Озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижросини ташкил килиш ва ижро этиш - Юриспруденция - Рефераты

Озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижросини ташкил килиш ва ижро этиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.28515625 KB

Озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижросини ташкил килиш ва ижро этиш Режа: 1. Жазони ижро этиш муассалари турлари 2. Манзил-колониялари тушунчаси ва турлари. 3. Умумий тартибли колониялар. 4. Озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо ижросини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари 5. Маҳкумларни кўчириш

Озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш асослари ва тартиби. жазони ижро этиш муассасалари турлари. Манзил колониялар тушунчаси ва турлари. Умумий тартибли колониялар . Қаттиқ тартибли колониялар. Махсус тартибли колониялар. Тарбия колониялари. Турмалар. Озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо ижросини ташкил этишнинг ўзига хос хусусиятлари. Маҳкумларни жазони ўташ учун жўнатиш , маҳкумларни жазони ижро этиш муассасаларида қабул қилиш тартиби. Маҳкумлар жазони ўташ учун жўнатилганлиги ва етиб келганлиги тўғрисидаги хабар. Маҳкумларни ажратилган ҳолда сақлаш. Турли тоифадаги маҳкумларни бирга сақлаш. Маҳкумларни кўчириш. Маҳкумларни сақлаш шароитини рағбатлантириш тарзида енгиллаштириш тартиби. Маҳкумларни сақлаш шароитини интизомий жазо сифатида ўзгартириш тартиби. Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан озодликдан маҳрум қилиш жазоси қўлланилишидаги ўзагришлар. Озодликдан маҳрум қилиш жазоси суд томонидан шахснинг содир этилган ижтимоий хавфли ҳаракати ёки ҳаракатсизлиги учун айбли деб топилганида, олти ойдан йигирма йилгача тайинланиши мумкин. Озодликдан маҳрум қилиш фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда асосий жазо тариқасида тайинланиши мумкин. Президентимиз И.А.Каримов ёзиб ўтганларидек, «Қанчалик қайғули туюлмасин, жиноятчилик ҳамма мамлакатларда ва хамма даврларда бўлган. Бироқ, ўтиш даврида унинг мазмуни фақат жиноий қилмиш доираси билангина чекланиб қолмайди. Янги мустақил давлатларда амалга оширилаётган ислоҳотлар орқали амалда мулкни қайта тақсимлаш жараёни юз бермоқда. Айни шу ислоҳотларнинг моҳиятини белгилайди. Аввалги тузумда давлат томонидан тортиб олинган бойлик эндиликда уни яратган ва уз меҳнати билан кўпайтираётганларга тегишли бўлиши лозим» 1 . Бу 1 И.А.Каримов «Узбекистон Республикаси XXI аср бусагасида: хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари» Т., «Узбекистон»1997й

жазонинг ижро этилишининг ҳуқуқий ҳолатлари ҳам қайтадан кўриб чиқилиб, 1997 йил 25 апрелда қабул қилинган Жиноят-ижроия кодексига 2003 йил қўшимча ва ўзгартиришлар киритилди. Озодликдан маҳрум қилиш шахсни суд ҳукмида белгиланган жойларга мажбуран сақлаш учун юборилишида ифодаланади. Мустақиллик йилларининг ўтган даври мобайнида республикамизда ҳуқуқий , демократик жамият қуришнинг беш тамойилларидан бири бўлган “Қонун устуворлигини таъминлаш” борасида жуда катта ишлар қилинди. Шу ўтган қисқа давр мобайнида жамиятдаги ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи қатор қонунлар ва кодекслар қабул қилиндики, буларнинг ҳаммаси халқимизнинг турмуш фаровонлигини яхшилаш ва қонунларга оғишмай амал қилиш руҳида тарбиялашда жуда муҳим аҳамиятга эга. Мустақил Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва қонунларни халқаро талабларга жавоб бера оладиган қонунларни қабул қилиш вазифаси баҳамжиҳатлик билан ҳал қилинмоқда. Гарчанд давлат жиноятчиликдан бутунлай ҳоли бўлиш имкониятларига эга бўлмасада, лекин унинг олдини олиш, унга қарши кураш, жиноятчиликни тергаш ва жазолаш масалалари ҳам адолатли қонун нормалари билан тартибга солинмоқда. Давлатнинг равнақига унинг ривожланишига жиноятчилик жиддий тўсиқ бўлмай, давлат бундай иллатга қарши фақат адолатли қонун билан курашади. Зеро, Президентимиз Ислом Каримов айтганларидек, «Дунёда ҳ ар ҳ олда адолат қонуни мавжуд. Эртами-кечми ҳ ар одамнинг шу қонун олдида жавоб бериш му қ аррардир. Буни ҳеч қачон унутмаслик лозим. Албатта, одам ўз гуноҳлари учун жазодан дунёвий қонунлар олдидан кочиши мумкин, бироқ сен қиёмат кунида қаерга ҳам қочиб қутулардинг» 2 . Аввало, бунинг долзарблиги шундаки, мустақил Ўзбекистон Республикаси келажакда фуқаролик жамияти қуришни ўз олдига мақсад 2 Каримов И.А. Адолат-фаолияттимиз мезони булсин. Адолат, Ватан ва халк манфаати барчасидан улуг. Т. «Узбекистон», 1998, 53-бет.

қилиб қуйган экан, сўнги йилларда жиноят учун жазо тизимини либераллаштиришга катта эътибор қаратилмоқда. Буни мисол сифатида биз Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 25 апрелда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодексига киритилган 12.12.2003, 30.08.2003 йил қўшимча ва ўзгартиришларни кўрсатишимиз мумкин. Албатта, бу масалада олиб борилаётган сиёсат ва жазони ижро этиш муассаларида жазони ижро этиш муассаларида жазо утаётган маҳкумларнинг қонуний манфаатларини тулик таъминлаш, уларни ахлоқан тузатиш, Ўзбекистон Республикасида мавжуд суд ҳокимияти давлат ҳокимиятининг алоҳида мустақил шаҳобчаларидан бири бўлиб, жамият ҳаётида одил судоловни амалга оширишга сафарбар этилган. Одил судловнинг олий мақсади куч ва зўравонлик ғоясини ҳуқуқ ва адолат ғоялари билан алмаштиришдан иборат. Ўзбекистон Республикасида суд ҳокимияти ижтимоий адолат, ҳуқуқий тартиб, қонун устуворлигини таъминлашга, Конституциянинг инсон ҳуқуқлари, эркинликларини ва қонуний манфаатларини муҳофаза этишга қаратилган. Ўзбекистон Республикаси Президенти биринчи чақириқ, Олий Мажлиснинг IV cессиясида таъкидлаганидек, “Суд- ҳокимиятнинг учинчи тармоғидир. Давлат обрўси, жамиятнинг обрўси суд органлари ва судьяларнинг қонун меъёрларига қанчалик риоя қилишига бевосита боғлиқ...Мамлакатимизда суд тизимини тубдан ислоҳ этиш юзасидан кўп ишлар қилинди. Лекин бу соҳада ва айниқса, кишиларнинг онгини ва уларнинг суд ҳокимиятига нисбатан муносабатини ўзгартириш борасида яна кўп ишларни бажаришимиз лозим”. 3 Барчага маълумки, собиқ тоталитар тузум шароитида суд маъмурий буйруқбозлик тизимининг тўқмоғига айлантирилган эди. Одамлар кўз ўнгида суд жазоловчи, қораловчи, озодликдан маҳрум этувчи орган 3 И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг I чакирик, IV c ессиясидаги нуткидан.

сифатида гавдаланди. Эндиги юртимизда суд соҳасида олиб борилаётган ислоҳотларнинг бош вазифаси судни адолат ва ҳақиқат посбонига айлантиришдан иборат. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримовнинг қуйидаги сўзлари судлар учун муҳим методологик, йўналтирувчи аҳамиятга эга. “Халқ судни фақат одамларни қоралайдиган, жазолайдиган орган деб эмас, аксинча, уларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилувчи орган деб билиш керак. Бу ўта муҳим. Яна қайтараман, одамлар суд органларини ўзларининг ҳимоячиси, адолат посбони деб билишлари керак ” 4 . Жазоларни ижро этишда риоя қилинадиган халқаро принциплар нормалари ва муносабатларини ўрганиб чиқиш орқали жазоларни ижро этишнинг зарур йўналишларини ҳамда усулларини ўрганиб чиқишдан иборат. Умуман олганда, ҳар қандай жиноятларда бўлганидек, озодликдан маҳрум қилиш жиноятида ҳам ўзига хос бўлган бир қанча хусусиятлар мужассамлашган. Давлат сиёсати бўйича озодликдан маҳрум қилиш жинояти давлат мажбурлови ҳисобланиб, жамиятни жиноятчилардан халос этиш учун қўлланилади. Лекин жамият жиноятчилардан халос этиш учун шу ўринда бу шахсларни, агар тузалиш йулига ўтган такдирда, ҳалол шахслар қаторига қўшишга хам тайёр туради. Юридик хусусият бўйича қоралаш суднинг қонунда белгиланган бир қатор ҳуқуқий чеклашларидан иборат, бундай чеклашлар озодликдан маҳрум қилишнинг хусусиятига караб бир-биридан фарқланиши мумкин. Руҳий жиҳатдан қоралаш маҳкумнинг ички ҳиссиётларига нисбатан таъсир этиб, ҳатто маҳкумнинг ҳиссиёти бўйича жафо чекиш хусусиятларига ҳам сабаб бўлади. Қоралашнинг ижтимоий жиҳатдан таалуқлиги жазонинг қонунда белгиланган мақсадларини ифодалайди ва турли хил хусусиятларга эга. 4 «Адолат- қ онун устуворлигида». Хал қ с ў зи газетаси 2001 йил.

Жазонинг мақсадлари Озодликдан маҳрум қилишга таалукли бўлиб, у ижтимоий-тарбиявий мохиятга эга бўлиб, махкуумни ахлоқан тузатишга каратилган. Шунингдек, бу бевосита ҳуқуқий олдини олиш хусусиятида хам ифодаланиши мумкин. Хар кандай жиноятни жазолашдаги ижтимоий- тарбиявий ёки ҳуқуқий огоҳлантирувчи хусусиятларда бўлганидан қатъий назар, уларга жазонинг қоралаш йўли билан эришилади. Жазонинг қоралаш хусусияти узлуксиз хусусиятларини мужассамлаштиради. Жумладан, ҳуқуқни чеклаш, бу маҳкумга маълум даражада кулфат ва ҳатто фожиали жафоларни келтириб чиқаради, бунинг таҳдиди натижасида маҳкумни ва бошқаларни ҳам жазоланишидан қўрқиш натижасида жиноят содир этишдан сақланишига ундайди. Лекин жазонинг огоҳлантириш руҳий механизмини чукур ўрганишни тақозо этади, бу ўрганиш қўлланиладиган жазонинг илгари жиноят содир этганлар учун ҳам ёки жиноят қонунини биринчи бор бузган шахслар учун ҳам таъсир кучини аниқлаш лозим. Жазонинг, жумладан, озодликдан маҳрум қилиш жазосининг самарадорлигини, одатда, илгари шу жазо билан жазоланганларнинг яна янги жиноят содир этишликларининг олдини олишва огоҳлантира олиши самарадорлиги белгилаб беради. Озодликдан маҳрум қилиш жазосининг имкониятларини ошиб бориши хам тўғри бўлмайди, негаки у ёки бу жиноят содир бўлиши билан озодликдан маҳрум қилиш жазосига мурожаат қилиш сабаб бўлади. Умуман олганда, озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этишнинг таъсир кучи етарлича ўрганилиб чиқмасдан озодликдан маҳрум қилиш жазосини қўлланилиши ҳам тўғри бўлавермайди. Кўплаб юрист олимларнинг фикрича, бунинг боиси шундаки, шахс мўмайгина даромадни қўлга киритиш мақсадида жиноят содир этиб, уни энг осон йўл сифатида баҳолайди, шахс жиноят содир этиш вақтида жазоланмай қолишлиги тушунчаси ҳам катта рол ўйнайди, айрим ҳолларда эса шахс жиноят содир этиш вақтида мен тўғри қиляпман, ҳаёт ўзи шундай ёки бу замон талаби деган ҳолатлар ҳам кўп

учраб туради. Бу хилдаги ҳолатларда маҳкумга таъсир этиш жуда мушкул вазифа. Бундай ҳолларда маҳкум ўзини жазони ижро этиш муассасининг маъмурияти ишончига кириши, узининг маънавий ва ахлоқий ўзгарган шахс сифатида кўрсатиши мумкин. Лекин жазо шахсга ижобий таъсир этганида хам унинг кейинги озодликка чиққан давридаги шарт-шароит, унинг атрофидаги муҳит ёки у ўзининг илгариги даврасига қўшилиб қолганлиги ҳолатларида шахсга салбий таъсир қилиш ҳолатлари юқорироқ ҳисобланади. Бундай таъсирнинг ҳам ўзига хос хусусиятлари мавжуд албатта. Зеро, шахснинг иродаси қанчалик кучли бўлиши унинг салбий дунёқарашининг ўзгаришига шунча таъсир этиши мумкин. Шунинг учун жазодан озод этилганларнинг ахлоқий хусусиятларига таъсир этувчи ҳолатларни қуйидагиларга бўлиш мумкин: А) жазонинг ва жазони ижро этиш муассаларининг ахлоқка таъсири; Б) озод этилган маҳкумларнинг кейинги му ҳ ити; В) шахснинг иродавий ёки ахлоқий хусусияти; Г) вужудга келган ҳ аётий хусусиятлар; Статистик маълумоларга кура, жазони ў таб чи ққ анларнинг ярмидан к ў про қ қисми дастлабки уч йил ичида яна жиноят содир этиб, жазони ижро этиш жойларига қ айтганларни ташкил этади. Жиноий жазоларнинг либералаштирилиши муносабати билан озодликдан маҳрум қилиш жазосининг қўлланилишдаги қонунчилик соҳасида қуйидаги таклифларимиз 5 амалга оширилса мақсадга мувофиқ бўларди: 1) жазони ижро этиш органлари ходимларининг ҳуқуқий онгини янада мустаҳкамлаш мақсадида , уларнинг қонунларни ва қонун ости меъёрий ҳужжатларни қай даражада билишлари юзасидан мунтазам равишда назоратни олиб бориш мақсадга мувофиқ бўларди; 5 Муаллифлар жамоаси.

2) озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш колониялари ходимларининг бошқа хизматлар билан ҳамкорлигини йўлга қўйиш ва бунинг устидан назоратнинг ўрнатилиши; 3) биз келажакда ҳуқуқий демократик жамият қурмоқчи эканмиз, албатта ривожланган давлатларнинг жазоларни ижро этишдаги илғор тажрибаларини ўрганиб, фуқаро, жамият ва давлат манфаатларини унутмаган ҳолда уларни жазоларни ижро этишда қўлласак мақсадга мувофиқ буларди. Зотан, биз келажакда ҳуқуқий демократик жамият қурамиз! 4) озодликдан маҳрум қилиш муддатини ўтаб булган маҳкум жамиятга қайта тарбияланган шахс сифатида ўз ўрнини топиб олишга кўмаклашувчи маҳалла маъмурияти билан алоқани янада мустаҳкамлаш ва ривожлантириш; Давлатимизда қонун устуворлигини таъминлаш мақсадида жазони ижро этиш муассасаларида жазо ўтаётган маҳкумларнинг шарт- шароитлари ва суднинг қонуний кучга кирган ҳукмларига асосан жазони ижро этиш муассасаларига жўнатиш ҳолатлари ,уларга нисбатан қўлланиладиган интизомий жазо чораларининг қонуний лиги таъминланиши, хўжалик ишларига жалб этилиши, озодликдан маҳрум қилинган маҳкумларнинг шахсий ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган қонунлар ижроси аҳволи юзасидан самарали назоратнинг ўрнатилиши. 2. Жазони ижро этиш муассалари турлари Ўзбекистон Республикасида бугунги кунда 49 та жазоларни ижро этиш муассасалари фаолият курсатмокда. Улардан 37 таси жазони ижро этиш ва тартиб колонияларини, 1таси турма ва 11 таси тергов ҳибсхонасини ташкил этади. 37та колониялардан 12 таси манзил колонияларни, 3 таси умумий тартибли, 2 таси қаттиқ тартибли, 1 таса

махсус тартибли, 1 таси озодликдан маҳрум қилинган хотин-кизларни сақлаш учун м ў лжалланган колонияларни, 1 таси суд ва ҳуқуқни мухофаза килувчи идораларнинг маҳкум этилган соби қ ходимларини сақлаш учун мўлжалланган колонияларни, 2 таси сил касаллиги билан касалланган маҳкумларни сақлаш учун ташкил этиш колонияларни, 1 таси бошқа турдаги о ғ ир касалларни даволаш учун м ў лжалланган колонияни ва 2 таси вояга етмаганларни сақлаш учун м ў лжалланган тарбия колонияларни ҳ амда ижтимоий хавфи катта б ў лмаган ва о ғ ир б ў лмаган жиноятларни содир этганлар са қ ланиши учун мў лжалланган манзил колониялари ва умумий ҳ амда қ атт иқ тартибли колонияларга ў тказилган маҳкумлар учун 12 манзил колониялари мавжуд. Маълумки, озодликдан маҳрум э тиш жазосига одатда хавфли жиноят содир қ илган шахслар ҳукм этилади. Ушбу жазони ижро этиш муассасаларида маҳкумларни тарбиялаш ва такроран жиноят содир этилишининг олдини олиш мақсадида тарбиявий чора-тадбирлар амалга оширилади. Тарбиявий чора-тадбирларнинг к ў пчилиги жазони ў таётган шахсларда озодликдаги микроижтимоий му ҳ итнинг салбий таъсирида шаклланган ғ айриижтимоий қ арашлар, мойилликлар ва одатларни тубдан й ўқ отишга қ аратилган. Жазони ижро этиш муассасаларида озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазоларни ижро этиш мақсадида ташкил этилиб, судлар томонидан тайинланган жазо турлари турли хилдаги жазоларни ижро этиш жойларида ижрога қ аратилади. Жумладан, маҳкумларга нисбатан тайинланган умрбод озодликдан маҳрум қилиш махсус ташкил этилган тергов изоляторларида ёки турма қ амо ғ ида ижрога қ аратилса, ички ишлар органларининг инспекциялари ахлоқ тузатиш ишлари, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоларини ижро этиб, шартли ҳукм қилинганлар устидан назорат ў рнатдилар ва уларни ҳ исобга оладилар. Қамоқ тариқасидаги жазо махсус тергов изоляторлари томонидан ташкил қилинадиган қамоқ уйларида

ижро этилади. Бундан ташқари, таъкидланганлардан ташқари, жазони ижро этиш муассасалари ва қамоқ уйларида озодликдан маҳрум қилиш ва қамоқ жазосига ҳукм қилинганлар алкоголизм, гиёҳвандлик ёки заҳарвандликка йўлиққан маҳкумларга нисбатан хам жиноят-ҳуқуқий таъсир чоралари ижро этилади. Озодликдан маҳрум килинмаган ёки қамоқ тариқасидаги жазога ҳукм килинмаган ижтимоий хавфли қилмиш содир этган руҳий касалларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари соғлиқни сақлаш органларининг тиббий муассасалари, улар озодликдан маҳрум этиш ёки қамоқ жазосига ҳукм қилинган такдирда эса, ҳуқуқий таъсир чоралари ички ишлар органларининг тиббий муассасалари, улар озодликдан маҳрум этиш ёки қамоқ жазосига ҳукм қилинган такдирда эса, ҳуқуқий таъсир чоралари ички ишлар органларининг тиббий муассасалари томонидан амалга оширилади. Бундан ташқари, суднинг қарорига кўра, таносил ёки ОИТС кассалигига, шунингдек, очиқ шаклдаги сил касаллигига чалинган маҳкумларга хам мажбурий даволаниш қўлланилади. Айрим жазоларни ижро этиш бўйича айрим ташкилот, муассаса ёки уларнинг мансабдор шахслари ҳам жалб қилинишлари мумкин. Жумладан, судлар томонидан шахсга муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоси тайинланганда мазкур жазо ижросини таъминлашга маҳкум меҳнат киладиган муассаса ёки корхона рахбари жалб килиниб , жазонинг ижроси унга юклатилиши мумкин. Мазкур ташкилот, муассаса ёки мансабдор шахслар жазони ижро этиш органларига кирмайди, балки фақат суд ҳукми ижросини таъминлашга ёрдам беради. Жиноят ижроия кодексида жазо ва бошқа жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этувчи органлар ва муассасаларнинг маҳкумларга нисбатан тайинланган жазоларнинг ижро этилишини текшириш хамда назорат килиш тартиби хам белгилаб куйилган бўлиб, улар бевосита жазоларнинг ижро этилиши юзасидан назоратни хам амалга оширадилар.

Жазони ёки бошқа жиноят-ҳуқуқий таъсир чораларини ижро этувчи органлар ва муассасалари ишида суднинг иштироки қонунда белгиланмаган бўлсада, суднинг иштироки хам кенг доирадалигини куриш мумкин. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексига кўра (73, 74-моддалари), маҳкумларни муддатидан аввал шартли равишда жазодан озод қилиш ёки уларга нисбатан тайинланган жазони енгилроғи билан алмаштириш ёки сақлаш шароитини ўзгартириш Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процессуал кодексининг 536 ва 537-моддаларида кўрсатилган тартибда қонунда белгиланган қисмини ўтаб бўлганидан кейин суд томонидан қўлланилади. 6 Бундан ташқари, жазони ижро этувчи органлар ва муассасаларда суд томонидан тайинланган жазони ижро этиш қонуний кучга кирганлиги ҳақида ҳукм чиқарган судга дарҳол хабар қилишларининг шартлиги ҳуқуқий меъёрий ҳужжатларда мустахкамлаб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси озодликдан маҳрум қилиш туридаги жазони ижро этиш муассасалари мавжуд бўлиб, мазкур муассасалар ўзларига хос бўлган ички тартиб қоидаларга эга ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 45- моддасига 2003 йил 12 декабрда ўзгартириш киритилди. Ушбу моддага кўра, «озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижросини жазо ижро этиш муассасалари амалга оширади. Жазони ижро этиш муассасаларига куйидагилар киради:  жазони ижро этиш колониялари;  тарбия колониялари;  турмалар . 6 Узбекистон Республикаси ИИВнинг «Озодликдан махрум этилган маҳкумларни жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод килиш, жазони енгилроги билан алмаштириш ва саклаш шароитини ўзгартиришга такдим этиш тартиби тугрисидаги Йурикномани тасдиклаш хакида»ги 103-сонли буйруги 20.05 1998 й. Тошкент ш.

Тергов ҳибсхоналари озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган ва хўжалик хизматига оид ишларни бажариш учун қ олдирилган шахсларга нисбатан жазони ижро этиш муассасалари вазифасини бажаради. Жазони ижро этиш колониялари манзил-колонияларга, умумий, қаттиқ, махсус тартибли колонияларга б ў линади ҳ амда вояга етмаган маҳкумларни сақлаш учун м ў лжалланган. Тарбия колониялари вояга етмаган маҳкумларни сақлаш учун мўлжалланган. Турмалар вояга етган маҳкумларни сақлаш учун мўлжалланган». Умуман олганда, Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 45-моддасига к ў ра, озодликдан маҳрум қилиш туридаги жазо Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг жазони ижро этиш муассасалари томонидан ижрога қ аратилади ва мазкур жазони ижро этиш муассасаларининг турлари Ўзбекистон Республикаси Жиноят- ижроия кодексида белгилаб қў йилган. 2001 йил 18 июндан эътиборан кучга кирган Ўзбекистон Республикаси ИИВнинг 298-сонли буйру ғ ига асосан, барча жазони ижро этиш колониялари 2 хил шаклга эга бўлиб, улар: 1. маҳкумларни қў ри қ лов ва назорат остида са қ ланадиган ёпи қ турдаги (умумий, қаттиқ ва м ахсус тартибли); 2. маҳкумларни со қ чисиз, аммо назорат остида са қ ланадиган ярим очи қ турдаги (манзил колониялар) колониялардан иборат 7 . Озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар жазони колония ва турмаларда ў тайдилар ва маҳкумларнинг таснифланишига к ў ра, уларни турли хил колония ва турмаларда та қ симланади. Жазони ижро этиш қонунчилиги тарихида бу муассасаларнинг такомиллашганлигини к ў ришимиз мумкин. Колония ва турмаларнинг ривожланиши ва 7 Узбекистон Республикаси ИИВнинг «Озодликдан махрум килиш туридаги жазони ижро этиш муассасаларининг ички тартиб қоидаларини тасдиклаш тугрисида»ги 1039-сонли буйруги. 08.06.2001 йил. Тошкент шахри

такомиллашиши маҳкумлар шароитининг ў згариши ва жа ҳ он андозаларига я қ инлашишига ҳ ам сабаб бўлади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексининг 50-моддасига биноан, жазони ижро этиш колонияларнинг т ў рт тури назарда тутилган бўлиб, булар: 1. манзил колониялар; 2. умумий тартибли колониялар; 3. қаттиқ тартибли колониялар; 4. кучайтирилган тартибли колониялардан иборат. Бундан ташқари Жиноят кодексида маҳкумларнинг ижтимоий хавфлилиги, содир этилган жиноятларнинг о ғ ирлиги ва о ғ ир жазо тайинланган та қ дирда уларни жазонинг муайян қисмини турмада ў тказишликка юборилиш ҳ ам белгиланган. 8 Турма камоғи колониялардан фарқ қ илиб, колонияларни эркаклар учун алоҳида, аёллар учун алоҳида ташкил этилиш назарда тутилган б ў лса, турма қ амоғида маҳкумлар фақат алоҳида-алоҳида камераларда са қ ланишлиги инобатга олинган ҳ олда эркаклар ҳ ам, аёллар ҳ ам битта турмада са қ ланиши мумкин. Бирок, ЖК 50-моддаси ва ЖИКнинг 58- моддаса талабларига биноан, маҳкумни энг аввало жинсига қ араб ажратилади. Эркак жинсидаги маҳкумлар учун алоҳида жазони ижро этиш колониялари ташкил этилади. Маҳкумларни таснифлашнинг бу принципига доим риоя этилади, хатто маҳкумнинг ҳуқуқий ҳолатлари ў згарган та қ дирда ҳ ам бу вазият са қ ланиб қ олаверади. Маҳкумларни бундай тамойил асосида ажратилган ҳ олда сақлаш ҳ ар тарафлама мақсадга мувофиқ ҳисобланади, уларга нисбатан қўлланиладиган мажбурлов чораларини, уларга бериладиган имтиёз ва ҳуқуқларни т ўғр и амалга ошириш учун имконият яратади. Ў н саккиз ёшга етган ма ҳ кумлар вояга етмаган маҳкумлардан ажратилган ҳ олда са қ ланади. Вояга етмаганларга нисбатан алоҳида турдаги жазони ижро этиш 8 Узбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 50-моддаси , Узбекитсон Республикаси Адлия вазирлиги . 2001 йил.

колонияларнинг ташкил этилиши, уларга нисбатан қўлланиладиган т арбиявий чораларнинг алоҳида турларини жорий эиш имкониятларини яратади. ЖКнинг 45-моддасига биноан, вояга етмаган маҳкумлар тарбия колонияларда сақланади. Озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш жараёнида бу қоидага катъий амал қилинади ва фақат суд ҳукмига кадар шахс тергов ҳибсхонасида сақланадиган ҳоллардагина бу қоидага риоя килинмаслиги мумкин. Бу вақтда улар озодликдан маҳрум қилинган ҳисобланмайдилар. Турли жинсдаги маҳкумларни бир-бирларидан сақлаш, шунингдек, турли хил гигиена, ахлоқ ва бошқа ижтимоий қоидаларга риоя килишни хам енгиллаштирилади. Маҳкумни ёшига нисбатан ажратилган холда сақлаш вояга етмаганларни катталарнинг, жиноятчилик соҳасида тажрибали маҳкумларнинг салбий таъсиридан узокроқ сақлаш имкониятини вужудга келтиради. Маҳкумларни таснифлашда нафақат уларнинг жинси , балки бир катор руҳий. Дунёкараши, маълумоти, бошқа хилдаги назарий ва амалий тажрибаларини умумлаштирилган ҳолдаги хулосаларга асосан ҳам амалга оширилади. Бундай таснифлашда маҳкумнинг содир этган жиноятининг ижтимоий хавфлилик хусусияти, унинг шахси, илгари хам жиноят содир этганлиги, айб шакли каби ҳолатларига караб хам жиноят содир этганлиги, айб шакли каби ҳолатларига караб ҳам маҳкумлар бир- биридан ажратилган ҳолда сақланади. Манзил-колониялари тушунчаси ва турлари. 2 003 йил 12 декабрда ва 2003 йил 30 августда Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг бир қ атор моддаларига киритилган қўшимча ва ўзгартиришлар 9 46-моддани хам четлаб ў тмади. Унга к ў ра, «манзил колониялари қ уйидагиларга б ў линади: -ижтимоий хавфи катта б ў лмаган жиноятлар, э ҳ тиётсизлик оқибатида содир этилган унча о ғ ир б ў лмаган жиноятлар учун шунингдек , 9 Бундан буён бу ракамлар 12.12.2003 ва 30.08.2003й тарзида курсатилади. М.

қ асддан унча о ғ ир булмаган жиноятлар учун шунингдек касддан унча огир булмаган жиноят содир этганлик учун озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар сақланадиган манзил-колониялар; -умумий, қаттиқ тартибли колониялардан, шунингдек тарбия колониялардан утказилган маҳкумлар сақланадиган манзил-колониялар». Манзил колониялар республикамизда 1963 йил июль ойидан бошлаб ташкил этила бошланган. Уларнинг вазифаси умумий тартибли ва қаттиқ тартибли колониялардан хамда тарбия колониялардан утказилган маҳкумларни сақлаш бўлиб ҳисобланади. Жиноят-ижроия кодексининг 113-моддасига кура, умумий ва қаттиқ тартибли колониялардан маҳкумлар манзил колонияларга утказилиши мумкин.Шунингдек, ЖИКнинг 104-моддасида қаттиқ тартибли колониядан умумий тартибли колонияга, ундан сунг эса манзил колонияларга утказилиши курсатиб утилган. Умуман олганда барча юридик адабиётларда манзил колонияларнинг 2 хил тури курсатилади:  умумий ва қаттиқ тартибли колониялар;  тарбия колонияларидан утказилган маҳкумлар сақланадиган манзил-колониялар . Манзил колониялардаги сакланаётган маҳкумларнинг шароити озод шахсларнинг хаётига жуда якинлаштирилган бўлиб, маҳкумларга кўплаб кулай шарт-шароитлар яратиб берилган. Шунингдек, бу хилдаги колонияларда ижтимоий хавфи катта булмаган ва эхтиётсизликдан содир этилган унча огир булмаган жинояти учун озодликдан маҳрум қилинганлар сақланади. Республикамиздаги манзил-колонияларда маҳкумлар томонидан турли хилдаги кизикиш доирасига кура тугараклар мавжуд бўлиб, бу маҳкумларни маънавий тарбиялашда асосий роль уйнайди. Ижтимоий хавфи катта булмаган жиноят, эхтиётсизлик оқибатида унча огир булмаган жиноят содир этган аёллар озодликдан маҳрум қилинганларида

манзил колонияларда сақланадилар. Колган ҳолларда озодликдан маҳрум қилинган аёллар умумий тартибли колонияларда сақланадилар. Умумий тартибли колониялар. Умумий тартибли колониялар Жиноят-ижроия кодексининг 47- моддасида белгилаб куйилган. 12.12.2003 йилда киритилган қўшимча ва ўзгартиришларга асосан, «умумий тартибли колониялар куйидагиларга булинади: -огир жиноят содир этганлик учун биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган эркалар сақланадиган колониялар; -ута огир жиноят содир этганлик учун биринчи марта озодликдан маҳрум этишаг ҳукм қилинган эркаклар сақланадиган колониялар; -огир ёки ута огир жиноят содир этганлик учун озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган аёллар сақланадиган колониялар, ушбу Кодекснинг 48-моддасида курсатилган аёллар бундан мустасно». Қаттиқ тартибли колониялар. Қаттиқ тартибли колониялар куйидагиларга булинади: -ута огир жиноят содир этганлик учун биринчи марта озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган эркаклар сақланадиган колониялар; -илгари касддан содир этган жинояти учун озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони утаган ва касддан жиноят содир этганлик учун яна судланган эркаклар сақланадиган колониялар; илгари касддан содир этилган жинояти учун озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони утаган ва ута огир жиноят содир этганлик яна судланган аёллар, шунингдек ута хавфли рецидивист деб топилган аёллар сақланадиган колониялар . 10 Жиноят-ижроия кодексининг 48-моддасида жиноят-ижроия қонунчилигининг дифференциация ва индивудиаллик принципига риоя этилган. 10 Узбекитсон Республикаси Жиноят-ижроия кодекси 48-модда ( 12.12.2003 йил Қонунига мувофик).

Махсус тартибли колониялар. Махсус тартибли колониялар озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган, ута хавфли рецидивист деб топилган эркакларни сақлаш учун мўлжалланган. Махсус тартибли колонияларда умрбод озодликдан маҳрум қилиш авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилган эркаклар хам сақланади. ( Ўзбекистон Республикаси ЖИКнинг 49-моддаси) Шу икки турдаги шахслардан ташқари бошқа кишилар бу хилдаги махсус тартибли колонияларга жойлаштирилиши мумкин эмас.Шунингдек, бу хилдаги камераларда умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинганлар ва ута хавфли жиноятчилар сақланади. Колония маъмурияти томонидан махсус тартибли колония махбуслари уртасида тушунтириш ишларини олиб боради. Махсус тартибли колонияларда муассасанинг турма куринишидаги назоратчилари резина таёкчалари билан куролланган назорати остида камера типидаги колонияларда сакланишлиги назарда тутилади. Тарбия колониялари. Жиноят-ижроия кодексининг 50-моддасида тарбия колониялари вояга етмай туриб жиноят содир этган маҳкумларни сақлашга мўлжалланган. Тарбия колониялари вояга етмаган маҳкумлар учун мўлжалланган бўлиб, умумий асосларга кура уталади. Ун саккиз ёшга етган маҳкумлар вояга етмаган маҳкумлардан ажратилган холда сақланади.Вояга етмаган маҳкумларни тарбия колонияларда сақлашнинг асосий боиси шуки, жиноятчилик сохасида тажрибали маҳкумларнинг салбий таъсиридан сақлаш имкониятларини яратади. Турмалар. Жиноят-ижрия кодексининг 52-моддасида турмалар турма га кам аш тариқасидаги озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинган шахсларни, шунингдек умумий ва қаттиқ тартибли колониялардан жазони ўташ тартибини ашшадий бузганлиги учун ў тказилган шахсларни сақлаш учун мўлжалланган. Озодликдан маҳрум қилинганларга нисбатан турма камоғини тадбик этишлик хам

маҳкумларни таснифлашнинг яна бир тури деб эътироф этилади. Жумладан, маҳкумларнинг ижтимоий хавфлилигини эътиборга олган холда суд озодликдан маҳрум қилиш жазосининг муайян қисмини турма камоғида хам белгилашга хакли ҳисобланади. Турма камоғига озодликдан маҳрум қилиш килиш жазосини ўташлик учун юбориш катъий эмас. Суд жиноятчининг шахси, унинг ижтимоий хавфлилиги ва ахлоқан тузатиш кийинчилигини инобатга олган холда, озодликдан маҳрум қилиш жазосининг маълум қисмигагина турма камоғини куллаши мумкин була олади. Турма камоғига юбориш шартлари хам Жиноят кодексининг 50- моддаси 7-қисмида белгилаб куйилган. Жумладан, озодликдан маҳрум киилинган маҳкумларни турма камоғига юбориш озодликдан маҳрум қилиш жазосининг фақат беш йилдан куп булмаган қисмигагина тадбик этилиши мумкин. Турма камоғига ута хавфли рецидивистлар, огир ёки ута огир жинояти учун беш йилдан ортик муддатга озодликдан маҳрум қилинган маҳкумлар юборилиши мумкин. Турма камоғига юбориш масаласини суд маҳкумга ҳукм чикариш жараёнида Белгилаб берилган бўлиб, озодликдан маҳрум қилиш жазосининг фақат дастлабки қисмида ўташни белгилай олади. Жумладан, Россия Федерациясида 1970 йилги қонун ҳужжатларига мувофиқ, маҳкумлар кичкина ҳуқуқбузарлик ёингки махкама тартиб қоидасини бузган такдирда хам турма жазоси билан жазоланган. Шунинг хисобидан 70- йиллар охирига келиб маҳкумлар томонидан уюшитириладиган турли хилдаги ҳуқуқбузарликлар сони кескин камайган. Озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо ижросини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари. Озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо ижросини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари

Юридик адабиётларда, озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо ижросини ташкил этишнинг узига хос хусусиятлари сифатида куйидагиларни курсатиб утишни лозим деб эътироф этилади: -ижтимоий-тарбиявий доменанталик вазифасини утайди; -жиноятчининг янги жиноят содир этишининг махсус огохлантирувчи, олдини олувчи хусусият ҳисобланади; -озодликдан маҳрум этиш жойларида жазо узининг коралаш хусусияти орқали узлуксиз хусуиятда мужассамлаштиради; -жазонинг огохлантириш маҳкумнинг руҳий механизмини чукур урганишни такозо этади; -озодликдан маҳрум этиш жойларида жазонинг таъсир кучи шахсга маълум муддатга ижобий таъсир курсатади; -жазо узининг ҳуқуқий табиатига кура, маҳкумларнинг содир этган жиноят турига караб огир ёки ута огир сифатида каралади; Маҳкумларни жазони ўташ учун жунатиш, маҳкумларни жазони ижро этиш муассасаларига қабул қилиш тартиби Жиноят ижроия кодексининг 54-моддасида озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар тергов ҳибсхонасининг маъмурияти ҳукм қонуний кучга кирганлиги тўғрисида суд хабарномасини олган кундан бошлаб ун кунлик муддат ичида жазони ўташ учун жунатади. Маҳкумларни жазони ижро этиш муассасасига жунатиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги томонидан белгиланади. Ўзбекистон республикаси Жиноят Кодексининг 50-моддасига мувофиқ, озодликдан маҳрум қилиш маҳкумни жамиятдан ажратиб жазони ижро этиш колонияси ёки турмага жойлаштиришдан иборат. Шунингдек, Жиноят кодексининг 85-моддасига мувофиқ, ҳукм чикариш пайтида ун саккиз ёшга тулмаган шахсларга нисбатан озодликдан маҳрум

қилиш жазосини умумий ёки кучайтирилган тартибли колонияларида ўташ тайинланади. Юкорида айтиб утилганидек, Жиноят ижроия кодекига мувофиқ жазони ўташ учун маҳкумни жунатиш ҳукм қонуний кучга кирганлиги тўғрисида суд хабарномаси олинган кундан бошлаб ёки Ўзбекистон Республикаси Жиноят процессуал кодексининг 528-моддасига мувофиқ, ҳукм апелляция ёки кассация тартибида мурожаат килиш муддати утгандан бошлаб қонуний кучга киради деб белгилаб куйилган. Маҳкумни жазони ижро этиш муассасига юборилишини таъминлаш муаммолари ҳукм чикарган суд томонидан амалга оширилиши лозим. Ун кунлик муддатнинг белгиланиши маҳкумни вақтида ижро муассасасига жунатиш муаммосини хал килади. Бу муддатнинг белгиланишида асосий омил – маҳкум жунатилаётган ижро этиш муассасида маҳкум билан боғлиқ муаммоларни, яъни кандай транспорт воситасида етказилиши, кайси муассасага етказилиши хал этилиши билан чамбарчас боғлиқ бўлиб ҳисобланади. Маҳкумлар жазони Ўзбекистон республикасининг худудида жазони ўташади, айрим хилдаги жазоларни ўташ худудийлик асосида маҳкумнинг хухий жазони ижро этиш муассасасида хам уталиши мумкин. Маҳкумни уз худудидан узок булмаган муассасада жазони ўташи кўплаб муаммоларни ижобий хал килинишига имкон яратади: бу маҳкумнинг оила аъзолари билан учрашув утказишида моддий харажатларнинг камлиги, бандерол ва посилкалар юборилишида камхаржлик бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, муассасанинг тиббиёт ходимлари инсонпарварлик тамойилига мувофиқ,маҳкумнинг соглиги ҳақида кайгуришади. Республикамизнинг айрим вилоятларида манзил колонияларнинг, тарбия муассасаларининг мавжуд эмаслиги баъзи бир муаммоларни келтириб чикараётганлиги сир эмас. Маҳкум соглиги ёмонлашган ҳолларда жазони утаётган муасссасада унга профилактик хизмат курсатиш иложи булмаган ҳолларда муассаса тиббиёт

ходимларининг берган хулосасига мувофиқ, маҳкум бошқа вилоятда ги жазони ўташ муассасига кўчирилиши мумкин. Озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ижро этилиши Ички ишлар вазирлигининг жазоларни ижро этишнинг Бош бошқармаси томонидан ташкил этилади. Бош бошқарма жазоларни ижро этиш муассасаларини ташкил этади, уларни бошқаради, узгартиради ва тугаллаш вазифаларини амалга оширади. Озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш жараёнида муассаса маъмурияти қонун нормаларининг бажарилишини таъминлайди. Бу борада маҳкумларни ахлоқан тузатиш ва кайта тарбиялаш учун меҳнат жамоаларидан, мураббий ва иш ургатувчи мухандислик фаолиятларидан хам фойдаланишлари мумкин. Муассаса маъмурияти ходимлари иш хизмати ходимлари ҳисобланади. Маҳкум ҳукм қонуний кучга кирганидан сунг, жазони ўташ учун жунатилганига кадар яқин қариндошлари ёки оила аъзолари билан қисқа муддатли дийдор куришишига рухсат берилади. Маҳкумнинг каерга жунатилаётганлиги унинг оила аъзоларига хабар қилинади. Хабар бериш маҳкум тегишли жойга жунатилганидан сунг, уч кунлик муддат ичида амалга оширилади. Хабарда муассаса манзили ва качон жунатилганлиги маълум килиниши лозим. Маҳкумни жазони ўташ жойларига жунатиш Ички ишлар вазирлигининг махсус йурикномаларига биноан амалга оширилади. Жумладан, конвой белгиланади, бу конвой маҳкумни, унинг шахсий ҳужжатларини кабул килиб олади, белгиланган колонияларга олиб бориб топширади. Маҳкумларни ижро этиш колонияларига жунатиш, асосан, темир йул ёки автотранспортда амалга оширилади. Эътиборли жихати шундаки, маҳкумларни жазони ижро этиш колонияларига жунатиш уларнинг содир этган жиноят тури, огирлилик даражаси , жинси хисобга олинган холда алоҳида-алоҳида жунатилади. Зарур бўлиб колган

ҳолларда касал маҳкумлар махсус тиббиёт ходими назоратида булишлари мумкин. Маҳкумларни зарур ҳолларда хавфсизлиги таъминланади ва кочиб кетиши мумкинлигини олдини олиш мақсадлари амалга оширилади. Маҳкумларни колонияга олиб боришда улар махсус мавсумга мувофиқ кийим-бош билан таъминланади ва махсус таъминот белгиланади. Барча сарфланадиган харажатлар давлат бюджети хисобидан амалга оширилади. Маҳкумларни қабул қилиш амалга оширилгандан сунг унинг отряди,бригадаси, манзили ҳақида шунингдек, унга берилган имтиёзлар ҳақида маълумотлар берилади. &6. Маҳкумлар жазони ўташ учун жунатилганлиги ва етиб келганлиги тўғрисида хабар. Жиноят-ижроия кодексининг 55-моддасига мувофиқ, тергов ҳибсхонасининг маъмурияти маҳкум жазони ўташ учун жунаб кетганлиги тўғрисида унингоиласига уч кунлик муддат ичида хабар юбориши шарт. Жазони ижро этиш муассасасининг маҳкум етиб келган кундан бошлаб уч кунлик муддат ичида бу хакда ҳукм чикарган судни хабардор килиши, шунингдек маҳкумнинг оиласига муассаса манзилини курсатиб хамда маҳкумнинг ёзишма олиб бориш, учрашув, посилка , йўқлов ва бандероллар олиш. Телефон орқали сўзлашув ҳуқуқларини тушунтириб, хабарнома юбориши шарт. Маҳкумни жазони ўташ муассасаларига қабул қилиш жазосини ижросини ташкил этишнинг махсус боскичи бўлиб ҳисобланади. Амалиётда баъзан шундай ҳолатлар хам руй берадики, маҳкумнинг оила аъзоларигача маҳкумнинг жазони ўташ жойи ҳақидаги маълумот етиб бормайди, кандай ҳолат руй беришидан катъи назар, муассаса маъмурияти маҳкумнинг кайси жазони ижро этиш муассасасида жазони утаётганлиги ҳақидаги хабарни унинг кариндошларига етказиши шарт бўлиб ҳисобланади. Маҳкумларни жазони ижро этувчи муассасаларга қабул қилиш Ички ишлар вазирлигининг тегишли

норматив ҳужжатларига асосан белгиланади. Қабул қилишнинг асосини суднинг айблов ҳукми ташкил этади. Айнан муассаса маъмурияти томонидан маҳкумнинг кариндошларига юбориладиган хабарномада маҳкум жойлашган муассаса манзилини тулик курсатиши лозим. Шунингдек, маҳкумнинг кариндошлари муассасада сакланаётган маҳкумга турли хилдаги ноқонуний нарсалар етказиб беришга ҳуқуқлари йуклиги ҳақида огохлантиради. Маҳкумнинг шахси, хулқ-атворини, шахсий ҳужжатларини, содир этган жиноятининг ижтимоий хавфлилигини урганиш учун унинг келиб тушганидан бошлаб ун беш суткагача вақт белгиланади. Бу давр юридик адабиётларда маҳкумнинг коронтин даври деб юритилади.Эслатиб утиш лозимки, бу қоида манзил колониялардаги, тергов ҳибсхоналарнинг хўжалик хизматига колдирилганларга ва турмага юборилганларга татбик этилмайди. Муассаса рахбарининг ёрдамчиси муассасага келувчи маҳкумларнинг шахсий карточкаларини кабул килади. Белгиланган тартиб қоидага риоя килинмагна ҳолларда муассаса рахбарияти маҳкумни кабул килмаслик ҳуқуқига эга. Бундай холлар куйидагилар бўлиб ҳисобланади:  маҳкум жазони ижро этиш режимини кай тартибда ўташи курсатилмаган такдирда;  суд томонидан чикарилган ҳукм ижро этиш колонияси режимига мос тушмаган такдирда;  ҳукм қонуний кучга кирмаган пайтда ёки ҳукмнинг қонуний кучга кириши ҳақидаги маълумот ( кай пайтдан бошланиши) булмаган такдирда;  маҳкум шахсига доир маълумотлар мавжуд булмаган такдирда;  маҳкум муассаса маъмуриятига наряд ёки муассаса маъмурияти қоидаларини бузиб келтирилган такдирда;

 вояга етмаган маҳкум жазони ижро этувчи муассасага юборилган такдирда ёки вояга етган маҳкумни тарбия муассасига юборишган такдирда;  маҳкумнинг шахсий карточкасида етарли маълумотлар булмаган такдирда; Юкорида курсатилган ҳолатлардан биронтаси мавжуд булмаган такдирдагина муассаса рахбарияти маҳкумни курсатилган режим бўйича жойлаштириб, муассаса низоми билан таништириб утади. Муассасада бирор бир қоида бузилиш ҳолатлари кайд этилган пайтда, муассаса маъмурияти бу хакда зудлик билан юкори турувчи органларга хабар бериши шарт. Бундан ташқари муассада жазони ижро этилиши қонуний хал этилаётганлигини назорат килувчи прокурорга хам маълумот етказилиши шарт. Муассасага етиб келган маҳкум кийимлари тинтув қилинади , хар бир узи билан олиб келган нарсаси хам текшириб курилади, бу ҳолатларнинг барчасига қонуний тус бериш мақсадида Жиноят-ижроия Кодексининг 67-моддасида белгилаб куйилган. Озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган маҳкумнинг шахси, буюм ва кийимлари тинтув қилинганлиги ва куздан кечирилганлиги ҳақида, ким томонидан амалга оширилганлиги тўғрисида акт ёки протокол ҳужжати тузилади. Маҳкумнинг узи билан пул, турли хил кимматли буюмлар олиб юришига жазони ижро этувчи муассасаларда ( манзил-колониялардан ташқари) йул куйилмайди. Шунинг учун, маҳкумга тегишли булган тилла такинчоклар, пул ва бошқа ашёлар олиб куйилади. Олиб куйилган буюмлар ҳақида квитанция берилиши шарт. Маҳкум муассасага етиб келган куни тулик равишда комплекс тиббий курикдан утказилади, уларга тиббий ҳолати тўғрисида маълумотнома такдим қилинади, шунингдек мавсумга мос кийим-кечак билан таъминланади. Маҳкум тиббий курикдан утказилгач 15 кундан кечикмаган холда муассасага жойлаштирилади. Муассасага етиб келган

маҳкум муассаса томонидан урнатилган қонун-қоидалар бўйича хар бир маҳкумнинг шахсини урганиб чикади. Шунингдек, маҳкум кандай иш билан шугулланиши, кайси отрядда жазони ўташлиги, турмаларда эса кандай изоляторларда жазони ўташлиги белгиланади. Маҳкумларни ажратилган холда сақлаш ва турли тоифадаги маҳкумларни бирга сақлаш Жиноят-ижроия кодексининг 57-моддасида: «озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахс бутун жазо муддатини, одатда, битта муассасада утайди. Маҳкумни бир колониядан айни шу турдаги бошқа колонияга жазони ўташ ни давом эттириш учун утказишга унинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида унинг розилигини олган холда, шкнингдек маҳкумнинг мазкур муассасада колишига тускинлик килувчи бошқа ҳолларда йул куйилади. Маҳкум касал бўлиб колган такдирда уни колониядан ёки турмадан ихтисослашган даволаш муассасасига утказишга тиббий хулоса асосида йул куйилади. Озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларни жазони ижро этувчи бир муассасадан бошқасига утказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги томонидан белгиланади» деб ёзиб куйилган. ЖИКнинг 57- моддаси ва жиноят-ижроия қонунчилиги маҳкумлар учун ягона қоида, яъни жазони фақатгина битта ижро колониясида ўташни шарт килиб куяди.Бу хил шарт-шароитлар жазоларни самарадорлиги ва маҳкумнинг кайта тарбияланишида катта ижобий роль уйнаши шубхасиз. Акс холда бунинг акси уларок, маҳкумнинг жазони турли колонияларда ўташлиги жамият учун хавфли тус олиши мумкин. Буни бир неча асосларда салбий ҳолатларига олиб келишини курсатиш мумкин:

 маҳкумнинг жазони турли колонияларда ўташи унинг кайта тарбияланишида самарасизлик белгиси бўлади;  унинг характери, кизикиши ва шу каби омилларнинг пасайишига олиб келади;  унинг рухиятига кучли таъсир утказади;  яқин қариндошларига жуда кўплаб мушкулотлар орттиради . Хар бир жазони ижро этувчи муассаса узига кабул килаётган маҳкумнинг шахсий карточкасидаги маълумотлардан ташқари унинг кизикиши, табиати ҳақида етарли маълумотга эга булишлиги даркор. Жиноят-ижроия Кодекси 57-моддаси 2-қисмида курсатилган қоида жиноят-ижроия қонунчилигига истисно ҳолат сифатида бахоланади. Бундай ҳолатлар жумласига, маҳкумнинг шахсий хавфсизлиги, тиббий беморлиги ва бошқа омилларда намоён бўлади. Маҳкумни бошқа жазони ижро муассасага утказиш биринчи навбатда унинг розилиги билан амалга оширилади. Маҳкумнинг хаётига тахдид солувчи ҳаракатлар унинг жазони ижро этувчи муассасасидаги маҳкумлар томонидан, ижро колонияси ходимлари томонидан ёки шу муассаса билан боғлиқ бошқа шахслар томонидан амалга оширилиши мумкин. Шахсни тиббий муассасага утказиш билан боғлиқ ишлар фақатгина тиббий хулоса асосида амалга оширилиши мумкин, сабаби хар кандай кассаллик маҳкумни тиббий муассасага уткаиш учун хизмат кила олмайди. Маҳкумни тиббий муассасага утказиш учун асос бўлиб хизмат киладиган тиббий хулосани Ўзбекистон Республикаси ИИВ тиббий муассасалари, Қорақалпоғистон республикаси ИИВ тиббий муассасалари, вилоятлардаги жазоларни ижро этиш билан боғлиқ ички ишлар бошқармасларининг тиббий муассасалари бериш ҳуқуқига эга. Шунингдек, маҳкум кайси холда зудлик билан тиббий муассасага жойлаштирилиши керак деган муаммо хам барча кизикарли булиши табиий. Маҳкумга жазони ижро этиш колониясида тиббий ёрдам

курсатиш иложи булмаган такдирда у зудлик билан тиббий муассасага жойлаштирилади. Маълумки, қонунчилик маҳкумни бошқа муассасага утказиш билан боғлиқ барча ҳолатларни узида камраб ола олмайди. Бунга мисол килиб куйидаги омилларни курсатиш мумкин: -турли хилдаги табиий офатлар ( бурон, ер кимирлаши, ва хок.); -маҳкумлар уртасидаги узаро нифок бўладиган холлар; -маҳкумнинг яқин қариндошлари билан учрашувлар утказишда манзилнинг узоглиги ёки маҳкумнинг яқин қариндошлари ночор булган ҳолларда; Юкорида таъкидлаб утилганидек, маҳкумни бир муассасадан бошқасига утказиш Ўзбекистон республикаси Ички ишлар вазирлиги томонидан амалга оширилади, суд томонидан эмас. Шунингдек, маҳкумни бошқа муассасага утказиш ташаббуси билан куйидагилар чикишга хакли: -жазони ижро этувчи муассаса маъмурияти; -жазони ижро этувчи муассасада қонунларни бир хиллиги устидан назорат килуччи прокурор; -маҳкумнинг якин каридошлари илтимос ва аризалари бўйича; -маҳкум яшайдиган махалла кумитаси тавсифномаси ёки меҳнат бошқармаси; Жиноят-ижроия Кодексининг 58-моддаси маҳкумларни ажратилган холда сақлашга қонуний тус берган. Унга кура, «куйидагилар бошқа маҳкумлардан батамом ажратилиб, алоҳида-алоҳида сақланади: -ута хавфли рецидивистлар; -умрбод озодликдан маҳрум қилиш авф этиш тартибида озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилган маҳкумлар; -маҳкум ажнабий фуқаролар ва фуқаролиги булмаган шахслар; -суд ва ҳуқуқ-тартиботни мухофаза килувчи органларнинг собик ходимларига мансуб маҳкумлар;

-турли юкумли кассалликларга чалинган маҳкумлар;» Маълумки, ахлоқ тузатиш воситалари жазо турини, содир этилган жиноятнинг хусусияти ва ижтимоий хавфлилик даражасини, шунингдек маҳкумнинг шахси ва хулқ-атворини инобатга олган холда қўлланилади. (ЖИК 7-м). Маҳкумларни бир-биридан ажратилган холда сақлаш уларнинг турли хил хусусиятларига кура хал этилиши хам мумкин: а) биринчи марта эхтиётсизликдан жиноят содир этган маҳкумлар алоҳида ажратилади; б) биринчи марта касддан ижтимоий хавфи катта булмаган ёки огир булмаган жиноятни содир этган маҳкумлар; в) биринчи марта касддан огир жиноятни содир этган маҳкумлар; г) биринчи марта касддан огир жиноятни содир этган маҳкумлар алоҳида ажратилади; д)илгари хам озодликдан маҳрум қилиш жазосини утаб чикканлар алоҳида ажратилади; е)алоҳида хавфли рецидивистлар хам алоҳида-алоҳида сақланадилар; ж) умрбод озодликдан маҳрум қилиш озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштирилганда хам улар хам алоҳида сақланади; з) фуқаролиги булмаган ва чет эл фуқаролари хам озодликдан маҳрум қилинганида алоҳида, ажратилган холда сакланишлари лозим. Лекин бундай шахслар купинча бошқа шахслар билан бирга сакланганликларини курсак хам, лекин уларнинг ҳуқуқий ҳолатлари тамомила бошқача тус олган. Эркак жинсдаги маҳкумлар аёллар ва вояга вояга етмаган маҳкумлардан кура огиррок даражада жазоланади. Вояга етмаган маҳкумларда маҳкумларнинг таснифланиши уларнинг жинсига караб хам фарқланади. Жумладан, илгари озодликдан маҳрум қилиш жазосини утаб чиккан маҳкумларнинг эркак жинсидагилар, яна озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилинганларида, кучайтирилган тарбия колонияларида саклансалар, вояга

етмаган кизларга эса бу қоида тадбик этилмайди. Кизлар нечанчи марта озодликдан маҳрум қилинган булишларидан катъи назар умумий тартибли колонияларга юбориладилар. Вояга етмаганларнинг таснифланиши аксарият ҳолларда ёшига нисбатан татбик этилади. Жумладан, ун олти ёшгача булганлар алоҳида ва ун олти ёшдан ошганлар алоҳида ажратилади. Аёлларни таснифлашда колония тартиб туридан ташқари хомиладор ёки эмизикли ёш боласи бор аёллар озодликдан маҳрум қилинганида улар учун махсус имтиёзлар яратилади. Маҳкумларнинг жинси, ёшига караб ажратиш юридик адабиётларда,одатда, ҳуқуқий таснифлаш деб юритилади. Шунингдек, маҳкумларни таснифлашда уларни жазони ўташ жараёни хам мухим роль уйнайди. Маҳкумлар билими, дунёкараши, руҳий муносабатлари бўйича таснифланади. Маҳкумларни кўчириш Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 60- моддасига мувофиқ, «озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахсларни жазони ижро этувчи бир муассасадан бошқасига кўчириш ушбу кодекснинг 58-моддаси талабларига риоя этган холда амалга оширилади. Озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар қамоқ жазосига ҳукм қилинган ва тергов килинаётган шахслардан алоҳида кўчирилади. Хомиласи йигирма турт хафталикдан ошган ёки уч ёшга тулмаган боласи бор аёллар бошқа маҳкумлардан алоҳида кўчирилади. Маҳкум беморлар, хомиладор аёллар ва боласи бор аёллар, зарурат булганда, тиббий ходимлар кузатувида кўчирилади. Маҳкумларнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида уларни бошқа ҳолларда хам ажратилган тарзда кўчиришга йул куйилади.

Кўчириш чогида маҳкумлар зарур моддий-маиший ва санитария- гигиена шароитлари билан таъминланади, уларга пойабзал, белгиланган норма бўйича озиқ-овқат махсулотлари берилади. Маҳкумларни кўчириш давлат хисобидан, Ўзбекистон Республикаси Ички иишлар вазирлиги томонидан белгиланган тартибда сокчи кузатувида амалга оширилади». Маҳкумларни кўчириш билан боғлиқ муаммолар жиноят-ижроия ҳуқуқининг узига хос объект дастури ҳисобланади. Маҳкумларни бир жазони ижро этувчи муассасадан бошқасига кўчириш билан боғлиқ муаммолар давлат бюджети хисобидан амалга оширилади ва конвойда амалга оширилади. Маҳкумларни кўчириш билан боғлиқ тартиб-қоидалар Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг норматив ҳуқуқий ҳужжатлари асосида тартибга солинади. Маҳкумларни кўчириш билан боғлиқ норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда куйидагилар маҳкумларни зудлик билан кўчириш учун асос бўлиб хизмат килади деб курсатилган. Булар: -сил касаллиги билан огриган маҳкумлар; -тери таносил касаллиги билан огриган маҳкумлар; -асаб касаллиги билан огриган беморлар, тузалиши катта муддатни талаб килувчи беморлар; -ОИТС касаллиги билан касалланган беморлар; Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг норматив- ҳуқуқий ҳужжатларига кура, маҳкумларни кўчириш камида 4та сокчи назорати остида амалга оширилади. Сокчилар гурухи, одатда, оддий ва кучайтирилган булиши мумкин. Кучайтирилган сокчилар гурухи ута огир турдаги жиноят содир этган маҳкумлар, рецидивистларни кўчиришда тайинланади. Амалдаги қонун нормаларига мувофиқ, сокчилар гурухи тартиб қоидани бузган маҳкумларга нисбатан жисмоний куч ишлатиш, турли хил тинчлантирувчи воситаларни куллаш ҳуқуқига эга. Маҳкумларни кўчиришда маҳкумлар қонун нормаларида к ў рсатилган нормалар бўйича озиқ-овқат билан таъминланади. Кўчирилаётган маҳкум

узи билан озиқ-овқат махсулотлари, кийим-кечак олиши; бемор маҳкумлар эса узига керакли булган тиббий дори-дармонлар олиши, ёш боласи бор аёллар эса бола учун керакли булган буюмларни олишга хакли. Кўчирилаётган маҳкумга Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг норматив ҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ, мавсумга мос кийим-кечак ва пойабзал берилади. Куйидаги маҳкумлар бир жазони ижро этувчи муассасадан бошқасига утказишга йул куйилмайди: -узининг шахсий анкетасига эга булмаган маҳкумлар; -мавсумга мос кийинмаган маҳкумлар; -озиқ-овқат махсулотлари билан таъминланмаган маҳкумлар; Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлигининг норматив ҳуқуқий ҳужжатларига мувофиқ, баъзи ҳолларда маҳкумнинг қў лларига кишан солиниши мумкин: -самолётда ёки вертолётда; -узо қ й ў лга чи ққ ан автотранспорт воситаси ёки поездда кўчирилаётганда; -жазони ижро этувчи муассасадан қ очиш ниятида б ў лган маҳкумни бошқа муассасага кўчиришда; -умрбод озодликдан маҳрум қилишга ҳукм қилинган маҳкумлар; Маҳкумлар сақлаш шароитларини ўзгартириш ва енгиллаштириш тартиби Маҳкумлар енгиллаштирилган шароитга утказишга, узининг хулқ- атвори билан урнак бўладиган шахслар жазонинг камида олти ойи уталганидан кейин йул куйилиши мумкин. Енгиллаштирилган шароитга утказилган мах кум ички тартиб-қоидани ашшадий бузувчи деб топилганида уни умумий ёки огирлаштирилган шароитга утказишлари мумкин,лекин бундай узгаришга хам яна олти ойдан кейин йул куйилади.

Тарбия колонияларида хам маҳкумларни енгиллаштрилган имтиёзли ва оддий шароитлар мавжуд. Бундан ташқари, маҳкумларнинг интизомсизлиги, ички тартиб-қоидани домий бузувчиларга нисбатан қўлланиладиган ҳибсхоналар хам мавжуд. Бу хилдаги ҳибсхоналарга киритиб куйилган маҳкумларнинг шароити албатта огирлаштирилади. Енгиллаштирилган шароитга утказиш маҳкумнинг ижобий хулқи, меҳнатга халол муносабати, интизомий жазо чорасининг булмаслиги ва жазонинг камида туртдан бир қисми утаганидан сунг қўлланилади. Маҳкумларнинг сақлаш шароитини узгартирилиши Жиноят-ижроия кодексининг 61-моддасига асосан амалга оширилади. Унга кура, «жазони ўташ даврида озодликдан маҳрум этишга маҳкум қилинган шахсларнинг сақлаш шароити бир муассаса доирасида ёки бошқа турдаги муассасага утказиш йули билан енгиллаштирилиши мумкин». Маҳкумларни сақлаш шароити рағбатлантириш тарзида куйидагича енгиллаштирилиши мумкин: -муассаса бошлигининг қарорига биноан-ушбу кодекснинг 102, 104- моддаларига мувофиқ, масалан, ташаккур эълон килиш, ёрлик, кимматли совга ёки пул мукофоти билан такдирлаш, қўшимча посилка, йўқлов ёки бандерол олишга рухсат этиш ва хоказо; -суд томонидан Жиноят процессуал Кодексининг 537-моддасига мувофиқ, яъни маҳкумни жазони ижро этишнинг бир тартибли колониясидан бошқа тартибли колониясига, турмадан колони яга ва колониядан турмага утказиш жазони ижро этиш муассасаси маъмуриятининг такдимномасига биноан мах кум ёки химоячисининг илтимосномасига кура судья томонидан амалга оширилади ёки яна бир қоида бу, Жиноят процессуал кодексининг 537-моддаси 4-бандига мувофиқ, 18 ёшга тулган маҳкумни табия колониясидан жазони ижро этиш колониясига утказиш масаласини хал этишда судья унинг тузалиш даражасини хисобга олиш лозим. Шунингдек, юкоридаги моддага кура,

мах кум тарбия колониясида жазони ўташ муддатини давом эттириш учун узоги билан 20 ёшга тулгунча кадар колдирилиши мумкин. Маҳкумларни саклак шароити Жиноят-ижроия кодексининг 61- моддасига кура, интизомий жазо тарзида куйидагича огирлаштирилиши мумкин: -муассаса бошлигининг қарорига биноан шубу кодекс 105, 16- моддаларига мувофиқ,интизомий жазо чоралари сифатида маҳкумларга нисбатан куйидаги жазо чоралари кулланилиши мумкин: -огохлантириш; -хайфсан; -енгиллаштирилган сақлашт шароитини бекор килиш; -интизомий булинмага киритиб куйиш ва хоказо; Ўзбекистон Республикаси Жиноят-ижроия кодексининг 106- моддасига мувофиқ эса «интизомий жазо ҳуқуқбузарликнинг огирлиги ва хусусиятига мос булиши керак» деб ёзиб куйилган. Шунингдек,интизомий жазонинг амал килиши муддати жазо кулланилган кундан бошлаб бир йилдан ошмаслиги керак. Маҳкумларни сақлаш шароити интизомий жазо тарзида суд томонидан хам Жиноят процессуал кодексининг 537-моддаси 3-бандига мувофиқ огирлаштирилиши мумкин: Маҳкумни тарбия колониясидан жазони ижро этиш колониясига ва умумий тартибли тарбия колониясидан кучайтирилган тартибли тарбия колониясига утказиш тарбия колонияси маъмуриятининг вояга етмаганлар иши билан шугулланувчи коми сси билан келишилган такдимномасига биноан судьятомонидан амалга оширилади. Бу хилдаги маҳкумларни сақлаш шароитини ўзгартириш жиноят- ижроия қонунчилигининг 2 тамойилига асосан амалга оширилади : 1)дифференциация ва индивидуализм жазоларни ижро этишда; 2) маҳкумларни қонунга итоаткор хулқ-атворини рағбатлантириш принципларига;

Шунингдек, мах кум жазони ижро этишда саклак шароитини ўзгартириш шу ижро муассасаси бошлги розилиги билан амалга оширилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J.Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H.Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

Похожие

Узоқ муддатли ёки умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш масалалари

Умрбод озодликдан махрум килиш жазосини ижро этиш тартиби

Жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари

Озодликдан маҳрум этиш билан боғлиқ бўлмаган жазолар

Пенитенциар психология фанининг предмети мақсади ва вазифалари