларига асосланган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шунингдек, тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисодиёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик судлари томонидан уларнинг ваколатлари доирасида амалга оширилади (ХПК 3-моддаси). Тадбиркор ўзининг бузилган ёки даъво қилаётган ҳуқуқларини ёхуд қонуний манфаатларини ҳимоя этишни сўраб, судга мурожаат қилишга ҳақли ва бу ҳуқуқ қонун томонидан кафолатланади. Ҳеч ким тадбиркордан бу ҳуқуқдан фойдаланмасликни талаб эта олмайди, ҳатто бунга тадбиркорни мажбур қилган тақдирда ҳам у ҳақиқий ҳисобланмайди. Низолар судларда хўжалик юритувчи субъектларнинг кимлигидан, қайси мулк шаклига мансублигидан қатъи назар, суд ва қонун олдида тенглиги асосида кўрилади. 2 §. Тадбиркорларнинг мажбуриятлари. Тадбиркорлар қонун ҳужжатларида белгиланган ҳуқуқларга эга бўлиши билан бир қаторда тегишли мажбуриятлар ҳам улар зиммасига юкланади. Тадбиркор биринчи навбатда амалдаги қонунлардан ҳамда ўзи тузган битимлардан келиб чиқадиган барча мажбуриятларни бажариши, уларга риоя қилиши лозим. Қонун томонидан назарда тутилган мажбуриятлар дейилганда, амалдаги қонунларда ва қонун ости ҳужжатларида белгилаб қўйилган ва риоя қилиниши шарт бўлган хатти-ҳаракатлар қоидалари тушунилади. Мажбуриятлар ўз характерига кўра

умумий ва махсус бўлиши мумкин. Қонунларда назарда тутилган умумий мажбуриятлар барча учун тааллуқли бўлади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 48- 52-моддаларида мана шундай умумий мажбуриятлар ўз ифодасини топган: Конституцияга ва бошқа қонунларга риоя қилиш; бошқа шахсларнинг ҳуқуқлари, эркинликлари, шаъни ва қадр-қимматини ҳурмат қилиш; атроф-муҳитга эҳтиёткорлик билан муносабатда бўлиш; қонун белгилаган солиқлар, маҳаллий йиғимларни тўлаш ва ҳ.к. Қонунларда белгилаб қўйилган умумий мажбуриятлар доираси ниҳоятда кенг ва хилма-хилдир ҳамда бу ҳақда муфассал тўхтаб ўтиш ушбу дарслик мавзуси доирасидан ташқари чиқади. Тадбиркор риоя қилиши шарт бўлган умумий мажбуриятлар жиноят, фуқаролик, маъмурий, меҳнат қонунлари ва шу кабиларда ўз ифодасини топган. Айни вақтда тадбиркор зиммасига махсус мажбуриятлар ҳам юкланган. Қонунларда белгилаб қўйилган махсус мажбуриятлар доираси ҳаммага тааллуқли бўлмасдан, фақат тадбиркорларга ва тадбиркорлик фаолиятини, айрим соҳалари билан шуғулланувчи шахслар зиммасига юклатилади. Бундай мажбуриятлар кўлами ва турлари ҳам ниҳоятда кенг, ранг-барангдир. Бундай мажбуриятлар энг аввало тадбиркор шахс, тадбиркорлик фаолиятини ташкил этиш, юритиш ва бошқа субъектлар билан бўлган муносабатларга боғлиқдир. Масалан, фаолиятни ёлланма меҳнатни жалб қилган ҳолда амалга ошираётган хусусий тадбиркор юридик шахс сифатида иш кўради ва корхонани рўйхатдан ўтказишга мажбур. Хусусий корхона томонидан ишлаб чиқарилган буюмлар, уларда фирма белгиси ёки ишлаб чиқарувчининг фаолияти, буюмларнинг номи ёки рамзи, буюмни ифодаловчи бошқа маълумотлар кўрсатилиб албатта маркировка қилиниши керак. Тадбиркорнинг энг муҳим мажбуриятлари орасида солиқлар ва маҳаллий йиғимлар тўлаш алоҳида ўрин эгаллайди. Солиқ тўлаш билан боғлиқ муносабатлар 1997 йил 27 апрелда қабул қилинган ва 1998 йил 1 январдан бошлаб кучга киритилган Солиқ кодекси билан тартибга солинади. Мамлакатимизда солиқлар тизими умумдавлат давлат солиқлари ва маҳаллий солиқлар ва йиғимлардан иборатдир. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонуннинг 9-моддасида тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мажбуриятлари белгилаб қўйилган. Бундай мажбуриятлар жумласига қуйидагилар киради: 1). Тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўзлари тузган шартномалардан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажаришлари шарт. Тадбиркорлик субъекти томонидан ушбу мажбуриятга риоя қилиш унинг ўзи учун ҳам бутун жамият учун ҳам муҳим аҳамиятга эга. Агарда бозор тизимида турли тадбиркорлик субъектлари ўртасидаги иқтисодий мулкий муносабатлар шартномалар орқали расмийлаштирилишини эътиборга олсак, бу ҳолат яққол намоён бўлади. Тадбиркорлик субъектларини шартнома бўйича мажбуриятини бажармаслиги тадбиркорни ўзи учун ҳам ва бошқа кишилар учун ҳам жиддий салбий оқибатлар, ноқулайлик келтириб чиқаради. Бошқача айтганда бу ҳолат аҳолининг айрим товарлар, хизматлар, ишларга бўлган эҳтиёжини етарли даражада қаноатлантирмасликка олиб келади. Демак, иқтисодий фаровонликка салбий таъсир кўрсатади. Энг ёмони, тадбиркорлар ўртасида ўзаро ишончсизлик, масъулиятсизлик, берқарорликнинг вужудга келишига сабаб бўлади. Худди шу сабабли ҳам бу мажбуриятларни бузганлик учун ФКда белгиланган жавобгарликдан ташқари, "Хўжалик

юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида"ги Қонунда ва бошқа қонун ҳужжатларида тегишли жавобгарлик чоралари белгланган. Тадбиркорлик фаолияти субъекти шартнома бўйича мажбуриятини бажарганда шартнома шартларига ва қонун ҳужжатлари талабларига тўлиқ риоя қилишлари лозим. Одатда, умумий қоида бўйича мажбуриятларни бажаришдан бир томонлама бош тортиш ва шартнома шартларини бир томонлама ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Баъзи тадбиркорлик шартномаларида шартнома бўйича ижрони гувоҳлантириш тартиби мавжуд. Масалан, қурилиш пудрати шартномаси бўйича қурилган объектнинг қабул қилиб олинганлиги тўғрисидаги далолатнома, маҳсулот, ашёнинг қабул қилиб олинганлиги тўғрисида ҳужжат ва ҳоказо; 2). Тадбиркорлик субъекти хавфсизлик, экология, санитария, гигиена ва меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига риоя этиши шарт. Бу тадбиркорлик субъектини ўз фаолиятида доимий равишда амал қилиши лозим бўлган мажбуриятидир. Тадбиркорлик фаолиятида риоя этиш лозим бўлган хавфсизлик қоидалари кенг қамровли тушунчадир. Унинг моҳияти шундан иборатки, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш тадбиркор томонидан ишлаб чиқарилган, товарлар, кўрсатилган хизматлар, бажарилган ишлар, теварак атрофдагилар учун ва истеъмолчилар учун хавфсиз бўлиши, уларнинг ҳаёти, соғлиғи, мол-мулки учун ҳеч қандай хавф туғдирмаслиги лозим. Айни вақтда тадбиркор экология талабларига риоя қилиши, яъни теварак-атрофни, табиатни, табиий ресурсларни ифлослантирмаслиги, зарар етказмаслиги ва мавжуд мувозанатни салбий томонга ўзгартирмаслиги шарт. Санитария қоидаларини белгилашдан пировард мақсад аҳоли саломатлигига зарарли таъсир кўрсатиш ҳолатларининг ва юқумли касалликларнинг олдини олиш ҳисобланади. Санитария қоидалари инсонни қулай атроф-муҳит шароитларига эга бўлиш ҳуқуқини амалга оширишининг муҳим кафолатидир. Санитария талаблари тадбиркорлик субъектларининг барчаси учун муҳим мажбурият бўлиб ҳисобланади. Бу мажбурият аҳолининг кенг қатламларига хизмат кўрсатувчи тадбиркорлик субъектлари томонидан бажарилиши устидан давлат санитария назорати тўғрисида махсус қонун мавжуд гигиена талаблари ҳам санитария талаблари билан узвий боғлиқ гигиена талаблари асосида тадбиркорлик субъектлари ўз фаолиятини амалга оширишда истеъмолчилар, теварак- атроф учун озодалик, тозалик, қулайликни ва юқори сифатли хизмат маданиятини таъминлашга қаратилган қоидалар ётади. Умумий овқатланиш, маданий-маиший тадбиркорлик субъектлари учун маълум гигиена қоидаларига риоя қилиш муҳимдир. Меҳнатни муҳофаза қилиш қоидалари тадбиркорлик субъектига ёлланиб ишлаётган ходимлар учун қулай ва хавфсиз меҳнат шароитларини яратиб бериш, хавфсизлик техникаси анжомларини шай қилиб қўйиш, ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисаларга йўл қўймасликни таъминлашга йўналтирилади. Тадбиркор томонидан хавфсизлик, экология, санитария, гигиена ва меҳнатни муҳофаза қилиш қоидаларига риоя қилиш нафақат ижтимоий манфаатларга, балки тадбиркорнинг ўз манфаатлари ва истеъмолчиларнинг манфаатига ҳам хизмат қилади. Хавфсизлик, экология, санитария, гигиена ва меҳнатни муҳофаза қилиш қоидалари тегишли қонунларда, қонун ҳужжатларида мустаҳкамлаб қўйилади. Айрим тармоқлар, соҳаларда фаолият юритиш хусусиятларидан келиб чиққан маҳаллий давлат ҳокимият ва бошқарув идоралари ҳам ўз ваколатлари доирасида юқоридаги қоидаларни белгилашга ҳақли. Тадбиркорлик субъекти ўз фаолиятини бошлашдан олдин ушбу қоидалардан хабардор бўлмоғи шарт;

3). Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти ёллаш асосида жалб этилган ходимлар билан ўз вақтида ҳисоб-китоб қилишлари шарт. Меҳнатга ҳақ тўлаш тартиби, шартлари Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 9-бобида белгилаб қўйилган. Меҳнат ҳақининг миқдори иш берувчи билан ходим ўртасидаги келишувга биноан белгиланади. Меҳнат ҳақи қонун ҳужжатлари билан белгиланган энг кам миқдордан оз бўлиши мумкин эмас ва унинг энг кўп миқдори бирон бир тарзда чекланмайди (МКнинг 153-моддаси). Иш берувчи (тадбиркор) ўзининг молиявий ҳолатидан қатъи назар, ёлланган ходимга бажарган иши учун ҳақни ўз муддатида тўлаши лозим. Бу муддат жамоа шартномасида ёхуд бошқа ҳужжатда белгиланади ва ҳар ярим ойда бир мартадан кам бўлиши мумкин эмас. Ходимларга иш ҳақи, одатда, улар ишлаётган жойда тўланади; 4). Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти реализация қилинадиган товарлар учун қонун ҳужжатларига мувофиқ сертификатларга эга бўлишлари шарт. Сертификат товарларнинг белгиланган талабларга мувофиқлигини тасдиқловчи ҳужжат ҳисобланади. Сертификатлаштиришдан мақсад одамларнинг ҳаёти, соғлиғи, юридик ва жисмоний шахсларнинг мол-мулки ҳамда атроф-муҳит учун хавфли бўлган маҳсулотлар реализация қилишини назорат қилиб бориш, истеъмолчининг манфаатларини ҳимоя қилиш, товар ишлаб чиқарувчи таъкидлаган сифат кўрсаткичларни тасдиқлаш ҳисобланади. Муайян товарларга нисбатан (озиқ-овқат, дори-дармон ва бошқалар) мажбурий сертификатлаштириш белгиланади. Сертификатлаштириш мажбурий бўлган маҳсулотлар рўйхатини Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тасдиқлайди. Мажбурий сертификатлаштириш меъёрий ҳужжатларнинг талабларига мувофиқ маҳсулот хусусиятини аниқлаш учун уни синашни сертификатланган маҳсулот устидан давлат текшируви ва назоратни ўрнатишни ўз ичига олади. Синовлар аккредитация қилинган синов лабораториялари (марказлар) томонидан ҳақ эвазига амалга оширилади. Мажбурий сертификатлаштирилиши лозим бўлган аммо мувофиқлик сертификатига эга бўлмаган маҳсулотни тарғиб қилиш, реклама қилиш, сотиш ман этилади. Мажбурий сертификатлаштирилиши лозим бўлган маҳсулотлар сертификатлаштиришга тақдим этилмаган бўлса, сертификатлаштириш талабларига мувофиқ эмаслиги сабабли сертификатлаштиришдан ўтмаган бўлса, сертификатнинг амал қилиш муддати тугаган ёки унинг амал қилиши тўхтатиб қўйилган бўлса, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида реализация қилиниши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 28 декабрда қабул қилинган "Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида"ги Қонунининг 13-моддасида тадбиркорларнинг товарларни мажбурий сертификатлаштириш вақтидаги мажбуриятлари белгилаб қўйилган. Унга асосан мажбурий сертификатлаштиришли лозим бўлган маҳсулотларни реализация қилувчи тадбиркорлар: мажбурий сертификатлаштирилиши лозим бўлган маҳсулотни сертификатлаштиришга тақдим этишлари; сертификатланган маҳсулотни сертификатлаш органларининг ўзи ёки улар эътироф этган органлар берган сертификат мавжуд бўлган тақдирдагина реализация қилишлари ва унинг норматив ҳужжатлар талабларига мос бўлишини таъминлашлари; сертификатланган маҳсулотни, башарти у норматив ҳужжат талабларига мувофиқ келмаса, шунингдек сертификатнинг амал қилиш муддати тугаган ёхуд унинг амал қилиши сертификатлаштириш органининг қарори билан тўхтатиб қўйилган ёки бекор қилинган бўлса, реализация қилишни тўхтатиб қўйишлари ёки тугатишлари; мажбурий сертификатлаштирилиши лозим бўлган маҳсулотни сертификатлаштирувчи ва сертификатланган маҳсулотни назорат қилувчи органларнинг

мансабдор шахслари ўз ваколатларини монеъликсиз бажаришлари учун шароит яратишлари; сертификатланган маҳсулот ишлаб чиқаришнинг техникавий ҳужжатларига ёки технологик жараёнига киритилган ўзгартиришлар ҳақида сертификатлаштириш органини белгиланган тартибда хабардор этишлари; илова қилинган техник ҳужжатда маҳсулот мувофиқ келиши лозим бўлган сертификатлаштириш тўғрисидаги маълумотларни ҳамда норматив ҳужжатларни кўрсатишлари ва бу маълумотлар истеъмолчилар (харидор, буюртмачи) эътиборига етказилишини таъминлашлари шарт; 6). Тадбиркорлик фаолиятининг субъектлари бухгалтерия, тезкор ва статистика ҳисобини қонун ҳужжатлари талабларига мувофиқ юритишлари шарт. Бухгалтерия ҳисоботи юритишдан мақсад тадбиркорларнинг ўз вақтида тўлиқ ҳамда аниқ молиявий ҳолати тўғрисида маълумотларни шакллантириш ҳисобланади. "Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида"ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини (1996 йил 20 авгусида қабул қилинган) 3-моддасига асосан барча тадбиркорлар қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда бухгалтерия ҳисобини юритади ва бухгалтерия молия ҳисоботини тақдим этади. Бухгалтерия ҳисоботини тартибга солиш бухгалтерия ҳисоб стандартларини ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан амалга оширилади. Қонуннинг 6-моддасида бухгалтерия ҳисобининг асосий қоидалари белгилаб қўйилган. Унга асосан бухгалтерия ҳисоби икки ёқлама ёзув усулида юритилиши, узлуксиз юритилиши хўжалик операциялари, актив ва пассивлар пулда баҳоланиши лозим ва ҳоказо. Бухгалтерия ҳисоби (ҳисоботини) ташкил этишни корхона рахбари, якка тадбиркор амалга оширади. Бунда бухгалтерия ҳисоби тўла ва аниқ юритилиши ва ҳисоб-китоб ҳужжатлари сақланиши шарт. Ҳужжатлар бошланғич реквизитлари қуйидагилардир: 1) корхона, муассасанинг номи; 2) ҳужжатнинг номи ва рақами, у тузилган сана ва жой хўжалик операциясининг номи, мазмуни ва миқдор ўлчови (натура ҳолатда ва пулда ифодаланган ҳолатда) масъул шахсларнинг шахсий имзолари; Бошланғич ҳисоб ҳужжатларига хўжалик операцияси қатнашчилари томонидан тасдиқланмаган тузатишлар киритилишига йўл қўйилмайди. Банк ва касса пул ҳужжатларида тузатишлар ўчириб ёзишларга йўл қўйилмайди (Қонуннинг 9-моддаси). Бухгалтерия ҳисоблари асосида молиявий ҳисобот тузилади. Молиявий ҳисобот қуйидагиларни ўз ичига олади: 1) бухгалтерия баланси; 2) молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот; 3) асосий воситалар ҳаракати тўғрисидаги ҳисобот; 4) пул оқимлари тўғрисидаги ҳисобот; 5) хусусий капитал тўғрисидаги ҳужжат;

6) изоҳлар, ҳисоб-китоблар ва тушунтиришлар. «Бухгалтерия ҳисоби» тўғрисидаги Қонуннинг 16-моддаси, Ўзбекистон Республикаси «Давлат статистикаси тўғрисида»ги Қонуннинг 11-моддасига асосан барча тадбиркорлик фаолияти субъектлари, уларнинг структура бирликлари кузатувлар ўтказиш учун зарур бўлган маълумотларни бепул тақдим этадилар. Давлат статистикаси юритишдан мақсад иқтисодий ва ижтимоий жараёнда рўй бераётган жараёнларни аниқлаш учун кузатиб бориш ҳисобланади. Бу жараёнлар ҳақидаги маълумотларга эга бўлиш учун давлат ваколатли идоралари томонидан статистик ҳисоботлар шакллари тасдиқланган. Тадбиркорлик субъектлари статистик ҳисоботлар тайёрлашда ушбу белгиланган шаклга тўлиқ риоя қилиши лозим. Бу шаклга ўзгартириш (қўшимчалар) киритиш таъқиқланади. Тезкор ҳисоботлар ҳам тадбиркорлик фаолиятини, у ёки бу тармоқларида, хусусан, қишлоқ хўжалигида кенг қўлланилади. Тезкор ҳисоботлардан кўзланган мақсад давлат бошқарув органлари томонидан тадбиркорлик фаолияти субъектларининг кундалик хўжалик ишларидан хабардор бўлиш ва ўз вақтида (оператив) тезкор ёрдам бериш ҳисобланади. Масалан, қишлоқ хўжалигида баҳорги экин, кузги ҳосилни йиғиштириб олиш мавсумидаги тезкор ҳисоботлар, экинларга ҳашорат тушганлиги ёки чорва моллариа юқумли касалликлар юққанлиги тўғрисидаги тезкор ҳисоботлар киради. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўз фаолиятлари тўғрисидаги ҳисоботларни тегишли органларга белгиланган тартибда ва муддатларда тақдим этишлари лозим. Юқорида тадбиркорлик субъектлари бухгалтерия ҳисоботлари, статистик ҳисоботларни юритиши қайд этилган эди. «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги Қонуннинг 18-19-моддаларида молиявий ҳисобот даври ва тақдим этиш даври белгилаб қўйилган. Молиявий ҳисобот қуйидагиларга тақдим этилади: 1) солиқ органларига; 2) таъсис ҳужжатларига мувофиқ мулкдорларга; 3) давлат статистика органларига, қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа органларга. Молия ҳисоботи ҳисобот йили бошидан қўшилиб борувчи жамлама тартибида йилнинг ҳар чорагида тақдим этилади. Молиявий ҳисоботни тақдим этиш ҳужжатларини Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги белгилайди. Хўжалик юритувчи субъектларнинг йиллик молиявий ҳисоботи манфаатдор банклар, биржалар, инвесторлар, кредиторлар ва бошқалар учун ошкора ҳисобланади. Очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари, суғурта компаниялари, банклар, фондлар ва товар биржалари инвестиция ва бошқа молия муассасалари ҳар йилги молиявий ҳисоботни уларда кўрсатилган маълумотларнинг тўғрилигини аудиторлар тасдиқлагач, ҳисобот йили тугаганидан сўнг 1 майгача эълон қилишлари шарт.

«Давлат статистикаси тўғрисида»ги Қонуннинг 11-моддасига мувофиқ барча тадбиркорлик субъектлари давлат статистика кузатуви ўтказиш учун зарур бўлган маълумотларни бепул тақдим этадилар. Статистика маълумотлари аниқ бўлиб ,тўла ҳажмда белгиланган муддатда ва белгиланган адреслар бўйича тақдим этилиши лозим. Статистика маълумотларини тақдим этиш тартиби давлат статистика органлари томонидан тасдиқланган давлат ҳисоботи шаклларида белгилаб борилади. Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти почта манзили ва бошқа реквизитларининг ўзгарганлиги тўғрисида тегишли органларни ўз даврида хабардор қилиши шарт. Маълумки, ФКнинг 46-моддасига асосан юридик шахс ўзи билан бўладиган алоқани амалга оширадиган почта манзилига эга бўлиши лозим ҳамда у ўзгарганда ваколатли давлат органларини хабардор этиши шарт. Юридик шахснинг номи ва жойлашган ери, почта манзили, унинг таъсис ҳужжатларида кўрсатилади. Бу ўринда юридик шахснинг юридик манзили билан унинг почта манзили ўртасида муайян фарқ борлигини ёдда тутиш лозим. Агарда юридик манзил юридик шахснинг муайян ҳудудда, кўчада, бинода жойлашганини қайд этувчи маълумотлар бўлса, почта манзили эса юридик шахсга юбориладиган хат-хабарлар, почта корреспонденцияларини етказиб берувчи манзил ҳисобланади. Почта реквизитлари юридик шахсга юбориладиган хат-хабарлар почта корреспонденциялари ўз вақтида аниқ етиб боришини таъминлайди. Ваколатли давлат органлари ана шу почта манзилларига амал қилиб иш кўришади. Бошқача айтганда, почта манзили юридик шахс билан бошқа субъектлар ўртасида доимий барқарор алоқани таъминловчи ўзига хос восита ҳисобланади. Қонунда почта манзиллари билан бирга бошқа реквизитлар тўғрисида қоидалар ўз ифодасини топган. Одатда, юридик шахснинг реквизитлари жумласига унинг номи, жойлашган жой, юридик манзили, почта манзили, шу жумладан, баъзи ҳолатларда телефон, факс, электрон почта, молиявий ҳужжатларда эса банк муассасаларидаги ҳисоб рақами ҳам кўрсатилади, бинобарин, юқоридаги реквизитлар ўзгарган тақдирда юридик шахс бу ҳақда ўзини рўйхатдан ўтказган давлат идорасига ва ушбу тадбиркорлик субъектининг фаолиятини назорат қилиш ваколатларига эга бўлган бошқа давлат идораларига (масалан, санитария назорати, ёнғиндан сақлаш хизмати ва шу кабиларга) хабар қилиши лозим. Тадбиркорлик фаолиятининг субъекти ушбу мажбуриятни бажармаган тақдирда қонун ҳужжатларида бунинг учун тегишли жавобгарлик белгилаб қўйилган. Бундан ташқари, тадбиркор томонидан ушбу мажбуриятга риоя қилмаслик ўзи учун қатор салбий оқибатларни келтириб чиқаради. Масалан, процессуал қонунчилик бўйича, агарда юридик шахс тадбиркор даъвогар ёки жавобгар сифатида судда қатнашганда ўз почта манзили ўзгаргани тўғрисида судни ўз вақтида ҳабардор қилмаса, эски почта манзили бўйича юборилган ҳужжатлар ва чақирув қоғози тадбиркор учун муайян ҳуқуқий оқибатларни вужудга келтиради: у ҳаражатларни ва чақирув қоғозини ўз муддатида олган ҳисобланади ва унинг ҳеч қандай эътирози қабул қилинмайди. Тадбиркор зиммасига юкланган мажбуриятлардан бири ёлланиб ишлаётган ходимларни ижтимоий ва тиббий суғурта қилишдир. Бу мажбурият тадбиркорнинг иш берувчи соҳиб сифатидаги мавқеидан келиб чиқади. Хусусий тадбиркор Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ ижтимоий ва тиббий суғурта ҳамда ижтимоий таъминот жамғармасига мажбурий ажратмалар тарзда пул ўтказиб туради. Умумий қоидага кўра, тадбиркор ёлланган ходимни вақтинчалик (мавсумий) ёки доимий ишга қабул қилинганидан қатъи назар ижтимоий суғурта қилдиришга ва тўловларни тўлашга мажбурдир.

Ижтимоий суғурта тўловлари ходимлар иш ҳақидан ҳеч қандай пул ушлаб қолмасдан тўланади. Тадбиркор тегишли касаба уюшмасида ва ижтимоий суғурта идораларида суғурталанувчи сифатида рўйхатдан ўтади ва меҳнат шартномаси (контракти) асосида ёлланиб ишловчи барча ходимлари учун давлат ижтимоий суғурта жамғармасига белгиланган тартибда бадаллар тўлайди, масалан, деҳқон хўжалиги бошлиғи ҳам деҳқон хўжалиги аъзолари учун бадаллар тўлайди («Деҳқон хўжалиги тўғриси»даги Қонуннинг 13-моддаси, 5-банди). Тадбиркор ходимларни ижтимоий муҳофаза қилиниши учун пенсия, аҳолини иш билан таъминлаш, ижтимоий суғурта фондларига мажбурий тўловлар тўлаб туради. Ижтимоий суғурталанган ходимлар меҳнат қобилиятини вақтинча йўқотганда нафақалар, қарилик, ногиронлик, боқувчисидан жудо бўлганлик учун пенсиялар билан таъминланадилар. Тиббий суғурта ҳам одатда ишга ёлловчи тадбиркор томонидан амалга оширилади. Тиббий суғурта маблағи Конституциянинг 40-моддасида кўрсатилган ҳар бир инсоннинг малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқининг моддий негизи бўлиши лозим. Тиббий суғурта шартлари ва миқдори Ўзбекистон Республикаси ҳукумати томонидан белгиланади. Ижтимоий ва тиббий суғурта тадбиркорлик учун мажбурий тўлов бўлиб, ундан бўйин товлаш ёки бош тортишга тадбиркор ҳақли эмас. Маълумки, тадбиркорлик фаолияти ҳаётнинг деярли барча соҳаларини қамраб олган. Бинобарин, тадбиркорлар ҳам турли касбдаги шахсларнинг хизматига муҳтож бўладилар ва демак, уларни ишга ёллайдилар. Тадбиркор қонунларга мувофиқ махсус билим ва кўникма талаб қилинадиган ишга фақатгина зарур тайёргарликка эга, касб-кори жиҳатидан яроқли ва тегишли маълумотга эга бўлган шахсларнигина жалб этиши шарт. Тадбиркорнинг зиммасига юклатилган ушбу мажбурият тадбиркорнинг ҳам, унга ёлланиб ишлаётган ходимларни ҳам, уларнинг фаолият натижаларидан (маҳсулотлари, хизматидан) баҳраманд бўладиган истеъмолчиларнинг манфаатлари нуқтаи назардан белгилангандир. Зарур билимга ва кўникмага эга бўлмаган шахсга мана шундай сифатлар талаб қиладиган ишларни топшириш ҳар учала тараф учун оғир салбий, баъзан тузатиб бўлмас мудҳиш оқибатлар келтириб чиқариши мумкин. Шу сабабли ҳам, Ўзбекистон Республикаси МКнинг 80-моддаси 5-қисмида "қонун ҳужжатларига мувофиқ махсус маълумотга ёки махсус тайёргарликка эга шахсларгина бажариши мумкин бўлган ишларга кираётганда олий ёки ўрта махсус ўқув юртини тамомлаганлиги тўғрисидаги диплом ёхуд мазкур ишни бажариш ҳуқуқини берадиган гувоҳномани ёки бошқа тегишли ҳужжатни тақдим этади", деб кўрсатилади. Турмушда бундай касблар доираси жуда кенг ва хилма-хил (врач, шофёр, учувчи ва ҳ.к.). Ходимни махсус билим ва кўникма талаб қиладиган ишга ёллашда у бир вақтнинг ўзида: 1) зарур тайёргарликка эга бўлиш; 2) касб-кори жиҳатидан яроқли бўлиши;

3) тегишли маълумотга эга бўлиши шарт. Ходимнинг зарур тайёргарликка эга эканлиги унда бўлғуси иши, иш шароитлари, хавфсизлик қоидалари, иш юритиш тартиби ҳақида тўғри тасаввурга эга эканлиги ёхуд илгари шу ишларда росмана (нормал) ишлаганлиги тушунилади. Касб-кори жиҳатидан яроқли бўлиш деганда, шахснинг жисмоний хусусиятлари, ёши, соғлиғи, жинси, ҳулқ атвори ва шу каби белгиларига кўра топшириладиган вазифага мувофиқлиги, мослиги назарда тутилади. Тегишли маълумотга эга эканлиги деганда белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтган ўқув юртини тугатганлиги ҳақида белгиланган нусхалардаги ҳужжатларга эга эканлиги тушунилади (диплом, гувоҳнома ва ҳ.к.). Баъзи мутахассисликлар бўйича тегишли маълумотга эга бўлмаган шахсларнинг ишлаши қонунда бевосита таъқиқлаб қўйилади. Масалан, қонунсиз врачлик қилиш, ҳайдовчилик гувоҳномаси бўлмаган шахснинг автомобилни бошқариши тегишли жавобгарликка сабаб бўлади. Бундан ташқари, бундай шахсларни ишга ёллаган тадбиркор ҳам уларнинг фаолияти натижасида етказилган моддий ва маънавий зарарларни қоплаш бўйича биргаликда жавобгар бўлади. 3 §. Тадбиркорларнинг жавобгарлиги Тадбиркор ҳам барча ҳуқуқ субъектлари каби ўз зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун юридик жавобгар бўлади. Юридик жавобгарликнинг моҳияти шундан иборатки, бунда ҳуқуқбузар учун қонунларда юридик жавобгарликнинг турли шакллари қўлланилиши назарда тутилган. Тадбиркорлик фаолияти субъектининг мажбуриятлари ичида уларнинг ўзлари тузган шартномалари бўйича мажбуриятлари алоҳида ўрин эгаллайди. Хўжалик шартномаларининг бажарилишидан нафақат тадбиркор, балки давлат ва жамият, айниқса, кенг истеъмолчилар оммаси манфаатдордир. «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддасига асосан, хўжалик шартномаларининг тарафлари хўжалик шартномаларининг ўз вақтида ва лозим даражада бажарилишини ўзаро текшириб турадилар. Шартнома мажбуриятлари бузилган ҳолларда хўжалик юритувчи субъект раҳбари хўжалик шартномалари бажарилиши учун чора-тадбирлар кўриши, хўжалик юритувчи субъектнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиши, шунингдек зарур ҳолларда айбдор шахсни жавобгарликка тортиши шарт. Тадбиркорлик субъекти шартнома бўйича ўз мажбуриятларини бажармаган тақдирда бошқа тарафга етказилган зарарни тўлиқ тўлайди. «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятинининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонуннинг 25-моддасида хўжалик шартномаларини бузганлик учун жавобгарлик ҳолатлари белгилаб қўйилган. Бундай ҳоллар доирасига қуйидагилар киради: товарларни етказиб бериш муддатлари кечиктириб юборилган, тўлиқ етказиб берилмаган, ишлар бажарилмаган ёки хизматлар кўрсатилмаган ҳолларда товар етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) кечиктирилган ҳар бир кун учун мажбурият бажарилмаган қисмининг 0,5%и миқдорида пеня тўлайди. Бироқ бунда пенянинг умумий суммаси етказиб берилмаган товарлар, бажарилмаган ишлар ёки

кўрсатилмаган хизматлар баҳосининг 50% идан ошиб кетмаслиги лозим. Пеняни тўлаш шартнома мажбуриятларини бузган тарафни товарларни етказиб бериш муддатларини кечиктириб юбориш, тўлиқ етказиб бермаслик, ишларни бажармаслик ёки хизматларни кўрсатмаслик оқибатида етказилган зарарни қоплашдан озод қилмайди; агар етказиб берилган товарлар, бажарилган ишлар ёки кўрсатилган хизматлар сифати, ассортименти ва нави бўйича стандартлар, техник шартлар, намуналарга (эталонларга), қонун ҳужжатларида ёки хўжалик шартномасида белгиланган бошқа мажбурий шартларга мос келмаса, сотиб олувчи (буюртмачи) товарларни (ишларни, хизматларни) қабул қилиш ҳамда уларнинг ҳақини тўлашни рад этиб, етказиб берувчидан (пудратчидан) сифати, ассортименти ва нави лозим даражада бўлмаган товарлар (ишлар, хизматлар) қийматининг 20%и миқдорида жарима ундириб олишга, агар товарлар (ишлар хизматлар) ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, тўланган суммани белгиланган тартибда қайтаришни талаб қилишга ҳақлидир. Сифати, ассортименти ва нави лозим даражада бўлмаган товарлар (ишлар, хизматлар) етказиб берганлик учун жарима етказиб берувчидан (пудратчидан) акцептсиз тартибда ундириб олинади. Жаримани ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги тўлов талабномаси банк муассасасига товарларнинг (ишларнинг, хизматларнинг) сифати, ассортименти ва нави лозим даражада эмаслиги тўғрисидаги далолатнома тузилганидан кейин ўн кундан кечиктирмай тақдим этилади. Жаримани ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги тўлов талабномаси белгиланган ўн кунлик муддатни бузган ҳолда тақдим этилган ҳолларда, жаримани ундириш белгиланган тартибда амалга оширилади. Бут бўлмаган товарлар етказиб берилган тақдирда сотиб олувчи (буюртмачи): товарларни бутлаб беришни талаб қилишга ҳақли. Етказиб берувчи сотиб олувчининг (буюртмачининг) талабини олган пайтдан бошлаб, агар тарафларнинг келишувида ўзга муддат белгиланган бўлмаса, ўн беш кунлик муддат ичида товарларни бутлаб бериши шарт; бундан буён товарлар бутлаб берилгунга қадар уларнинг ҳақини тўлашдан бош тортишга, агар товарларнинг ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, белгиланган тартибда тўланган суммалар қайтарилишини талаб қилишга ҳақли; етишмаётган қисмлар қийматини қўшган ҳолда, етказиб берувчидан бут бўлмаган товарлар қийматининг 20 фоизи миқдорида жарима ундиришга ҳақли. Товарларни етказиб берувчи белгиланган муддатда товарларни бутлаб бермаса, сотиб олувчи (буюртмачи) бут бўлмаган товарларни қайтариб беришга ҳамда бут бўлмаган товарларни бут товарларга алмаштиришни талаб қилишга ҳақлидир. Марка белгиси қўйилмаган ёки лозим даражада маркировкаланмаган товарларни, шунингдек идишсиз ёки ўралмаган товарларни ёхуд тегишли идишга жойланмаган ёки лозим даражада ўралмаган товарларни етказиб берганлик учун етказиб берувчи сотиб олувчига (буюртмачига) бундай товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Товарлар қабул қилингандан кейин яна жўнатилиши ёки сақланиши керак бўлган ҳолларда сотиб олувчи (буюртмачи) жарима ундиришдан ташқари, ўз кучи билан, лекин етказиб берувчи ҳисобидан товарларни ўрашга ва идишларга жойлашга ёхуд етказиб берувчидан товарларни ўраб бериш ёки идишларга жойлаб беришни талаб қилишга ҳақлидир.

Товар етказиб берувчи (пудратчи) талабига биноан қўйилган аккредитив у амал қиладиган муддат ичида фойдаланилмаса, етказиб берувчи (пудратчи) сотиб олувчига (буюртмачига) аккредитивнинг фойдаланилмаган суммасининг 5 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Жўнатилган товарларга оид тўлов ёки товар транспорт ҳужжатларининг нусхасини белгиланган муддатда юбормаганлик ёки товарлар жўнатилганлиги тўғрисидаги бошқа ахборотни тақдим этмаганлик учун етказиб берувчи сотиб олувчига ахборот тақдим этилмаган ҳар бир ҳолат учун етказиб берилаётган товар қийматининг 1 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Товарларни танлаб олмаслик, шунингдек етказиб берувчи шартномада белгиланган муддатда (даврда) уларни етказиб берганда товарларни олишни асоссиз равишда рад этганлик учун сотиб олувчи етказиб берувчига танлаб олинмаган (ўз муддатида олинмаган) товарлар қийматининг 5 фоизи миқдорида, тез бузиладиган товарлар бўйича эса 10 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Товарлар танлаб олинмаган (олиш асоссиз равишда рад этилган) ҳолларда, етказиб берувчи жарима ундиришдан ташқари, ушбу товарлар мавжудлигининг кафолатларини тақдим этган ҳолда, танлаб олинмаган (ўз муддатида олинмаган) товарлар қиймати тўланишини талаб қилишга ҳақлидир. Тўлов талабномаси акцептини асоссиз равишда бутунлай ёки қисман рад этганлик, шунингдек ҳисоб-китобнинг бошқа шаклларида товарлар (ишлар, хизматлар) ҳақини тўлашдан бош тортганлик (банк муассасасига тўлов топшириқномаси тақдим этмаганлик, чекни бермаганлик аккредитивни тақдим этмаганлик ва ҳоказо) учун сотиб олувчи (буюртмачи) маҳсулот етказиб берувчига ўзи тўлашни рад этган ёки бош тортган сумманинг 15 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Етказиб берилган товарлар ҳақини ўз вақгида тўламаганлик учун сотиб олувчи (буюртмачи) етказиб берувчига ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун кечиктирилган тўлов суммасининг 0,4 фоизи миқдорида, аммо кечиктирилган тўлов суммасининг 50 фоизидан ортиқ бўлмаган миқдорда пеня тўлайди. Ҳисоб варақдан маблағларни асоссиз равишда акцептсиз ҳисобдан чиқарганлик учун айбдор тараф иккинчи тарафга асоссиз равишда акцептсиз ҳисобдан чиқарилган сумманинг 10 фоизи миқдорида жарима тўлайди. Ўзбекистон Республикаси ФК нинг 46-моддаси 3-қисмига биноан юридик шахслар қонунлар ва таъсис ҳужжатларига мувофиқ иш олиб борадиган бошқарув органлари орқали фуқаролик ҳуқуқларига эга бўлади ва зиммасига мажбуриятлар олади. Юридик шахснинг бошқарув органлари, унинг мансабдор шахслари ўзи вакил бўлган юридик шахс манфаатлари йўлида ҳалол ва оқилона иш олиб боришлари керак. Бинобарин, тижорат юридик шахсларининг тадбиркорлик бўйича ўз мажбуриятларини бажармасликлари бевосита хўжалик юритувчи субъектлар раҳбарларининг ўз хизмат бурчларига масъулиятсизлик билан қарашлари натижасида рўй беради. «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонуннинг 35- моддасида хўжалик юритувчи субъектлар томонидан шартнома мажбуриятларини бузганлик учун унинг мансабдор шахслари жавобгарлиги белгилаб қўйилган. Шартнома мажбуриятлари хўжалик юритувчи субъект мансабдор шахсининг айби билан бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган, унинг томонидан хўжалик юритувчи субъектнинг молиявий маблағлари ва бошқа мол-мулки мақсадга номувофиқ

фойдаланилганлиги аниқланган, тўлов интизоми бузилган, хўжалик юритувчи субъект банкротликка дучор қилинган ёки шартнома муносабатлари соҳасида бошқа қоидабузарликлар содир этилган тақдирда, хўжалик юритувчи субъектнинг мансабдор шахси фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий, жиноий-ҳуқуқий, шунингдек интизомий- ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши мумкин. Мансабдор шахснинг фуқаролик-ҳуқуқий жавобгарлиги ФКнинг 45-, 48-моддаларига мувофиқ амалга оширилади. Мансабдор шахсниг маъмурий-ҳуқуқий жавобгарлиги Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 175, 176, 176-1-Д, 76-2, 212 ва 214- моддаларига асосан белгиланади. Мансабдор шахсларни жиноий-ҳуқуқий жавобгарликка тортиш асослари Ўзбекистон Республикаси ЖКнинг 175, 181, 186, 205, 207 ва 209-моддаларида назарда тутилган. «Давлат статистикаси тўғрисида»ги Қонуннинг 17-моддасига асосан давлат статистика кузатуви ўтказиш учун статистика маълумотларини тақдим этмаган ёки уларни нотўғри, ёки кечиктириб тақдим этган, маълумотларни дастлабки тарзда рўйхатга олишни лозим даражада таъминламаган, Ўзбекистон Республикаси давлат ҳисобот статистика бирликларининг давлат реестри юритиш тартибини бузган мансабдор шахслар ва тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи шахслар қонунларда белгиланган тартибда жавобгарликка тортилишлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг 175-1- моддасида бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботини юритишни бузганлик учун маъмурий жавобгарлик белгиланган. Тадбиркорлик фаолияти субъекти ёллаш асосида жалб этилган ходимлар билан ўз вақтида ҳисоб-китоб қилмаган (иш хақи бермаган) ёки муддатини кечиктирган ҳолларда ФКнинг 327-моддасида белгиланган тартибда жавобгар бўлади. Тадбиркор ходимларнинг иш ҳақларини тўламаган, тўлашни бирор тарзда кечиктирган ҳолларда ушбу маблағлар суммасига фоизлар тўлаши шарт. Фоизлар миқдори банк фоизининг ҳисоб ставкаси билан белгиланади. ФКнинг 784-моддасига асосан иш ҳақи биринчи навбатда ундирилиши лозим бўлган тўлов жумласига киритилган. «Маҳсулотлар ва хизматларни сертификатлаштириш тўғрисида»ги Қонуннинг 23- моддасида тадбиркорларнинг мажбурий сертификатлаштириш қоидаларини бузганлик учун жавобгарлиги белгиланган. Бунга асосан тадбиркорлар товарларни мувофиқлик сертификатисиз, шунингдек қонунга ҳилоф тарзда мувофиқлик сертификати тамғаси босилган ҳолда реализация қилганлик учун, мувофиқлик сертификати бўлмаган товарларни тарғибот (реклама) қилганлик учун, Ўздавстандартнинг ёки у ваколат берган органларнинг кўрсатмасига биноан реализация қилиш тўхтатилган ёки таъқиқлаб қўйилган маҳсулотларни реализация қилганлик учун жавобгар бўладилар. Мажбурий сертификатлаштириш қоидаларини бузган тадбиркорлар Ўздавстандартнинг ёки у ваколат берган сертификатлаштириш органларининг тақдимномаси асосида суднинг қарори билан давлат бюджети ҳисобига реализация қилинган маҳсулот қиймати миқдорида жарима тўлайдилар. Айни вақтда тадбиркорлар истеъмолчи ёхуд буюртмачига етказилган зарарларни тўла ҳажмда қоплашлари лозим.

Солиқ кодексининг 135-моддасида солиқ мажбуриятларини бузганлик учун молиявий жазо чоралари белгиланган: 1. Юридик шахслар солиқ органларида рўйхатдан ўтишдан бўйин товлаганликлари учун ёки тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланаётган жисмоний шахслар ушбу ҳаракатларни содир этса; 2. Даромад (фойда) яширилган тақдирда; 3. Солиқ бўйича декларациялар ҳисоб-китоблар ва ҳисоботларни тақдим этмаганлик ёки ўз вақтида тақдим этмаганлик учун; 4. Бухгалтерия ҳисобининг йўқлиги ёки уни бузган ҳолда юритганлик учун; 5. Фаолият турлари билан лицензиясиз шуғулланганлик учун; 6. Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган жисмоний шахс ҳисоб-китобга киришмасдан иш бажариш, хизмат кўрсатиш, товар сотиш операцияларини ўтказганлик учун; 7. Солиқ ва йиғимлар бўйича тўлов муддати ўтказиб юборилганда. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси (МЖК)да солиқлар ва бошқа тўловлар тўлашдан бўйин товлаш, шунингдек солиқ солинадиган объектларнинг ҳисобини олиб бормаслик ёки касса операцияларини юритиш тартибини бузганлик учун жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 184-моддасида солиқ ва бошқа тўловларни тўлашдан бўйин товлаганлик учун жавобгарлик белгиланган. Бунга асосан фойда (даромад) ёки солиқ тўланадиган бошқа объектларни қасддан яшириш, камайтириб кўрсатиш, шунингдек давлат томонидан белгиланган солиқларни, йиғимларни, бож ёки бошқа тўловларни тўлашдан бўйин товлаш, башарти, тўланмаган сумма анча миқдорни ташкил этса ёки ўша қилмишлар такроран, кўп миқдорда ва жуда кўп миқдорда содир этилгани учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Солиқ кодексига биноан молиявий санкциялар асосан тадбиркор юридик шахсларга нисбатан қўлланилса, маъмурий ва жиноий жавобгарлик тадбиркор шахснинг ўзига, шунингдек тадбиркор юридик шахс маъмуриятига (раҳбар ва бош бухгалтерига) нисбатан қўлланилади. Тадбиркор томонидан кредит мажбуриятлари бузилган тақдирда қўлланиладиган жавобгарлик ҳам тегишли қонунларда ўз ифодасини топган. Одатда, банклар кўчар ва кўчмас мулкни гаровга қўйиш, кафолат бериш, кафиллик ва мажбуриятларни таъминлашнинг бошқа усулларини қўллаган ҳолда кредит берадилар. Тадбиркорлар томонидан кредит мажбуриятлари бузилган тақдирда қўлланиладиган жавобгарлик ҳам тегишли қонунларда ўз ифодасини топган. Агар тадбиркор банклардан олган кредитларни ўз вақтида қайтармаса, у ҳолда банк қарздорни тўловга қобилиятсиз деб эълон қилиши, бу ҳақда матбуотда хабар бериши мумкин. Айни вақтда банк судга даъво аризаси билан мурожаат қилиб, кредитларни суд орқали мажбурий тартибда ундириб олишга ҳақли. Агарда қарздорнинг маблағлари етарли бўлмаса, ҳақ ундириш учун қарздорнинг мулки очиқ ким ошди савдосига қўйилиши ва ундан тушган маблағлар эвазига банкнинг талаби қаноатлантирилиши

мумкин. Шунингдек, кредитни қайтаришдан бўйин товлаб юрган қарздорларни банкрот деб топишни сўраб хўжалик судига мурожаат этиши мумкин («Банклар ва банк фаолияти тўғрисида»ги Қонуннинг 35-моддаси). Ҳар бир тадбиркор ўзи томонидан тузилган битимларнинг ижроси учун масъулдир. Битим бўйича мажбуриятлар лозим даражада ва белгиланган муддатларда бажарилмоғи шарт. ФКнинг 237-моддасига асосан мажбуриятни бажаришдан бир томонлама бош тортиш ва шартномаларни ўзгартиришга йўл қўйилмайди. Тадбиркор битим бўйича мажбуриятларини бажармаган ёки лозим даражада бажармаганлиги натижасида бошқаларга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши лозим. Зарар деганда, мажбурият ижро этилмаганлиги натижасида ҳуқуқи бузилган шахснинг бузилган ҳуқуқини тиклаш учун қилган ёки қилиши лозим бўлган харажатлари, унинг мол-мулки йўқолиши ёки шикастланиши (ҳақиқий ёки реал, фактик зарар), шунингдек бу шахс муомаласи шароитида олиш мумкин бўлган, лекин мажбурият бузилганлиги учун ололмай қолган даромадлари (бой берилган фойда) тушунилади. Агар тадбиркор битим бўйича ўз мажбуриятини бузиш оқибатида даромад олган бўлса, ҳуқуқи бузилган шахс бошқа зарар билан бир қаторда бой берилган фойда бундай даромаддан кам бўлмаган миқдорда тўланилишини талаб қилишга ҳақлидир (ФКнинг 14- моддаси). Агар мажбурият ижро этилмаслиги оқибатида маънавий зарар етса (жисмоний ва руҳий азоб-уқубатлар, қийналишлар, изтироблар, оғир кечинмалар ва ҳ.к.), бу зарар ФКнинг 1021-1022-моддасида белгиланган тартибда пул кўринишида қопланиши лозим. Умумий қоидага кўра, тадбиркор томонидан битимларнинг бажарилмаслиги оқибатида етказилган зарар тўла равишда қопланиши лозим. Битим (шартнома)да етказилган зарар ҳажмидан кам ёки ошиқ ҳажмларда жавобгарлик ҳам назарда тутилиши мумкин. Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, зарарни аниқлашда мажбурият бажарилиши керак бўлган жойда, қарздор кредиторнинг талабларини ихтиёрий қаноатлантирган кунда, борди-ю, талаб ихтиёрий қаноатлантирилмаган бўлса, даъво қўзғатилган кунда мавжуд нархлар эътиборга олинади. Суд вазиятга қараб, зарарни тўлаш ҳақидаги талабни қарор чиқарган кундаги мавжуд бўлган нархларни эътиборга олган ҳолда қаноатлантириши мумкин. Бой берилган фойдани аниқлашда кредитор томонидан уни олиш учун кўрилган чоралар ва шу мақсадда кўрилган тайёргарликлар ҳисобга олинади (ФКнинг 324- моддаси). Битимда мажбуриятларни бажармаганлик ёки лозим даражада бажармаганлик учун жарима неустойка (айбона) ёки пеня кўринишида белгиланиши мумкин. Қуйидаги холларда тадбиркор битим бўйича мажбуриятларни бажармаганлиги (лозим даражада бажармаганлиги) учун жавобгарликдан озод бўлади: 1) бунда тадбиркорнинг айби бўлмаса. Тадбиркор мажбуриятни лозим даражада бажариш учун ўзига боғлиқ бўлган ҳамма чораларни кўрганлигини исботласа, у айбсиз деб топилади;

2) агар тадбиркор томонидан битим бўйича мажбуриятнинг бажарилмаслиги ушбу мажбурият бўйича кредитор бўлиб ҳисобланадиган шахснинг айби билан рўй берган бўлса; 3) тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишда мажбуриятни бажармаган ёки лозим даражада бажармаган шахс бундай ҳол енгиб бўлмайдиган куч, яъни, фавқулодда ва муайян шароитларда олдини олиб бўлмайдиган куч, вазиятлар (форс-мажор) туфайли юз берганлигини исботлай олса. Тадбиркорнинг шартлашувчи шериклари (яъни, учинчи шахслар) томонидан мажбуриятларнинг бузилиши, мажбуриятни бажариш учун зарур товарларнинг бозорда йўқлиги, тадбиркорда зарур пул маблағларининг бўлмаганлиги бундай вазиятлар жумласига кирмайди (ФКнинг 333-моддаси). Енгиб бўлмайдиган куч зиммасида мажбурият бўлган шахс томонидан унинг ихтиёридаги барча воситалар билан олдини олиш, қайтариш мумкин бўлмаган фавқулодда ҳодиса сифатида кўрилади. Бу ҳодиса одатдан ташқари, кутилмаган, фавқулодда ҳолат туфайли рўй беради. Амалда бундай ҳолларда табиий офатлар-зилзила, сув тошқини, сел ва ҳ.к.лар тушунилади. Бироқ ривожланган мамлакатлар қонунчилигида енгиб бўлмайдиган куч ва форс-мажор ҳолати муқобил тушунчалар эмас. Бинобарин, шу ўринда ФКнинг 333-моддаси билан бошқа давлатлар қонунчилигидаги ва халқаро хусусий ҳуқуқдаги форс-мажор тушунчаси ўртасидаги мазмун аниқланиши лозим. Халқаро савдо Палатаси «форс-мажор» ҳолатларини қуйидаги ҳолатлардан бирининг мавжудлиги билан боғлайди: а) эълон қилинган ва эълон қилинмаган урушлар, шу жумладан, фуқаролар уруши, тартибсизликлар, исёнлар, инқилоблар, қароқчилиқ, саботаж; б) табиий офатлар, яъни бўрон, тўфон, циклон, зилзила, сув тошқини, яшин уриш; в) портлаш ва ёнғин натижасида машиналар, қурилмалар, асбоб-ускуналарнинг ишдан чиқиши; г) байкотлар, иш ташлашлар, локаутлар, ишни секинлаштиришлар, фабрикаларни ва иш жойларини босиб олишлар, корхонадаги иш тўхтатишлар; д) ҳокимиятнинг қонуний ва ноқонуний ҳаракатлари. Тадбиркор бошқа субъектларнинг ҳуқуқларини бузган ҳолларда ҳам қонунга биноан жавобгар бўлади. Тадбиркор ходимларни ёллаб ишлатаётганда улар учун керакли меҳнат шароитларини таъминлаши шарт. Соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитларини таъминлаш тадбирлари (меҳнат хавфсизлиги талабларига жавоб бермайдиган корхоналарни ишга туширишни таъқиқлаш, ҳодимларга меҳнатни муҳофаза қилиш ҳақида маълумотлар бериш, тиббий кўрикдан ўтказиш, ходимларга меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича йўл-йўриқлар бериш ва ўқитиш, махсус кийим ва бошқа шахсий ҳимоя воситаларини бериш, сут, давлат профилактика озиқ-овқати билан таъминлаш) МКнинг 211-223-моддаларига асосан иш берувининг зиммасига юклатилган. Тадбикор бехатар меҳнат шароитларини таъминламаган тақдирда фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий-ҳуқуқий ва жиноий-ҳуқуқий жавобгарликка тортилиши мумкин.

Бехатар меҳнат шароитларини таъминламаганлик ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисаларга сабаб бўлиши мумкин. МКнинг 222-моддасига асосан иш берувчи ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ўз вақтида текшириши ва ҳисобга олиб бориши шарт. Жабрланувчининг талабига биноан текширув тугаган кундан эътиборан узоғи билан уч кун ичида иш берувчи шу бахтсиз ҳодиса тўғрисида далолатнома бериши шарт. Бахтсиз ҳодиса маъмурият томонидан қуйидаги ҳолларда текширилиши шарт: а) бахтсиз ҳодиса корхона ҳудудида содир бўлган тақдирда; б) корхонадан ташқарида бўлса-да, маъмурият топшириғига мувофиқ иш бажарилаётганида ёки корхонага тегишли транспорт воситаларида иш жойига кетаётганда ёхуд ишдан келаётган пайтда юз берган бўлса. Ўткир заҳарланиш, иссиқ уриш, совуқда олдириш каби ҳолатлар ҳам бахтсиз ҳодиса сифатида текширилиши лозим. Бир кундан кам бўлмаган муддатга меҳнат қобилиятини йўқотишга сабаб бўлган ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни текшириш натижалари махсус тасдиқланган шаклдаги ҳужжат билан расмийлаштирилади. Иш берувчи тадбиркор бундай ҳужжатни тузишдан бош тортса ёхуд жабрланувчи ҳужжатда бахтсиз ҳодиса ҳолатлари нотўғри акс эттирилган деб ҳисобласа, у шу масала бўйича касаба уюшмасига мурожаат қилишга ҳақли. Бир гуруҳ шахслар бахтсиз ҳодисага учраганда, ўлимга сабаб бўлган ёки оғир оқибатлар келтириб чиқарган бахтсиз ҳодисалар рўй берганда махсус тартибдаги текширув ўтказилади. Раҳбар бу ҳолда касаба уюшмаси техника инспекторига, юқори муассасасига касаба уюшмаси марказий органига, прокуратурага, давлат техника назорати ва энергия назорати хизматига дарҳол хабар бериши лозим. ФКнинг 985-моддасига асосан ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ва мол-мулкига етказилган зарар, шунингдек юридик шахсга етказилган зарар зарар етказган шахс томонидан қопланиши лозим. Агар зарар етказувчи шахс зарар ўз айби билан етказилмаганлигини исботлаб берса, жавобгарликдан озод қилинади. Бинобарин, бехатар меҳнат шароитларини таъминламаслик рўй берган бахтсиз ҳодисада тадбиркорнинг айби борлигидан далолат беради. Бехатар меҳнат шароитлари яратилмаганлиги сабабли ходимнинг соғлиғига зарар етса, иш берувчи (тадбиркор) ходимга жароҳатланганлиги сабабли меҳнат қобилиятининг йўқолиши ёки камайиши оқибатида етказилган зарар, яъни, йўқотилган иш ҳақини, шунингдек шикастланиш сабабли қилинган харажатларни (дори-дамонлар, қўшимча овқатланиш, протезлантириш, бошқа шахсларнинг қараб туриши ва ш.к.) ҳам тўланмоғи лозим. «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида» 1993 йил 6 майда қабул қилинган Қонуннинг 28-моддасига асосан маъмуриятнинг айби билан ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса ёки касб касаллиги натижасида меҳнат қобилиятини тўла ёки қисман йўқотганлиги учун ходимга корхона бир марталик нафақа (бир йиллик маошидан кам бўлмаган миқдорда) ҳамда соғлиққа шикаст етказилганлиги учун товон тўлайди. Корхоналар меҳнатни муҳофаза қилишга доир талаблар таъминланганлиги учун ишлаб чиқаришдаги бахтсиз

ҳодисалар ва касб касалликларидан ижтимоий суғурта қилиш мақсадларида оширилган тарифлар бўйича бадаллар тўлайдилар. Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича стандартларга, талабларга жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш ёки сотишдан тушган даромад белгиланган тартибда бюджет фойдасига мусодара қилинади («Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонуннинг 26-моддаси). Агар ходим ўз меҳнат (хизмат) мажбуриятларини бажариши муносабати билан жароҳат олса ёки соғлиғига бошқача шикаст етказилган тақдирда унинг учун ижтимоий суғурта тўловини тўловчи ташкилот (иш берувчи-тадбикор) жабрланувчига у шикастланганлиги сабабли тайинланган пенсия (нафака)нинг унинг аввалги иш ҳақига етмаган фарқини тўлаши лозим. Жабрланувчи вафот этган тақдирда зарарни ундириш ҳуқуқи марҳумнинг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз шахсларга, ундан таъминот олиб турган шахсларга, вояга етмаган ёки унинг вафотидан кейин туғилган фарзандларига ўтади. Бундай ҳолларда зарар: вояга етмаганларга - 16 ёшга тўлгунга қадар, ўқувчиларга 18 ёшгача; 55 ёшдан ошган аёлларга ва 60 ёшдан ошган эркакларга - умрбод; ногиронларга - ногиронлик муддати бўйича; марҳумнинг болалари, неваралари, ака-укалари, опа-сингилларига, қараб турувчи эри ёки хотини, ота-онасига ёшидан ва меҳнатга қобилиятидан қатъи назар, улар қараб турган болалар 8 ёшга тўлгунга қадар тўланади. Жабрланувчининг меҳнат қобилияти йўқотилиши сабабли зарарни қоплаш, шунингдек унинг ўлими билан боғлиқ зарарни қоплаш ҳар ойлик тўловлар шаклида амалга оширилади. Жабрланувчи вафот этган тақдирда дафн этиш харажатлари ҳам корхона (тадбиркор) зиммасига юклатилади. (ФКнинг 1016-моддаси). Зарарни тўлаётган юридик шахс тугатилган тақдирда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда жабрланувчига тўлаб бориш учун муайян маблағ капиталлаштирилмоғи лозим (ФКнинг 1015-моддаси). Беихтиёр меҳнат шартномаларини таъминлаш бўйича ўз мажбуриятларининг тадбиркор иш берувчи томонидан бажарилмаслиги сабабли оғир оқибатлар вужудга келса, у ЖКнинг 207-моддасига асосан мансабга совуққонлик билан қараганлик учун жиноий жавобгарликка тортилиши мумкин. Шунингдек, ЖКнинг 257-моддасида меҳнатни муҳофаза қилиш қоидаларини бузганлик учун жиноий жавобгарлик белгиланган. Маълумки, тадбиркорлик фаолияти маҳсулотлар ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш соҳаларида амалга оширилганда тадбиркор маҳсулотлар, хизматлар сифати учун масъулдир. Айниқса, бу маҳсулотлар ва хизматлар улардан фойдаланувчи истеъмолчилар ҳаётига, соғлиғига ёхуд мол-мулкига етказадиган зарар учун жавобгардир. Бундай жавобгарлик асослари ФКнинг 1017-1020-моддаларида ва 1996 йил 26 апрелда қабул

қилинган «Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонун нормаларида белгиланган. ФКнинг 1017-моддасига асосан товарнинг (хизматнинг) конструктив, рецептуравий ёки бошқа нуқсонлари оқибатида, шунингдек товар (иш, хизмат) тўғрисидаги маълумот нотўғри ёки етарли эмаслиги оқибатида фуқаронинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига ёки юридик шахснинг мол-мулкига етказилган зарар сотувчи ёки тайёрловчи (ижрочи) томонидан уларнинг айбидан ва жабрланувчи улар билан шартнома муносабатларида бўлгани ёки бўлмаганлигидан қатъи назар, қопланиши лозим. Товарнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар жабрланувчининг танловига кўра, товарнинг сотувчиси ёки тайёрловчиси томонидан қопланиши лозим. Бинобарин, тадбиркор товарни тайёрлаган бўлса ҳам, уни фақат сотган бўлса ҳам, жавобгар бўлади. Товарнинг (ишнинг, хизматнинг) нуқсони оқибатида етказилган зарар, агар у товарнинг (ишнинг, хизматнинг) белгиланган яроқлилик муддатлари мобайнида етказилган бўлса, қопланиши лозим. Зарар товар ишлаб чиқарилган (иш, хизмат қабул қилиб олинган) кундан бошлаб ўн йил давомида қопланиши лозим. Қуйидаги ҳолларда ҳам зарар қопланиши лозим: Қонун талаблари бузилиб, яроқлилик муддати белгиланмаган бўлса; товарни сотиб олган, хизматдан фойдаланган шахс яроқлилик муддати тугагандан кейин товардан (хизмат натижасидан), фойдаланмаслик ёхуд қайта таъмирлаш ҳақида ва бу ҳаракатлар бажарилмаслиги оқибатлари ҳақида огоҳлантирилмаган бўлса. Товарнинг сотувчиси ёки тайёрловчиси, ишнинг (хизматнинг) ижрочиси зарар енгиб бўлмас куч таъсирида ёки истеъмолчи товарларни сақлаш ва улардан фойдаланиш бўйича қоидаларини бузиш оқибатида етказилганлигини исботлаган ҳолларда жавобгарликдан озод қилинади (ФКнинг 1020-моддаси). Маҳсулот тайёрловчи ижрочи ва сотувчининг маҳсулотни тайёрлаш, ишни бажариш ёки хизмат кўрсатиш учун фойдаланилган материаллар, ускуналар, асбобларнинг зарарли хусусиятларини билмаганлиги уларни фуқаролар ҳаёти, саломатлиги ёки мол-мулкига етказилган зарар учун жавобгарликдан озод қилмайди. Истеъмолчи ўзига етказилган моддий зарарнинг ҳам пул шаклида қопланишини талаб қилишга ҳақли. («Истеъмолчиларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисида»ги Қонуннинг 22-моддаси). Тадбиркорнинг истеъмолчи олдидаги юқоридаги жавобгарлиги фуқаролик-ҳуқуқуй хусусиятга эга. Бундан ташқари, тадбиркор стандартларни бузганлиги учун (МЖТКнинг 212- моддаси), метрология қоидаларини бузиш (МЖТКнинг 213-моддаси), сертификатлаштириш қоидаларини бузганлик учун (МЖТКнинг 214-моддаси) маъмурий жавобгарликка тортилади. Бундан ташқари, тадбиркор томонидан бозорга сифатсиз маҳсулот чиқариш ёки уни сотиш бирор шахснинг баданига оғир ёки ўртача оғир шикаст етказишга, одам ўлишига

ёхуд бошқача оғир оқибатларни келтириб чиқаришга сабаб бўлса, ЖКнинг 186-моддаси билан жиноий жавобгарликка тортишга асос бўлади. Тадбиркорнинг истеъмолчи олдидаги ўз маҳсулоти ва хизмати сифати учун жавобгарлиги бозор иқтисодиёти асосий тамойилларидан биридир. Бироқ бу жавобгарлик ҳуқуқий механизми, унинг муқаррарлигини таъминлаш ҳали ўз такомилига етмаганлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Ўзбекистон Республикаси Конститутциясида фуқароларга атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш мажбурияти юклатилган бўлиб, мол-мулкдан фойдаланиш экологик муҳитга зарар етказмаслиги шарт қилиб қўйилган. Ер, ер ости бойликлари, сув, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси ҳамда бошқа табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш зарур ва улар давлат муҳофазаси остидадир. Маълумки, тадбиркорлик фаолияти амалга оширилаётганда кўп ҳолларда у атроф- муҳитга, табиий ресурсларга таъсир қилмай қўймайди. Тадбиркор иложи борича бу таъсир салбий оқибатларни келтириб чиқармаслигига ҳаракат қилиши лозим. Бошқача қилиб айтганда, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш атроф-муҳитга, табиатга зарар етказмаслиги шарт. Ушбу мажбурият бажарилмаган тақдирда тадбиркорга нисбатан фуқаролик-ҳуқуқий, маъмурий ва жиноий жавобгарлик қўлланилади. Бундай муайян ҳаракатлар ёки ҳаракатсизликлар табиатни муҳофаза қилиш борасида ҳуқуқбузарлик деб ҳисобланади ва унга нисбатан қўлланиладиган юридик санкциялар қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган. Қуйидаги ҳолларда: табиатни муҳофаза қилиш андозалари, меъёрлари, қоидалари ва бошқа норматив техник талабларни бузишда, шу жумладан, корхоналар, иншоотлар, транспорт воситалари ва бошқа объектларни режалаштириш, қуриш, реконструкциялаш, улардан фойдаланиш ёки уларни тугатиш чоғида экология нуқтаи назаридан хавфли материалларни экспорт қилиш, импорт қилишда ҳудуднинг белгилаб қўйилган қоидаларини бузишда, табиий бойликлардан ўзбошимчалик билан фойдаланишда, давлат экология экспертизаси талабларини бажармаганликда; табиий ресурслардан фойдаланганлик учун, атроф-муҳитга зарарли моддалар чиқарганлик ва оқизганлик, қаттиқ жисмлар жойлаштирганлик, уни ифлослантирганлик ва бу муҳитга зарарли таъсир кўрсатишнинг бошқа турлари учун белгиланган ҳақни тўлашдан бош тортганликда; табиатни муҳофаза қилувчи объектларни қуриш режаларини, табиатни муҳофаза қилишга доир бошқа тадбирларни амалга ошириш режаларини бажармаганликда; табиатни муҳофаза қилиш устидан давлат назоратини амалга оширадиган идораларнинг кўрсатмаларини бажармаганликда; махсус муҳофаза қилинадиган ҳудудлар ва объектларнинг ҳуқуқий тартиботини бузганликда; ишлаб чиқариш ва истеъмол чиқитларини, кимёлаштириш воситаларини, шунингдек зарарни ва радиактив моддаларни сақлаш, ташиш, улардан фойдаланиш, уларни

зарарсизлантириш ва қўшиб юбориш вақтида табиатни муҳофаза қилиш талабларини бузганликда; атроф-табиий муҳитга зарарли таъсирни ҳисобга олиш қоидаларини бузганликда; табиий муҳитни муҳофаза этиш устидан давлат назоратини амалга оширувчи мансабдор шахсларнинг объектларга боришига, айрим фуқаролар ва табиатни муҳофаза қилиш жамоат ташкилотларининг эса ўз ҳуқуқ ва вазифаларини руёбга чиқаришларига тўсқинлик қилганликда; атроф, табиий муҳитнинг ҳолатини ва унинг объектларидан фойдаланиш тўғрисидаги ўз вақтида ва тўғри маълумот беришдан бош тортганликда айбдор бўлган шахслар Ўзбекистон Республикасининг амалдаги қонунларига биноан интизомий, маъмурий, фуқаролик, жиноий ва бошқа турдаги жавобгарликка тортиладилар. Корхоналар, ташкилотлар иншоотлар ва бошқа объектларнинг кишиларнинг соғлиғига ва яшаш шароитига, табиий ресурсларга, алоҳида муҳофаза қилинадиган ҳудудларга зарарли таъсир этиш сабабларини бартараф этишнинг имкони бўлмаган тақдирда эса, объектлардан фойдаланиш бутунлай тўхтатилиши ёки унинг фаолият тури зарарсиз бошқа соҳага ўзгартирилиши мумкин. Бундай объектларнинг фаолиятини чеклаш, вақтинча ёки бутунлай тўхтатиш ёки ўзгартириш ҳамда айни вақтда уларни пул билан таъминлашни тўхтатиш хусусидаги қарорларни халқ депутатлари маҳаллий кенгашлари, ўз ваколатлари доирасида табиатни муҳофаза қилиш идоралари чиқарадилар. Атроф-табиий муҳитга зарар етказган корхоналар, ташкилотлар, айрим фуқаролар зарарни ФКнинг 985-моддасида белгиланган асосларда ва ҳажмларда тўла қоплаши шарт. Бундан ташқар, фаолияти теварак атрофдагиларга ошиқча хавф туғдирадиган юридик шахслар ва фуқаролар (транспорт корхоналари, саноат, қурилиш корхоналари, ташкилотлари, транспорт воситаларининг эгалари ва шу кабилар) оширилган хавф манбаидан етказилган зарарни тўлашлари шарт. Уларни жавобгарликдан озод қилиш одатдагидан мураккаброқ шарт асосида белгиланади. Агар оширилган хавф манбаи соҳиби зарар жабрланувчининг қасддан қилган ҳаракати оқибатида ёхуд бартараф қилиб бўлмайдиган куч натижасида юзага келганлигини исботлаб берса, жавобгар бўлмайди (ФК нинг 999-моддаси). Табиатдан махсус равишда фойдаланишни оқилона амалга оширмаганлик атроф табиий муҳитга ифлослантирувчи моддалар ишлаб чиқариш ва оқизишни ҳамда истеъмол чиқитлари жойлаштиришни норматив ва лимитларда белгилаб қўйилганидан кўпайтириб юбориш ҳолатлари учун корхоналар, бошқа тадбиркорлик субъектларига қонунларга мувофиқ, оширилган солиқ солинади. Тегишли ҳолларда халқ депутатлари маҳаллий кенгашлари ва табиатни муҳофаза қилувчи идораларнинг қарорига мувофиқ, қоидабузарлик сабаблари бартараф этилмагунча юридик ва жисмоний шахсларнинг хўжалик-тадбиркорлик фаолиятини пул билан таъминлаш тўхтатиб қўйилади. Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва бошқа юридик ҳамда ва жисмоний шахслар атроф-муҳитга, одамларнинг соғлиғига, мол-мулкига ва халқ хўжалигига зарар

келтираётган экологик жиҳатдан зарарли фаолиятни тўхтатишни сўраб, судга даъво билан мурожаат қилишга ҳақлидир. Ўзбекистан Республикасининг МЖТКда радиациявий хавфсизликка доир қоидалар, нормалар, йўриқномалар ва бошқа талабларни бузиш (55-модда), ерлардан хўжасизларча фойдаланиш ёки уларни яроқсиз ҳолга келтириш (65-модда), ер ости бойликларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш талабларини бузганлик учун (70-модда), сув захираларини муҳофаза қилиш қоидаларини бузганлик учун (72-модда), сувлардан фойдаланиш қоидаларни бузганлик учун (74-модда), ўрмонлардан фойдаланиш қоидаларини бузганлик учун (77-80-моддалари), қизил китобга киритилган ўсимликларни йиғанлик (81-модда), алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудлар тартибини бузиш (82-модда), атмосфера ҳавосининг тозалигини сақлаш қоидаларини бузганлик учун (85- 88-моддалар), заҳарли моддаларни сақлаш қоидаларини бузганлик (89-модда), ҳайвонот ва ўсимлик дунёсига зарар етказганлик учун (90-94-моддалар), экологик хавфсизликни таъминлаш бўйича мажбуриятларни бажармаганлик учун (95-96-моддалар) маъмурий жавобгарлик белгиланган. Ўзбекистон Республикаси ЖКда экология соҳасида жиноятлар ҳақида алоҳида, махсус боб мавжуд. Бунга асосан, экология хавфсизлигига оид нормалар ва талабларни бузиш, атроф-муҳитнинг ифлосланганлиги тўғрисидаги маълумотларни қасддан яшириш ёки бузиб кўрсатиш, атроф-табиий муҳитни ифлосланиши оқибатларини бартараф қилиш чораларини кўрмаслик; атроф-табиий муҳитни ифлослантириш, ер, ер ости бойликларидан фойдаланиш шароитларини ёки уларни муҳофаза қилиш талабларини бузиш; экинзор, ўрмон ёки бошқа дов-дарахтларга шикаст етказиш ёки уларни нобуд қилиш, ўсимликлар касалликлари ёки зараркунандалари билан кураш талабларини бузиш; ветеренария ва зоотехник қоидаларни бузиш; зарарли кимёвий моддалар билан муомалада бўлиш қоидаларини бузиш; ҳайвонот ва ўсимлик дунёсидан фойдаланиш тартибини бузиш; сув ва сув ҳавзаларидан фойдаланиш шартларини бузиш; алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг тартибини бузганлик учун (193-204-моддалар) жиноий жавобгарлик белгиланган. Бозор муносабатлари тизимининг асосий шартларидан бири турли тадбиркорлик субъектлари ўртасида эркин рақобатнинг мавжудлигидир. Рақобат натижасида ишлаб чиқарувчи маҳсулот (иш, хизмат) сифатини доимий яхшилаб боришга мажбур. Акс ҳолда унинг маҳсулоти бозорда ўтмайди ёки паст баҳоланади ва у охир оқибатда синади. Шу сабабли ҳам, қонунларда бозорда рақобатни таъминлаш, айрим тадбиркорлик субъектларининг бозорда монопол (якка ҳоким) мавқега эга бўлиб, бошқа субъектларга ва истеъмолчиларга тайзиқ ўтказа олмаслигини таъминловчи қоидалар белгилаб қўйилган. Бинобарин, тадбиркорлар томонидан «Товар бозорида монополистик фаолиятини чеклаш ва рақобат тўғрисида»ги Єонун (1996 йил 27 декабрда қабул қилинган) талаблари бузилган тақдирда тегишли жавобгарликка тортилади. Ушбу Қонун хўжалик юритувчи субъектларнинг рақобатлашув-баҳслашувига йўл бермайдиган, уни чеклаб қўядиган ёки уни йўққа чиқарадиган қўшимча фойда олиш мақсадидаги ҳаракат ёки ҳаракатсизликни англатувчи монополистик фаолиятни олдини олиш ва пайини қирқишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаб беради. Тадбиркор бозордаги устун мавқени суиистеъмол қилмаслиги ва ғирром рақобатга йўл қўймаслиги шарт. Устун мавқе деганда, хўжалик юритувчи субъектнинг ёки бир қанча хўжалик юритувчи субъектларнинг ўрнини босувчиси бўлмаган товар бозорида ёки бир-бирининг ўрнини босадиган товарлар бозорида ўзига (ўзларига) рақобатга ҳал қилувчи таъсир кўрсатиш бошқа хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорга киришини

қийинлаштириш ёки уларнинг иқтисодий фаолият эркинлигини ўзга тарзда чеклаш имконини берадиган ҳукмрон мавқе тушунилади. Бозорда маълум турдаги товарларнинг 65 фоиздан зиёд улушини ишлаб чиқарувчи (сотувчи) хўжалик юритувчи субъект устун мавқега эга ҳисобланади. Шунингдек, хўжалик юритувчи субъект 35 фоиздан 65 фоизгача бўлиб, бу ҳол монополияга қарши давлат органи томонидан ушбу субъектнинг бозордаги улуши барқарорлигига, бошқа рақобатчиларга тегишли улушларнинг нисбий миқдорига, ушбу бозорга янги рақобатчиларнинг кириш имкониятларига ва бошқа мезонларга қараб, унинг мавқеини устун деб топиш мумкин. Хўжалик юритувчи субъектнинг ўз устун мавқеини суиистеъмол қилиши, яъни рақобатни чеклайдиган ва бошқа субъектларнинг ҳуқуқларини камситадиган ҳаракатларни қилиши таъқиқланади. Инсофсиз (ғирром) рақобат тушунчаси «Товар бозорида монополистик фаолиятни чеклаш ва рақобат тўғрисида»ги Қонуннинг 8-моддасида белгилаб қўйилган. Қуйидаги ҳаракатларни содир этиш ғирром рақобат ҳисобланади: бошқа хўжалик юритувчи субъектга зарар келтирадиган ёки унинг тадбиркорлик обрўсига путур етказадиган ёлғон, ноаниқ ёки бузиб кўрсатилган маълумотларни тарқатиш; юридик шахснинг интеллектуал фаолияти натижаларидан ва уларга тенглаштирилган индивидуаллаштириш воситаларидан (фирма номи, товар белгиси ва ҳ,.к.) қонунсиз фойдаланиш; товарнинг хусусияти уни тайёрлаш усули ва жойи, истеъмол ҳоссалари, сифати хусусида истеъмолчиларни чалғитиш; хўжалик юритувчи субъектнинг, шу жумладан, унинг реклама фаолияти жараёнида ҳам, ўзи ишлаб чиқарадиган ёки сотадиган товарларни бошқа субъектларнинг товарлари билан қўпол таққослаш; илмий-техникавий ишлаб чиқариш ёки савдо ахборотини, шу жумладан, тижорат сирини эгасининг розилигисиз олиш, ундан фойдаланиш, уни инкор этиш; янги хўжалик юритувчи субъектнинг товарлар ва хизматлар бозорига киришини тўсиш, халақит бериш. Хўжалик юритувчи субъект монополияга қарши қонунларни бузган тақдирда етказилган зарарларни қоплашлари, шунингдек жарима тўлашлари лозим. Бутун дунё бўйича (айниқса, ривожланган бозор мамлакатларида) ғирром рақобатга қарши фуқаролик-ҳуқуқий кураш усуллари кенг қўлланилади. ¢ирром рақобатга қарши кураш олиб бориш интеллектуал мулк, хусусан, саноат мулкининг ажралмас элементи ҳисобланади. 1883 йил 20 мартда қабул қилинган «Мулкни муҳофаза қилиш бўйича Париж конвенцияси» (2-модда), 1967 йил 14 июлда Стокгольмда қабул қилинган Бутунжаҳон интелектуал мулк ташкилоти (БИМТ) ни таъсис этиш ҳақидаги конвенцияда (2 -VIII модда) бу аниқ равшан ўз ифодасини топган. Париж конвенциясида, шунингдек бошқа ҳужжатларда ғирром рақобат тушунчаси, унинг таркибига қандай ҳаракатлар кириши, унга қарши кураш усуллари белгилаб берилган1. Афсуски, Ўзбекистон Республикаси ФКнинг 1040 ва 1111-моддаларида ғирром рақобатга қарши курашнинг

умумий усулларигина ўз ифодасини топган. ФКнинг 1031-моддасида интелектуал мулк объектлари ичида ғирром тадбиркорлик субъекти томонидан қонунлар қўпол равишда ёки доимий, сурункали равишда бузилган ҳолларда тадбиркорга нисбатан энг қаттиқ чора-суд тартибида тадбиркорлик фаолиятини тўхтатиш қўлланилиши мумкин. Бу ҳақда тегишли даъво билан судга прокурор, молия, солиқ, божхона, монополияга қарши кураш олиб борувчи идоралар, касаба уюшмалари, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар, бошқа манфаатдор шахслар мурожаат қилишлари мумкин. Суд етарли асослар мавжуд деб топганда, тадбиркорлик фаолиятини тўхтатиш ҳақида қарор чиқаради. Ҳуқуқ субъекти кимлигига (тижорат ташкилоти, нотижорат ташкилоти ва жисмоний шахс) қараб, бу қарор улар учун турли оқибатларни вужудга келтиради: а) тижорат ташкилоти бўлган юридик шахсга нисбатан бундай қарор қабул қилиниши унинг юридик шахс сифатида бекор бўлишига, тугатилишига, юридик шахслар реестридан чиқарилишига олиб келади. Бунда тугатиш мажбурий тартибда, тижорат ташкилотини юридик шахс сифатида рўйхатга олган давлат идораси (туман ҳокимлиги, вилоят ҳокимлиги, адлия идоралари ва ҳ.к.) томонидан амалга оширилади; б) нотижорат ташкилоти бўлган юридик шахсга нисбатан бундай қарор қабул қилинганда, бу юридик шахс ҳуқуқ субъекти сифатида бекор бўлмайди, балки ўзининг устав мақсадларини амалга ошириб, фаолиятини давом эттиради. Бироқ тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланишга ҳақли бўлмайди; в) жисмоний шахс бўлган тадбиркорга нисбатан бундай қарорнинг қабул қилиниши ҳам унинг ҳуқуқ субъекти сифатида бекор бўлишига олиб келмайди. Жисмоний шахсни тадбиркор сифатида рўйхатга олган туман ҳокимлиги суд қарорини амалга ошириб, жисмоний шахсга тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланиши учун берилган рухсатномасини бекор қилади ва рақобатнинг олдини олиш умуман эслатилмайди. ¢ирром рақобатга қарши фақат маъмурий жарима билан курашиб бўлмайди. ¢ирром рақобатга қарши биринчи галда фуқаролик ҳуқуқий усулларда ва барча хўжалик юритувчи субъектлар - тадбиркорларни кенг жалб этган ҳолда кураш олиб бориш лозим, чунки ғирром рақобатга қарши курашдан энг аввало улар манфаатдордирлар. Тадбиркорнинг жавобгарлиги фақат юқоридаги қонунларни бузганлик билан чекланади, деб ўйлаш мутлақо хатодир. Қонунларга риоя қилиш ҳар қандай фуқаро ва юридик шахс зиммасига юкланган конституциявий мажбурият ҳисобланади. Тадбиркорлик қонунларини бузганлик учун мулкий тарзда ёки қонунларда назарда тутилган асослардаги жавобгарлик мавжуд. Бу ўринда «Қонун» кенг маънода талқин этилмоғи лозим. Қонун деганда, нафақат Ўзбекистон Республикаси қонунларини, балки яна қонун ости ҳужжатларини - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорлари, Президент Фармонлари, Вазирлар Маҳкамаси қарорлари, фармойишлари, низомлари, вазирликлар, давлат муассасалари маҳаллий ҳокимият идораларининг норматив ҳужжатларини тушуниш лозим. Бинобарин, қонунларни бузиш деганда, юқорида санаб ўтилган норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилган қоидалар, талабларга риоя қилмаслик, бажармаслик уларга ҳилоф хатти-ҳаракатлар содир этиш ва шу каби ҳуқуқбузарликлар тушунилади. Тадбиркорнинг содир этган қонун бузишлар учун мулкий жавобгарлиги пул ёки моддий-ашёвий кўринишларда амалга оширилиши мумкин (жарима олиш, мол-мулкини олиб қўйиш.). Мулкий жавобгарлик қонунбузарликлар натижасида моддий зарар етказилган ҳолларда бу зарарнинг ўрнини қоплаш тариқасида рўй беради. Бошқа ҳолларда эса жазо жарима кўринишида қўлланилади.

Бу ўринда нотижорат ташкилотлари ва жисмоний шахс учун суд қарори қанча муддатга амал қилади, яъни улар яна қачондан бошлаб тадбиркорлик фаолияти билан қайтадан шуғулланишга ҳақли, деган савол туғилади. ФКнинг 23-моддаси мазмуни таҳлил этилганда, фуқаронинг ҳуқуқ лаёқатини чеклаш доимий эмас, балки вақтинчалик характерга эга бўлиши келиб чиқади. Шу сабабли, фикримизча, суд нотижорат ташкилотлари ва жисмоний шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятини тўхтатиш ҳақидаги қарорининг амал қилиши бир йилдан уч йилгача қилиб белгиланиши мақсадга мувофиқдир. Амалдаги қонунчиликка асосан тадбиркорга нисбатан билдирилган мулкий даъволар юридик шахс бўлган тадбиркорлик субъекти қайта ташкил этилган, жисмоний шахс бўлган тадбиркор вафот этган тақдирда уларнинг меросхўрларига (ворисларига) тааллуқли бўлиши, бироқ бунда уларнинг жавобгарлик ҳажми улар мерос қилиб олган мол-мулк ҳажмидан ошмаслиги белгилаб қўйилган. Юридик шахсларни қайта ташкил этишда ҳуқуқий ворислик, яъни, қайта ташкил этилаётган юридик шахснинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари трансмиссияси-бошқа юридик шахсга ўтиши ФК нинг 50-моддасида белгилаб қўйилган. Тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи фуқаро вафот этган тақдирда унинг бошқа субъектлар олдидаги мулкий мажбуриятлари унинг меросхўрларига ўтади. Мерос мулки давлатга ўтган тақдирда ҳам бу қоида қўлланилади. ФКнинг 1156-моддасига асосан мерос қолдирувчининг кредиторлари васиятномани ижро этувчига (мерос бошқарувчисига) ёки меросхўрларига мерос қолдирувчининг мажбуриятларидан келиб чиқадиган ўз талабларини қўйишга ҳақлидир. Бу ҳолда меросхўрларнинг ҳар бири ўзига теккан мол-мулкнинг қиймати доирасида солидар қарздорлар сифатида жавобгар бўладилар. Вориснинг (меросхўрлар)нинг бундай мажбурияти улар васият бўйича ёки қонун асосида мерос олганлигидан қатъи назар, қўлланилади. Айни вақтда шуни ҳам таъкидлаб ўтиш лозимки, мерос қолдирувчининг вояга етмаган ёки меҳнатга қобилиятсиз болалари, шу жумладан, фарзандликка олган болалари, шунингдек меҳнатга қобилиятсиз эри (хотини) ва ота-онаси, шу жумладан, уни фарзандликка олганлар ҳиссасига меросдан тегадиган улушига нисбатан мерос қолдирувчи тадбиркорлик мажбуриятлари учун жавобгарликни қаратиш ўзига хосликларга эга. ФКнинг 1142-моддасига асосан, бу шахслар меросдан мажбурий улуш олиш ҳуқуқига эга. ФКнинг 26-ва 5б-моддалари мазмунини таҳлил этиб, шундай хулосага келиш мумкинки, улар мерос мулкидан ўз ҳиссасини биринчи навбатда олади ва бу улуш нафақат мерос, балки таъминот ҳисобланади. Бошқача айтганда марҳум тадбиркор бу шахслар олдида ўз мажбуриятларига эга эди, бу шахсларнинг боқувчиси ҳисобланар эди. Бинобарин, тадбиркорнинг меҳнатга қобилиятсиз қариндош-уруғлари (ФК нинг 1142-моддаси) унинг бошқа кредиторларига нисбатан ўз талабларини қаноатлантиришда афзаллик имтиёзларига эгадирлар. Бинобарин, улар мерос мулкидан оладиган мажбурий улуш бўйича мерос қолдирувчи тадбиркор мажбуриятлари учун жавобгар бўлмайдилар. Ворисларнинг (меросхўрларнинг) ўз мол-мулкларига нисбатан бундай даъволар қаратилмайди.

4 §. Тадбиркорлар ҳуқуқлари ва манфаатларининг кафолатлари. Маълумки, қонунларда тадбиркорликнинг у ёки бу ҳуқуқларини назарда тутиш, мустаҳкамлаб қўйишнинг ўзи кифоя эмас. Бу ҳуқуқлар реал амалга оширилиши, риоя қилиниши учун реал шарт-шароитлар мавжуд бўлиши лозим. Ўзбекистон Республикаси демократик ҳуқуқий давлатни шакллантиришни, қонунлар устуворлигига эришишни ўз олдига мақсад қилиб қўйган экан, ҳар соҳада ва ҳамма томондан уларга сўзсиз ва оғишмай риоя қилишни таъминлаши лозим ва шарт. Худди шу маънода давлат томонидан қонунларда белгиланган ҳуқуқларга риоя қилиниши, уларнинг амалга оширилишини таъминловчи ўзига хос тадбирлар-кафолатлар ҳам белгиланиши мумкин. Бошқача айтганда, кафолат қонунда белгиланган ҳуқуқларнинг амалга оширилиши, манфаатларга риоя қилиниши албатта таъминланиши ҳақида давлат ўз устига олган мажбуриятдир. Умуман олганда, давлат ҳар қандай қонунларнинг амалга оширилиши учун масъулдир. Бироқ тадбиркорлик ҳуқуқлари учун давлат кафолатлари алоҳида аҳамиятга эга. Чунки бу ҳуқуқлар яқин ўтмишда ҳар тарафлама қораланар эди. "Хусусий мулкчилик психологияси", "Фойдани кўзлаб, хўжайинлик билан ҳаёт тарзи" лаънат остига олинган эди. Мана шундай шароитларда шакллантирилган дунёқараш тадбиркорлик фаолиятига нисбатан ҳадиксираш, ишончсизлик ва қўрқувни вужудга келтирди. Давлат тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва мақсадлари кафолатларини белгилаш орқали юқоридаги омилларнинг таъсирини заифлаштириши мумкин. Тадбиркор ўз ташаббуси билан мустақил фаолият кўрсатса ҳам, ўзини руҳан ёлғиз сезмаслиги лозим. У давлатнинг қўллаб-қувватлаши ва мададини ҳар доим сезиб туриши керак. Кафолатлар худди шу вазифаларнинг амалга оширилишига қаратилган. Тадбиркорлар ҳуқуқлари ва манфаатларининг кафолатлари Ўзбекистон Республикаси Конституциясида, ФКда, мулкчилик, тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатларига оид қонун ҳужжатларида, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1994 йил 21 январдаги "Иқтисодий ислоҳотларни янада чуқурлаштириш, хусусий мулк манфаатларини ҳимоя қилиш ва тадбиркорликни ривожлантириш чора- тадбирлари тўғрисида"ги, ва 1995 йил 5 январдаги "Хусусий тадбиркорликда ташаббус кўрсатиш ва уни рағбатлантириш тўғрисида"ги Фармонларида, ва бошқа ҳужжатларда ўз ифодасини топган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 53-моддасида давлат тадбиркорлик ва меҳнат қилиш эркинлигини барча мулк шаклларининг тенг ҳуқуқлилиги ва ҳуқуқий жиҳатдан баб-баробар муҳофаза этилишини кафолатлайди, деб кўрсатилган. Айни тадбиркорликнинг моддий негизи бўлган хусусий мулк бошқа мулк шакллари каби дахлсиз ва давлат ҳимоясида эканлиги, мулкдор фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибдагина мулкидан маҳрум этилиши мумкин, деб таъкидланади. Ўзбекистон Республикаси (демак, кафолат бунда нафақат қонун чиқарувчи орган ёки давлат бошлиғи, балки бутун мамлакат номидан берилмоқда, бу ҳолат юридик амалиётда камдан-кам қўлланилади) ФК, мулкчилик, тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари, шунингдек бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган тадбиркорларнинг мулкчилик муносабатлари барқарор бўлишига кафолат беради. Юқорида таъкидлаганганидек, кафолат Ўзбекистон Республикаси томонидан берилган, у давлат ҳокимиятининг барча тизимлари томонидан таъминланади. Нима учун давлат

айнан мулкчилик муносабатларига муҳим эътибор беради? Чунки у жамият иқтисодий тузумининг ўзига хос юридик анатомиясидир. Тадбиркорнинг эркинлиги, биринчи навбатда, унинг ўз мол-мулкини эркин тасарруф қилишида ифодаланади. Мулкий муносабатларнинг барқарорлиги кафолати биринчи галда бу муносабатларни тартибга солувчи қонун ҳужжатларининг мазмунан узвийлиги, доимий янги, яъни, туб ўзгаришлар ёки мутлақо янги ва аввалгисига зид келадиган ҳуқуқий меъёрлар қабул қилинмаслигини англатади. Бошқа томондан эса, мулкчилик муносабатларига бевосита ёки билвосита таъсир кўрсатувчи давлатнинг сиёсий, ташкилий ва ҳатто айтиш мумкинки, ғоявий тадбирлари ҳам қонун ҳужжатларига мувофиқ бўлиши тақозо қилинади. Маълумки, мафкуравий муносабатлар ранг- баранглиги, хилма-хиллиги ва ҳатто ўзаро зиддиятлари билан ажралиб туради. Шу сабабли, иқтисодий муносабатларнинг мафкуравий муносабатлардан ажратилганлиги ҳақидаги конституциявий тамойил ҳам мулкчилик муносабатларининг ўзгармаслигини, барқарорлигини таъминлашда муҳим омилдир. Мамлакатимизда мулкчилик муносабатларини ҳуқуқий тартибга солишда ўзига хос тадрижий (эволюцион) ўзгаришлар кетмоқда. Бу табиий, чунки мулкчилик муносабатлари иқтисодий тузумнинг юридик мужассами экан, иқтисодий ислоҳотлар ҳуқуқий ислоҳотларсиз амалга ошмайди, мустаҳкам асосга эга бўла олмайди. Бу жараённинг динамик характери янги ФКда мулкчилик муносабатларига оид меъёрларда яққол намоён бўлади. ФКда мулкка оид қоидалар мулкчилик, тадбиркорлик қонунларини бойитди, ривожлантирди, такомиллаштирди, айни чоғда уларнинг асосий қоидаларига зид, номувофиқ бўлган ҳеч қандай норма унда мавжуд эмас. Демак, янги ФК қабул қилиниши ва амалга киритилиши мулкчилик муносабатлари барқарорлигига путур етказмади, аксинча, уни мустаҳкамлади. ФКдаги мулкчиликка оид янги нормалар (мулкчилик шакллари, ашёвий ҳуқуқлар, мулкдорнинг мол-мулкини сақлаш бурчи, мулкка нисбатан эгалик ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат ҳақидаги ва ҳ.к.) тадбиркорлик ҳақидаги қонунлардаги ҳуқуқларга асло зид эмас, аксинча, уларни кенгайтирди ва чуқурлаштирди. Давлат тадбиркорларнинг мулкий ҳуқуқларини кафолатлаб беради. Бу кафолатларнинг моҳияти тадбиркорларнинг мулкий ҳуқуқларини амалга ошириш учун зарур иқтисодий, сиёсий, ҳуқуқий ва ташкилий шарт-шароитларни вужудга келтириш ва мустаҳкамлашда, мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тизими ва айниқса, уни давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланиши ва қўриқланишида намоён бўлади. Бинобарин, тадбиркорнинг мол-мулкини мажбуран тортиб олишга йўл қўйилмайди (бундан истисно ҳоллар фақатгина қонунлардагина назарда тутилиши мумкин). Ўзбекистон Республикасида у ёки бу соҳада мулкий ҳуқуқни бекор қиладиган қонун ҳужжатлари қабул қилинган тақдирда ана шу ҳужжатлар қабул қилиниши натижасида мулкдорга (тадбиркорга) етказилган зарар ихтиёрий суръатда ёки суд қарори асосида мулкдорга тўла ҳажмда қопланади. Бунда мол-мулкнинг қиймати бозор баҳоси қийматида белгиланади. Тадбиркорлик фаолияти бозор муносабатлари тизимида асосий таянч нуқта бўлганлиги сабабли, тадбиркорларнинг ҳуқуқларининг амалга оширилишини таъминлаш алоҳида муҳим аҳамиятга эга. Бундай кафолатлар Ўзбекистон Республикасининг тадбиркорлик соҳаси бўйича деярли барча қонун ҳужжатларида мужассамдир. Айни пайтда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан 2000 йил 25 майда қабул

қилинган «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги махсус Қонун амал қилмоқда. Ушбу Қонуннинг 18-34-моддаларида тадбиркорлик фаолияти субъектлари ҳуқуқларининг кафолатлари бевосита мустаҳкамлаб қўйилган. Ушбу кафолатлар ўз мазмуни бўйича конституциявий кафолатлар, сиёсий-ҳуқуқий, ташкилий- ҳуқуқий ва мулкий-ҳуқуқий кафолатларга туркумланиши мумкин. Конституциявий кафолат Конституциянинг 44-54-моддалари, Қонуннинг 18-моддасида ўзига хос тарзда ифодасини топган. Ушбу конституциявий кафолат бошқа кафолатлар ичида марказий ўринни эгаллайди. Тадбиркорларга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний қарорлари, уларнинг мансабдор шахсларининг ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади. Ушбу ҳуқуқни амалга ошириш асослари ва тартиби Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик-процессуал кодекси, Хўжалик процессуал кодекси, Жиноят-процессуал кодекси, «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги Қонунда (1994 йил 6 май) белгилаб қўйилган. Тадбиркорнинг бирон-бир битимда ёхуд маъмурий ҳужжатда ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш учун судга мурожаат қилиш ҳуқуқидан ихтиёрий воз кечиш ҳақидаги келишув ёхуд мажбурияти ҳақиқий эмас. Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг сиёсий-ҳуқуқий кафолатлари Қонуннинг 22, 27, 32-моддаларида ўз ифодасини топган. Конституцияни, 53-моддасида бозор муносабатларини ривожлантириш Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётининг асосий пировард мақсади эканлиги белгилаб қўйилган. Бинобарин, бозор иқтисодиёти тизими мамлакатимизда ўзининг конституциявий асосига эга. Тадбиркорлик фаолияти эса бозор тизими мавжудлигининг ягона ва бирдан- бир намоён бўлиш шаклидир. Бозор муносабатлари ривожланиб борар экан, тадбиркорлик фаолияти эркинлиги тўла кафолатланиши табиий ҳолдир. Тадбиркорлик фаолияти субъектларига ташқи иқтисодий фаолият эркинлиги кафолатланади. Демак, тадбиркорлик фаолияти субъектлари қонун ҳужжатларига мувофиқ ташқи иқтисодий фаолиятни мустақил тарзда амалга оширадилар. Булар дунёни, бошқа ҳар қандай мамлакатидаги тадбиркорлар билан иқтисодий ҳамкорлик қилишга ҳақлидирлар. Ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланиш учун махсус рухсат олиш талаб этилмайди. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг давлат рўйхатидан ўтказилганлиги, ташқи иқтисодий фаолият қатнашчилари тариқасида қўшимча рўйхатдан ўтмаган ҳолда валюта ҳисоб варақлари очиши ва ташқи иқтисодий фаолиятни амалга ошириш учун асос бўлади («Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида2ги Қонуннинг 22-моддаси). Тадбиркорлик субъектларига хом ашё, товарлар ва хизматлар бозорларига эркин кириш кафолатланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари мулк шакли ва хўжалик юритиш шаклларидан қатъи назар, хом ашё, товарлар ва хизматлар бозорига эркин киришда, шунингдек давлат эҳтиёжлари учун айрим товар турларини етказиб беришда қатнашишда, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишда тенг имкониятларга эга. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хом ашё, товарлар ва хизматлар бозорига кириш эркинлиги давлат бошқарув органлари, маҳаллий ҳокимият органлари, шунингдек уларнинг мансабдор шахслари томонидан бирон-бир тарзда чекланишига йўл қўйилмайди. Мамлакатимизда товарлар, хизматлар бозорини бўлиб олиш, бошқа субъектларнинг тенглиги ва ҳалол рақобатига қарши ҳар қандай ҳаракатлар қонун томонидан таъқиқланади ва таъқиб остига олинади. Давлат идоралар мансабдор шахслари

томонидан ҳар хил суиистеъмолчиликларга йўл қўйилишининг олдини олиш мақсадида давлат мулкини хусусийлаштириш, давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб бериш бўйича шартномалар тузиш ким ошди савдоси орқали аукционларда танловлар ташкил этиш йўли билан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тадбиркорлик фаолияти субъектларининг хом ашё, айрим товарлар, хизматлар бозорига киришининг алоҳида шартларини белгилаши мумкин. Бироқ, бунда энг аввало тадбиркорлик субъектининг муайян фаолият билан шуғулланишга етарли тайёргарлик, малака, маҳоратга эга эканлигини белгиловчи мезонлардан келиб чиқилади (масалан, тиббий хизмат, ҳуқуқий маслаҳат, заргарлик ва ҳоказо. (Қонуннинг 27-моддаси). Тадбиркорлик фаолияти субъектлари мол-мулк национализация, мусодара ва реквизиция қилиниши бўйича ҳам муайян кафолатларга эга. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мол-мулки национализация ва мусодара қилинмайди. Қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мол- мулклари жиноят содир этишда восита бўлган бўлса ёки жиноий фаолият даврида орттирилган бўлса, жиноят қонунида назарда тутилган асослар ва суд ҳукми билан мусодара қилиниши мумкин. Тадбиркорлик субъектларининг мол-мулки реквизиция қилинмайди. Табиий офатлар, авариялар, эпидемиялар, эпизотиялар ва фавқулодда тусдаги бошқа ҳолатлар бундан мустасно бўлиб, унда мулкдорга реквизиция қилинаётган мол-мулки тўланади. Бундай реквизициядан кўзланган мақсад табиий офатлар ва фавқулодда вазиятларнинг олдини олиш, уларга қарши кураш олиб бориш ва улар оқибатини бартараф этиш бўлиши мумкин (Қонуннинг 32-моддаси). Тадбиркорлик субъектлари фаолиятини эркинликларининг ташкилий ҳуқуқий кафолатлари Қонуннинг 19, 26, 31, 33, 34-моддаларида белгилаб қўйилган. Тадбиркорлик субъектларининг қонун ҳужжатларида ман этилмаган ҳар қандай фаолиятни амалга ошириш эркинлиги кафолатланади. Юридик шахс бўлмиш тадбиркорлик фаолияти субъектларининг муассасалари таъсис ҳужжатларида (таъсис шартномаси, устав, низом) фаолиятининг асосий турларини санаб ўтиш билан кифояланишга ҳақли. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари қонун ҳужжатлари билан таъқиқланмаган, таъсис ҳужжатларида кўрсатилмаган ҳар қандай фаолият тури билан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда шуғулланишлари мумкин (Қонуннинг 19 - моддаси). Якка тартибдаги тадбиркорликни ўз номидан амалга ошириш ҳуқуқи кафолатланади. Якка тартибдаги тадбиркор (жисмоний шахс) ўз номидан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланади, мустақил равишда ҳуқуқлар ва мажбуриятларга эга бўлади ҳамда уларни амалга оширади. Жисмоний шахс ўзининг тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ битимларни тузатаётганида, агар бунинг моҳияти тузилаётган битим мазмунидан аниқ келиб чиқмаса, якка тартибдаги тадбиркор тариқасида ҳаракат қилаётганлигини кўрсатиши лозим. Бундай эслатманинг бўлмаслиги якка тартибдаги тадбиркорни ўз мажбуриятлари юзасидан жавобгарликдан озод этмайди. Якка тартибдаги тадбиркор ўз фаолиятини амалга ошираётганда, шахсий ҳужжатлари, бланкаларидан, муҳр, штампларидан фойдаланишга ҳақли. Уларнинг матнлари мазкур шахс якка тартибдаги тадбиркор эканлигидан далолат бериши лозим (Қонуннинг 26-моддаси).

Тадбиркорлик фаолиятининг субъектига фирма номи, товар белгисидан фойдаланиш ҳуқуқи кафолатланади. Юридик шахс бўлмиш тадбиркорлик субъекти фирма номига бўлган ҳуқуққа эга бўлиб, ном уставни тасдиқлаш вақтида белгилаб қўйилади ҳамда давлат реестрига киритиш йўли билан рўйхатдан ўтказтирилиши керак. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг илгари рўйхатдан ўтказилган фирма номига жуда ўхшаш бўлиб, тегишли тадбиркорлик субъектларини айнан бир деб ҳисоблашга олиб келиши мумкин бўлган фирма номи рўйхатга олиниши мумкин эмас. Товар белгисидан фойдаланиш ҳуқуқи унинг рўйхатга олинганлиги асосида берилади. Фирма номидан, товар белгисидан, хизмат кўрсатиш белгисидан фойдаланиш, уларга ўзгартириш ва қўшимчалар киритишга бўлган мутлақ ҳуқуқ ана шу ном ва белги эгасига тегишли бўлади. Фирма номини, товар белгисини, хизмат кўрсатиш белгисини нашр қилганда омма орасида ижро этганда ёки улардан бошқача тарзда фойдаланганда фирма номининг, товар белгисининг, хизмат кўрсатиш белгисининг ўзига, худди шунингдек уларнинг сўзлар, тасвирлар, товуш орқали ифодасига бирон бир ўзгартишлар киритишга фақат уларнинг эгаси розилиги билангина йўл қўйилади (Қонуннинг 33-моддаси). Бошқа шахсларнинг тадбиркорлик фаолиятига аралашмаслиги кафолатланади. Давлат органлари ва уларнинг мансабдор шахслари тадбиркорлик фаолияти субъектларининг қонун ҳужжатларига мувофиқ амалга оширилаётган фаолиятига аралашишга ҳақли эмас. Давлат органлари томонидан тадбиркорлик субъектларига мажбурий кўрсатмалар бериш қонун ҳужжатларига мувофиқ ва бу органлар ваколат доирасида йўл қўйилади (масалан, ёнғиндан сақланиш, техника хавфсизлигига риоя қилиш ва ҳоказо). Давлат органлари ва мансабдор шахслари қоидабузарлиги мавжудлиги фактидан тадбиркорлик фаолияти субъектларини қонуний фаолиятига аралашиш ёки уни чеклаш учун асос сифатида фойдаланиш мумкин эмас. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ҳамда қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкат хўжаликлари) деҳқон ва фермер хўжаликларининг тадбиркорлик фаолиятига, шу жумладан, уларнинг агротехника усулларини, етиштириладиган маҳсулотнинг баҳосини ҳамда реализация қилиш йўналишини белгилаш ишларига аралашишга ҳақли эмас, давлат эҳтиёжлари учун мўлжалланган ҳаридлар бундан мустасно (Қонуннинг 34-моддаси). Айни вақтда тадбиркорлик субъектлари фаолиятини текшириш асослари ва тартиби (Қонуннинг 39-40-моддаси) ҳам тадбиркорлик фаолиятига бошқа шахслар аралашувига йўл қўймасликнинг муҳим кафолати ҳисобланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ахборот олиш эркинлиги кафолатланади. Бугунги кунда бозор муносабатларида ахборотларга бўлган талаб ниҳоятда ошиб бормоқда. Бироқ ахборотларнинг ўзи ягона ҳуқуқий режимга эга эмас. Ҳуқуқий жиҳатдан очиқ ахборотлар (масалан, об-ҳаво маълумоти, юридик шахслар реестри ва ҳ.к.) ва ёпиқ ахборотлар ( ёки ошкор этилмаган ахборотлар-давлат, тижорат, хусусий сирлар) фарқланади. Ахборотлар олиш эркинлиги кафолатлари очиқ ахборотларга нисбатан қўлланилади. Давлат органлари уларнинг мансабдор шахслари тадбиркорлик фаолияти субъектларига бу субъектларнинг ҳуқуқлари, қонуний манфаатларига даҳлдор қонун ҳужжатлари, ҳужжатлар, қарорлар ва бошқа материаллар билан танишиш учун тегишли имкониятни таъминлаши шарт. Ахборот олиш эркинлиги қонун ҳужжатларини ва тегишли материалларни эълон қилиш ва тарқатиш йўли билан таъминланади. Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларига даҳлдор ахборот бепул берилади. Бошқа ахборотларни берганлик учун тарафларнинг келишуви асосида ҳақ

ундирилиши мумкин. Давлат статистика органлари ҳамма эркин фойдаланиши мумкин бўлган статистика ахбороти мунтазам эълон қилиб борилишини таъминлайди (Қонуннинг 31-моддаси). Тадбиркорлар ҳуқуқ ва эркинликлари кафолатлари тизимида мулкий ҳуқуқий кафолатлар кўпчиликни ташкил этади. Агарда ҳар қандай тадбиркорлик негизида мулкий ҳуқуқларни амалга ошириш ётишини назарга олсак, бу тушунарли, албатта. Тадбиркорларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларининг мулкий-ҳуқуқий кафолатлари қуйидагилардан иборат: - тадбиркорлик субъектларининг ўз маҳсулоти, ишлари, хизматлари ва даромадларини, фойдани тасарруф этиш эркинлиги кафолати. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари ўзлари ишлаб чиқарган маҳсулотнинг, бажарган ишлар, кўрсатилган хизматларнинг ҳамда уларни реализация қилишдан олган даромадларнинг, фойданинг мулкдоридир. Тадбиркор уларни эркин ва мустақил равишда эгаллаш, фойдаланиш ва тасарруф этиш ваколатларига эгадир. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг барча ишлаб чиқариш харажатлари қопланиб, солиқлар, йиғимлар ва мажбурий тўловлар тўлангандан кейин қолган даромади, фойдаси улар томонидан ихтиёрий равишда ишлатилади (тадбиркорнинг қарзлари учун суд тартибидаги мажбурий ундирув ҳоллари бундан мустасно). Тадбиркор ўз олган даромадларини хоҳласа, ўз шахсий истеъмоли учун сарф қилиши, хоҳласа тадбиркорлик фаолиятини кенгайтиришга сарфлаши, хоҳласа хайр- эҳсон қилиши мумкин. Ушбу кафолат Қонуннинг 20-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Тадбиркорлик субъектининг ўз пул маблағларини тасарруф этиши кафолатланади. Тадбиркорлик фаолияти субъекти ўз пул маблағларини эркин, мустақил равишда тасарруф этади. Тадбиркорлик субъектларига хизмат кўрсатувчи банк муассасалари, тадбиркорлик фаолияти субъектларининг пул маблағларидан фойдаланиш йўналишини белгилаб бериш ва назорат қилишга ҳамда пул маблағларини ўз ихтиёрига кўра тасарруф этиш борасидаги ҳуқуқларини қонунда ёки банк ҳисобварағи шартномасида назарда тутилмаган бошқа чеклашларни белгилашга ҳақли эмас. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг уларга хизмат кўрсатувчи банк муассасалари ҳисобварағидаги маблағлари қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда нақд пул шаклида олиниши мумкин. Ушбу кафолат Қонуннинг 21-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқлари кафолатланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг мулки дахлсиздир ва қонун билан муҳофаза қилинади. Тадбиркор ўз мол-мулкига нисбатан қонунга зид бўлмаган ҳар қандай ҳаракатни қилишга ҳақли. Тадбиркорлик фаолияти субъектидан мол- мулкини олиб қўйишга, унинг бошқа ашёвий ҳуқуқларини (хўжалик юритиш ҳуқуқи, сервитут) бекор қилишга, шунингдек бундай ҳуқуқларни чеклашга йўл қўйилмайди (қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно). Тадбиркорлик фаолияти субъектларининг ашёвий ҳуқуқлари ФКнинг 165- моддаси, Қонунларда назарда тутилган тартибда ҳимоя қилинади. Ушбу кафолат Қонуннинг 23-моддасида ўз ифодасини топган. Тадбиркорларга кредит ресурсларидан эркин фойдаланиш кафолатланади. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари тадбиркорлик фаолиятини кенгайтириш ва ривожлантириш учун ўз мол-мулки ва маблағлари етишмаган тақдирда бошқа субъектлардан товар ёки маблағларни кредитга олиши мумкин. Тадбиркорлар кредит

ресурсларидан эркин фойдаланишда қонун ҳужжатларига мувофиқ тенг ҳуқуқларга эга. Бюджетдан ташқари фондлар маблағларидан тадбиркорлик фаолиятининг устивор йўналишларини ривожлантиришга ажратиладиган кредитлардан фойдаланганлик учун давлат томонидан имтиёзли фоиз ставкалари белгиланиши мумкин. Давлат тадбиркорлик фаолияти субъектларини имтиёзли кредитлашни амалга оширувчи тижорат банкларига қулай шароитлар яратиши мумкин (Қонуннинг 30-моддаси). Тадбиркорларга шартномалар тузиш эркинлиги кафолатланади. Тадбиркорлар шартнома тузишда эркиндирлар. Қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳоллардан ташқари, ҳеч қайси тадбиркор шартнома тузишга мажбур қилинмайди. Тадбиркорлар қонун ҳужжатларида назарда тутилмаган шартномани ҳам тузишлари мумкин. Шартноманинг шартлари тарафларнинг ўзлари томонидан белгиланади. Қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган императив шартлар бундан мустасно. Одатда, тадбиркорлик фаолиятида қўлланиладиган шартномалар хўжалик шартномалари деб аталади. Хўжалик шартномаларини тузиш тартиби, шакли, шартлари уларга қўйиладиган бошқа талаблар «Хўжалик юритувчи субъектлар фаолиятини шартномавий-ҳуқуқий базаси тўғрисида»ги Қонунда белгилаб қўйилган.

Похожие

Ўзбекистонда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг конституциявий кафолатлари

Ўзбекистонда инсон ва фуқароларнинг асосий ҳуқуқлари, эркинликлари ва бурчлари

Жисмоний ва юридик шахслар мурожаатларининг ҳуқуқий кафолатлари

Тадбиркорлар иштирокида олди-сотди шартномаси

Тадбиркорлик фаолияти тушунчаси, тамойиллари, иктисодий ва хукукий манбалари