Жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари - Юриспруденция - Рефераты

Жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.6953125 KB

Жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари , қамоқ ва озодликни чеклаш тариқасидаги жазоларни ижро этиш Режа: 1. Жарима жазосини ижро этиш тартиби ва асослари 2. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазосининг ижро этиш асослари ва тартиби 3. Ахлоқ тузатиш ишлари тариқасидаги жазони ижро этиш асослари ва тартиби 4. Қамоқ тариқасидаги жазонинг ижтимоий-ҳуқуқий мохияти 5. Озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ижро этиш асослари ва тартиби

Жарима жазосини ижро этиш тартиби . Жарима тўлаш муддатлари. Жаримани тўлашдан бўйин товлаш оқибатлари. Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан жарима жазосининг қўлланилишидаги ўзгаришлар. Ахлоқ тузатиш тариқасидаги жазони ижро этиш тартиби. Ахлоқ тузатиш ишлари муддатини ҳисоблаш. Маҳкумлар иш ҳақидан давлат ҳисобига чегириб қолиш тартиби ва шартлари. Ахлоқ тузатиш ишлари тариқасидаги жазодан бўйин товлаш оқибатлари. Қамоқ жазосини ижро этиш тартиби ва шартлари. Қамоқ жазосини ижро этиш муассасаси. Маҳкумларнинг учрашувлари, телефон орқали сўзлашувлари, посилка, йўқлов, бандероллар ҳамда пул жўнатмаларини олиш ҳамда юбориш. Маҳкумларнинг ёзишмалари, уларнинг моддий, маиший таъминоти ва тиббий хизмат кўрсатиш. Маҳкумлар билан олиб бориладиган тарбиявий ишлар. Қамоқ уйларида маҳкумларга нисбатан қўлланиладиган рағбатлантириш ёки интизомий жазо чораларини қўллаш. Озодликдан чеклаш тариқасидаги жазони ижро этиш тартиби, озодликни чеклаш муддатини хисоблаш, озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби, озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартибива шартларини бузганлик учун жавобгарлик масалалари. Кейинги йилларда юртбошимиз И. А. Каримовнинг бевосита рахбарлиги ва ташаббуслари билан мамлакатимиздаги кўплаб сохаларда бўлгани каби қонунчилик тизимида хам кўплаб ижтимоий-иқтисодий ҳамда ҳуқуқий ислоҳотлар оширилмоқда. Жиноятчиликнинг ўсиши эса нафақат ислоҳотлар йўлига тўсиқ бўлиши, балки давлатнинг ривожланишига ҳам таҳдид туғдириши, шубҳасиз. Бу каби ўзгаришлар негизида ҳоҳ у жиноятчи, ҳоҳ у маҳкум бўлсин, аввало инсон омили, унинг ҳуқуқ ва манфаатлари ётади. Зотан, инсон ислоҳотлар учун эмас, балки ислоҳот инсонларга хизмат қилмоғи даркор.

Шу нуқтаи назардан олиб қарайдиган бўлсак, жиноят содир этиб, жазони ижро этувчи жойларда сақланаётган маҳкумларни жамиятдан, бошқача қилиб айтганда яқинларидан, оиласидан ажратмаган ҳолда сақлаш ҳам муҳим аҳамият касб этади. Жазонинг бундай туридан асосан иккита мақсад кўзланади: Биринчидан, гарчи бу шаклдаги жазолар маҳкумни, тўғрироғи, унинг содир этган қилмишини қораласа-да, аммо тарбиявий характерга эга. Иккинчидан, бунда маҳкум ўзининг содир этган ижтимоий хавфли қилмишидан пушаймон бўлиб, тегишли хулоса чиқариб олади. Инглиз қонунчилиги жазонинг тушунчаси ва унинг мақсадларини ўз ичига олмаса ҳам, жиноят ҳуқуқи назариясида бу масалалар машҳур инглиз файласуфлари ва ҳуқуқшунослари тадқиқотларининг предмети бўлиб келган. Жазо нималиги ва унинг мақсадларини аниқлашда биринчи қаторда фалсафий хусусиятга эга бўлган масалалар кўзга кўринади. Машҳур британиялик файласуф Х.Хартнинг фикрича, «Жазо ижтимоий назоратнинг усули бўлиб, у ҳуқуқ томонидан мажбуран ўрнатилган чегараларда турли соҳаларда якка эркинликнинг максимал даражасини белгилайди. Бирок жиноий жазонинг кучга кириши ўзини тутишнинг белгиланган стандартларини эълон қилиш ва шу стандартлардан четга чиққанлик учун жазо чораларини қўллашда ифодаланади». Х.Харт ўзининг бошқа асарларида ҳам жазонинг ўзига хос хусусиятларини кўрсатишга уриниб кўрган: 1. жазо оғриқ ёки бошқа оқибатларда кўриниши керак; 2. жазо ҳуқуқ нормалари (меъёрлари)ни бу з ганлик учун қў лланилиши керак; 3. жазо ҳуқуқбузарликни содир этган ани қ ёки тахмин қ илинаёган ҳуқуқбузарга нисбатан қў лланилиши керак; 4. жазо ҳуқуқбузарга бегона б ў лган шахслар томонидан ижро этилиши лозим;

5. жазо ҳуқуқий тизим томонидан ваколат берилган қ айси ҳ окимия т га ҳуқуқбузарлик қ аратилган б ў лса шу ҳ окимият ў зи томонидан қў лланилиши ва ижро этилиши лозим; Х. Хартнинг фикрига к ў ра, у томонидан та қ дим этилган схема умум ғ оявий хусусиятга эга ва бу схема нафа қ ат жиноят ҳуқуқи, балки ҳуқуқнинг бошқа тармо қ ларини хам ў з ичига қ амраб олишга қ аратилган. Америка федерал штатларининг қонунчилигида жазо тушунчаси учрамайди ва бу тушунча баъзида суд амалиётида ва доктринасида берилади. Бунинг сабаби деб Америка ҳуқуқбузарларининг жазо тушунчаси жазо тушунчаси ў з- ў зидан бор нарсага қ арашларини к ў рсатиши мумкин. Маълум муаллифлар жазо тушунчасини беришга ҳаракат килишган. Масалан, Ж. Дресслер «Жазо» тушунчасининг т ў ли қ , ҳ ар қ андай тан қ иддан халос б ў лган вариантини бериш мумкин эмас дейди, шу пайтнинг ў зида «Шахс шундаким жазога учрайдики, қ ачон давлатни махсус вакили жиноят қ илиши учун айбдор деб топилиши тўғрисида ҳукм асосида ушбу шахсга нисбатан атайин зарар етказади ва бошқа турдаги қ ийинчиликларга учратади» , деб ёзади 1 . Яна бир олим Г. Пэккернинг фикрича «жазо» ў з белгиларига эга: 1. у қ ай ғ уриши ва бошқа нохуш ахволга олиб келади; 2. ҳуқуқ нормасини бузилиши натижасидир; 3. унга содир этган ҳуқуқбузарлиги учун маълум шахс учрайди; 4. у ў зи жавобгарликка тортилаётган шахслар томонидан тайн и ланади; 5. у «ташкил этилган ва унга карши жиноят содир этилган ҳуқуқий тизим томонидан» тайинланади ва амалга оширилади 2 . Жазо мақсадларига қонунчилик ҳужжатларида анча к ў п эътибор берилган. Бунинг сабаби жиноят ҳуқуқининг ў тказилган исло ҳ оти билан 1 Dressier “Understanding criminal law” // Mattew Bender, N.Y., 1994 й . 3-4 бет . 2 Packer H. Limits of criminal Sancion. Standart (Cal.), 1998 й . 21-бет.

боғлиқ б ў лса керак, чунки бу нарса жазо институти ривожланиши га ҳ ам анча йин туртки беради. Америка жиноят ҳуқуқий адабиётида жазонинг мақсадлари ҳ а қи да жуда к ў п назариялар мавжуд. Уларни гуру ҳ лаштириш ва умумийлаштириш натижасида 4-5 та конституцияни чи қ ариш мумкин. Шу сабабли б ў лса керак, Америка Конституцияси 200 йилдан (1787й . ) орти қ давр мобайнида ҳаракатда бўлиб турган ягона қонун ҳужжати ҳисобланади. Жазонинг энг эски, анъанавй мақсади – жиноят учун жазолаш. Бу қ арашнинг ёр қ ин тарафдори И.Кант б ў лган ва у жазони «талион принципи-тенга тенг и ни олиш йули энг яхши ва фойдали назария» д е б ҳ исоблаган. 3 Энг куп тар қ алган тан қ ид сифатида бу назарияни «жазо шаклилигидир ва у ахло қ ий жи ҳ атдан но ў риндир» дейишади. 1970 йилларнинг ў рталарига келиб ани қ жазолар тизими АҚШнинг Мэн, Калифорния, Индиана ва бошқа штатларда пайдо б ў ла бошлади . Масалан, Калифорния штатида судья о ғ ирлаштирувчи ва енгиллаштирувчи ҳ олларни инобатга олиб , қонунда белгиланган санкцияни ани қ лаштириб, ҳукм чи қ аришга ҳ а қ лидир. Бу нга мисол қ илиб айтганда, судья 6 йил қ илиб белгиланган қамоқ жазосига 1 йил қў шиши ёки олиб ташлаши мумкин. Америка жиноий-ҳуқуқий доктринаси «жазолар тизими» тушунчасига эга эмас. Жазонинг асосий турлари сифатида к ў пчилик штатларда – умрбод озодликдан маҳрум қилиш, федерация ми қ ёсида эса қамоқ жазоси, пробация ва жарима қ аралади. К ў пинча жазо сифатида етказадиган зарарни қ оплаш, бирон-бир ҳуқуқдан маҳрум қ илиш ва мол-мулкни мусодара қ илиш қўлланилади. К ў пгина штатларда қ ис қ а муддатли озодликдан маҳрум қ илиш ў рнига ижтимоий фойдали м еҳ нат билан шу ғ уллантириш чораси қўлланилади 3 Решетников Ф.М. «Уголовное право буржуазных стран» М. 1985й. 24-бет.

(касалхонада санитарлик килиш, парк ва хиёбонларда фаррошлик билан шу ғ улланиш ва ҳ оказо). Франция қонунчилигида жазо тушунчаси, унинг мақсадлари ва манти қ ига тушунча берилмаган ва жазо тизимигина белгилаб қў йилган. Улар жиноят ва бошқа ҳуқуқбузарликлар учун тайинланиши мумкин. Янги Франция жиноий-ҳуқуқий назариясида икки концепция тўқнашиб келмо қ да:  ҳ озирги кунда жазо;  янги жамиятни ижтимоий му ҳ офаза қ илиш; 1. Ҳ озирги кунда жазо – жамиятнинг жиноятга б ў лган р е акцияси бўлиб, у одатда икки мақсадни к ў злайди:  жазолаш;  қў р қ итиш; Францияда жазо хеч кандай юмшатиш, шартли муддатдан озодликка чи қ ариш ва ва шунга ў хшаш ишларсиз судья белгилаб қў йган тартибда ў талиши керак, акс ҳ олда у ў з мо ҳ иятини й ўқ отади. 2)Жамиятни янги ижтимоий му ҳ офаза қ илиш назариясининг тарафдорлари жазони бундай тушунишга қ арши чи қ адилар. Улар «жазоларнинг асосий мақсадларидан бири деб жиноятчини қ айта тарбиялаш, уни й ў лга солиш» , деб ҳ исоблашади. Германия Жиноят Кодексида жазо тушунчаси учрамайди, л е кин доктрина жазо тушунчасини унинг мақсадларига к ў ра анча ани қ белгилаб берган. Шунга асосан Германия жиноят ҳуқуқи доктринасининг вакиллари XIX асрдан бошлаб жазолар назариясининг мутлақ ва нисбий мактабларига б ў линганлар 4 . Абсолютларга асосий мақсад – жазолаш б ў лса, нисбийларга – қў р қ итишдир. Амалдаги ГФР ЖКси да қ илмишнинг ҳуқуқий ҳолатлари ҳ а қ идаги жиноий-ҳуқуқий ҳолатлари ҳақидаги жиноий – ҳуқуқий қоидалари кирувчи учинчи б ў лим бор. 4 «Уголовное право зарубжных государств» // М. 1972. Вип 2, 23-24, 31-33 бетлар

Ушбу бўлимнинг «Жазо» деб аталувчи биринчи бобида таб и атига к ў ра асосий б ў лган иккита жазо ҳақида с ў з кетади: 1. озодликдан маҳрум этиш; 2. жарима. ГФР ЖКсининг ў зига хос хусусияти – ҳуқуқий оқибатлар тизимидаги қўшимча о қ ибатлар институти. Улар қарорига белгиланган мансабларни эгаллашни таъ қ и қ лаш, оммавий сайловларда эришилган ҳуқуқлардан фойдаланиш ҳуқуқини олиб куйиш, овоз ҳуқуқига эга б ў лмаслик кабилар киради. Япония жиноят ҳуқуқида ва жиноят-ҳуқуқий амалиётида жазолаш – ў ч олиш функцияси (жиноятга муносиб б ў лган) ҳ амда ахло қ ий жавобгарликка тортиш функциясини амалга оширади, лекин амалиётда ижтимоий ҳ аракатда жиноий жазога қ айта тарбияла чорасид е к қ аралади. Жазолаш – ў ч олиш сифатида шахсларнинг норматив онгига чи қ ариб, жиноятчига ачиниш ва ў зини ў ргатиш ҳ иссиётига эришади. Шу сабаблардан ижтимоий кафолатлар ва қ айта тарбиялашга етарли б ў лган жазоларни тайинлаш мақсадга мувофиқ бўлади. Жиноий жазоларга Япония ЖКсининг II боби ба ғ ишланиб, унинг 9-моддаси жиноий санкцияларни асосий ва қўшимчаларга б ў линганлигини к ў ришимиз мумкин. У ёки бу моддада белгиланган жазо «қонуний жазо» (хотэйкей) деб номланади, унда жиноятчининг қ айси асосларга к ў ра жазога тортилиши к ў рсатилади. Маҳкумни жамиятдан ажратмаган ҳ олда жазо турларига жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари бериш, ҳарбий ёки махсус унвондан маҳрум қ илиш жазолари кириб, бу жазолар тушунчаси, уларнинг ижро этиш асослари ва тартиби тўғрисида қ уйида батафсил т ў хталиб ў тамиз. Жарима жазосини ижро этиш тартиби ва асослари

Жарима тариқасидаги жазони ижро этиш тартиби V боб, 19-20 моддаларни ў з ичига олади. Жазо тизимида жарима энг енгил ва самарали жазолардан бири бўлиб, уни белгилаш асослари ва ижро этиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодекси ва Жиноят-ижроия кодексида ани қ к ў рсатилган. Жиноят-ижроия кодексининг 19-моддасида жарима тариқасидаги жазога ҳукм қ илинган шахс жаримани ҳукм қонуний кучга кирган кундан бошлаб уч ойлик муддат ичида ихтиёрий равишда т ў лаши шарт. Агар белгиланган муддатда жаримани т ў ли қ ми қ дорда т ў лашга маҳкумнинг имкони б ў лмаса, суд унинг илтимосномасига к ў ра ҳукмнинг ижросини Жиноят-процессуал кодексининг 533-моддасида белгиланган тартибда кечиктириши ёки жаримани бўлиб-бўлиб т ў лашга рухсат этиши мумкин. 20-моддада эса маҳкумнинг жаримани т ў лашдан б ў йин товлаши бу жазони Жиноят Кодексининг 44 ва 82-моддаларида назарда тутилган тартибда ва доирада бошқа жазо билан алмаштиришга сабаб бўлади. Жиноят Кодексининг 44- моддаси жарима жазосига ба ғ ишланган: «Жарима айбдордан давлат даромадига Жиноят Кодексида белгиланган ми қ дорда пул ундиришдир. Жарима энг кам ойлик иш ха қ ининг беш бараваридан олти юз бараваригача миқдорида белгиланади. Агар маҳкум жазо тариқасида тайинланган жаримани тўлашдан уч ой мобайнида бўйин товласа, суд жариманинг т ў ланмаган миқдорини ахлоқ тузатиш ишлари, хизмат бўйича чеклаш ёки қамоқ тариқасидаги жазо билан алмаштиради. Бундай холда ахлоқ тузатиш ишлари ёки хизмат бўйича чеклаш жазосининг ҳ ар бир ойи энг кам ойлик иш ҳақининг икки баравари миқдоридаги жаримага тенглаштирилиб, уч йилдан к ў п б ў лмаган муддатга тайинланади. Қамоқнинг ҳ ар бир ойи эса энг кам ойлик иш ҳақининг ў н баравари миқдоридаги жаримага тенглаштирилиб, олти ойдан к ў п б ў лмаган муддатга тайинланади».

Жиноят Кодексининг 82-моддасида: «Вояга етмаганларга нисбатан жарима энг кам ойлик иш ҳақининг икки бараваридан йигирма бараваригача миқдорда тайинланади. Маҳкум жаримани тўлашдан олти ой муддат мобайнида бўйин товласа, суд т ў ланмаган жарима ми қд орини ахлоқ тузатиш ишлари билан алмаштиради. Бунда энг кам ойлик иш ҳақининг икки баравари миқдоридаги жарима ахлоқ тузатиш ишларининг бир ойига тенглаштирилган ҳисобланади». Умуман, жарима альтернатив жазо тариқасида фақат асосий жазо сифатида тайинланади. Шунингдек, жаримани олиш манбаи бўлиб нафақат ойлик маоши, балки пенсиялар, нафакалар ва жам ғ армалар ҳ ам б ў лиши мумкин. Жариманинг миқдори маҳкумнинг содир қ илган жиноятининг ижтимоий хавфлилик даражаси ҳ амда унинг моддий а ҳ волини ҳ исобга олган ҳ олда тайинланади, к ў п жи ҳ атдан эса жарима қ илмишнинг характери, хавфлилиги ва маҳкумнинг оилавий шароити ҳ амда фарзандалари сонига ҳ ам боғлиқ. Маҳкум ў зининг ойлик иш ҳақини жарима жазоси тариқасида давлат ҳ исобига ҳ ам ў тказиши мумкин, лекин давлат ҳ исобига ў тказилаётган ойлик маош турли хил маошлар ҳ исобидан т ў ланади. Жарима сифатида т ў ланадиган пул т ў лови соли қ лардан озод қ илиш учун сабаб б ў ла олмайди. Жарима жазосига ҳукм қ илинган шахс ў зининг ойлик маошидан соли қ ларни, жаримани ҳ амда ў зининг э ҳ тиёжи учун керак бўладиган минимал пул суммасини олиши даркор. Бунда пул суммасининг та қ симланиши фоизлар ҳ исобида амалга оширилади. Қонунда белгиланишича, жарима жазоси суднинг банкдаги ҳ исоб-ра қ амига нафақат накд пул, балки пул ў тказиш й ў ли билан ҳ ам т ў ланиши мумкин. Жарима жазосини ижро этиш суд ҳукми қонуний кучга кирган куннинг э р таси кунидан бошланади. Бунда суд маҳкумни жаримани тўлаш тартиб-қоидалари билан таништиради, тўлаш муддатларини тушунтиради, т ў лов шакли ва тўлашдан бош тортганлик о қ ибатларини

эслатиб ў тади. Бунда суд маҳкумга қонунчиликда белгиланган уч ой муддат ичида жаримани ў з хо ҳ иш-иродасига к ў ра тўлаш ҳуқуқини беради. Агарда маҳкум мана шу муддат мобайнида жаримани ихтиёрий равишда т ў ламаса унда жарима жазосини ижро этиш мажбурий ижрога юборилади. Маҳкумнинг о ғ ир касал бўлиб қ олиши ёки шундай сабаблар билан жаримани т ў лай олмаслиги ҳ ам жарима муддатини кечиктиришга ёки бўлиб-бўлиб тўлашга асос бўлади. Бундай ҳ олларда маҳкумнинг оила- аъзолари, рафи қ аси, вакили ёки адвокатининг судга ёзма равишда ариза киритиши лозим. Илтимосномани тайёрлаш ишлари ижрочи томонидан барча асослар жамланиб умумий хулоса тайёрланади ва судга та қ дим қ илинади. Суд эса ижрочининг хулосалари ва илтимосномада к ў рсатилган ҳолатларни эътиборга олиб тегишлича қарор қ абул қ илади. Жиноят Кодексининг 69-моддасига к ў ра жаримани тўлаш учун маҳкумнинг ижобий сабабларга к ў ра т ў лай олмаслик ва қ тида ҳ ам, суд жаримани тўлаш муддатини узайтириб б о рганида ҳ ам жазони ижро этиш муддати ў тиб бораверади. Агар қонунда к ў рсатилган муддат ў тиб кетса, бу ҳ олда жазони ижро этиш мумкин б ў лмайди. Баъзи ҳ олларда, маҳкум жаримани тўлашдан бўйин товлаши ҳ ам мумкин. Жаримани тўлашдан бўйин товлаш – маҳкумнинг била туриб қонунда белгиланган муддатда ёки суднинг бу муддатни узайтириб берган ва қ ти мобайнида узрли сабабсиз т ў ламаслиги, қ очиб юриши ёки турли хил асоссиз ба ҳ оналар келтириши. Бундай ҳ олда суд жарима жазосини бошқа о ғ ирро қ жазолар – ахлоқ тузатиш ишлари, хизмат бўйича чеклаш ва қамоқ жазоси билан алмаштириши мумкин. Вояга етмаганлар жаримани тўлашдан бўйин товласа, уларга нисбатан фақат ахлоқ тузатиш ишлари жазо сифатида тайинланиши мумкин. Биз ю қ орида жарима жазосини бу жазолар билан алмаштирилиш тартибини айтиб ў тдик.

Энди эса биз айрим хорижий давлатларда жарима жазосининг ижро этилиш тартибини қ уйида к ў риб утамиз. Айтиш керакки, бундай жазо тури энг к ў п тар қ алган давлат бу Англия бўлиб, содир этилган жиноятларнинг аксарияти жарима билан жазоланади. Англия ҳуқуқшунослари фикрича, ушбу жазо тури ҳ ам жамиятга, ҳ ам ҳуқуқбузарларга мосдир. Чунки етказилган зарар ҳ ам қ опланади, ҳ ам давлат бюджетига фойда келтирилади. Умумий ҳуқуқ бўйича жарима (озодликдан маҳрум қ илиш била ёки усиз) суд хо ҳи шига биноан белгиланади. Статут ҳуқуқи бўйича жаримани суд қонунда белгиланган ҳ олларда ва миқдорда қў ллаши мумкин. 1973 йил жиноят судларининг ваколатлари тўғрисидаги қонунга мувофиқ, суд ў з буйру ғ ида жаримани тўлаш муддатини белгилаб, т ў лов бўлиб амалга оширилишини ҳ ам к ў рсатиб ў тади. Бундан ташқари суд ў з буйру ғ ида жаримани қисман т ў ламаслиги натижасида жазо сифатида қамоқка солишнинг муддатларини ҳ ам к ў рсатади. Қамоқ қ а олиш чорасининг умумий муддати ў н икки ойдан ошмаслиги керак ва бу чорани белгилаш пайтида суд жиноятчининг моддий а ҳ волига катта эътибор беради. Қонунда белгиланган жараён жарималарнинг стандарт шкаласи даражасидан ю қ ори б ў лмаган нисбатда қўлланилади. Худди шу жараён 18 ёшга т ў лмаган боласининг ў рнига ота-оналарга нисбатан қўлланилади. 1991 йилдаги Инглиз қонунчилигига мувофиқ жарима миқдори икки элемент натижасида ани қ ланган. Биринчи элемент – жиноятнинг о ғ ирлигига қ араб белгиланадиган жариманинг бирликлари сони, иккинчиси эса – жиноятчининг ҳ афталик соф даромади миқдори. Масалан, агар жиноят 10 бирлик билан жазоланиб, соф ҳ афталик даромад 10 фунт стерлингга тенг б ў лса, жарима миқдори юз фунт серлингни ташкил этади. Қонун жаримани тайинлаш давомида судга айбланувчидан унинг даромади ҳақидаги маълумотни талаб қ илиб олишга ҳ а қ ли. Бундай

маълумотни такдим этишдан бош тортиш ёки ёл ғ он маълумотни та қ дим этиш алоҳида жиноятларни ташкил этади. Маҳкумнинг моддий ахволи к ў тарса жарима дар ҳ ол т ўла ниши мумкин. Америка қў шма штатларида қонунчилик судьяларга кенг имкониятлар очиб бериб, ҳ аттоки судьяларни жаримани қў ллашга чорлайди. Бу нарса федерал қонунчилик нормаларининг тузилишида ҳ ам намоён бўлади. А ҚШ да жарима ҳ ар қ андай жиноят учун ҳам тайинланиши мумкин. Масалан, Огайо штатининг Жиноят Кодекси одам ў лдириш учун ҳ ам жарима солиш ҳуқуқини солиб қў йган. У ерда айтилишича, бу жиноятда айбдор деб топилган шахсга умрбод озодликдан маҳрум қилиш ёки умрбод қамоқ жазоси тайинланмасдан туриб, к ў пинча чора сифатида 25000 доллар сифатида жарима солиниши ҳ ам мумкин. Фелония учун (о ғ ир одам ў лдиришдан ташқари) жариманинг энг катта миқдори Нью-Йорк Жиноят Кодексига к ў ра 5000 доллар, Кентукка Жиноят Кодексига асосан эса 10000 доллар, Огайо Жиноят Кодексига асосан 20000 долларни ташкил этади. Федерал қонунчилик одам ў лимига олиб келган хар кандай фелония учун 250000 долларгача жарима суммасини белгилаб қў йган. Айнан шу қонунчиликка к ў ра жиноий ва юридик шахсларга нисбатан наркожиноятлар учун жарима миқдори астрономик ра қ амларни ташкил этади. Жариманинг кенг тар қ алиш сабаби шундаки, ҳ окимият давлат ғ азнасини т ў лдириш нияти, озодликдан маҳрум қ илишнинг салбий таъсирини т ў хтатиш ва қамоқлардаги маҳкумлар сонини камайтириш, лекин айбдорнинг жаримани тўлашга қ урби етмаса у , албатта , қамоқка тушади. Мулкий жазолар орасида Францияда тар қ алган жазо тури бу – жарима. 1810 йилгача жаримани жиноятлар учун эмас, балки айбли қ илмишлар ва полициявий бузишлар учун белгилашган. Ҳ озирги Жиноят Кодексида жарима жиноятлар учун ҳ ам белгиланиши мумкин. Лекин

жарима жазоси о ғ ир турдаги жиноятлар ( қ асддан одам ў лдириш, қ ийно ққ а солиш) учун белгиланмаган. Шу билан биргаликда жарима жазоси мулкий характердаги жиноятлар ( ўғ рилик, товламачилик, фирибгарлик, ишончни суиистеъмол қ илиш)га нисбатан ҳ амда жамият хавфсизлигига қ арши жиноят (терроризм)ларга нисбатан қўлланилади. Француз жиноят ҳуқуқида жариманинг икки тури мавжуд: А) Оддий пулли жарима – жисмоний шахсга нисбатан жиноят содир этгани учун 50 млн.гача тайинланиши мумкин; Б) Жаримавий кунлар – давлат бюджетига маҳкум томонидан мунтазам равишда маълум миқдорда пул мабла ғ ини киритиш мажбурияти. Жаримавий кунлар жиноятнинг о ғ ирлигига қ араб 360 кундан к ў п б ў лмаган муддатга белгиланади. Рецидив ҳуқуқбузарлик учун жариманинг миқдори икки баробарга к ў паяди. Жаримани тўлашдан бош тортган жисмоний шахс мажбурий тарзда қамоқ қ а олинади, лекин бу чора вояга етмаганлар, 65 ёшдан ошганлар ва соли қ инспектори орқали жаримани т ў лай олмаслиги ҳақидаги маълумотномани та қ дим этганларга нисбатан қў лланилмайди. Германиядаги иккинчи турдаги асосий жазо пулли жаримадир. ГФРда жарима кунли ставкаларда белгиланади. Пулли жариманинг кунли ставкаларининг энг ками – 5 т ў лик кунли ставка б ў лса, энг ю қ ори даражаси 360 т ў ли қ кунли ставкаларидир. Кунли ставканинг муддати ҳ ар бир ҳолатда индивидуал бўлади. Чунки суд маҳкумнинг шахсий ва мулкий ҳолатини ҳ исобга олади. Кунли ставка миқдори икки мингдан ў н минг немис маркасигача тайинланган. Қ атор ҳ оллларда пулли жарима озодликдан маҳрум қ илиш жазоси билан биргаликда тайинланади ва бу умумий қоидадан чекланиш бўлиб, пулли жариманинг асосий чораси сифатидаги ҳуқуқий табиатини ў згартиради. Пулли жарима тўлаш қисмларга бўлиб ёки кейинга қ олдирилиб т ў ланиши мумкин. Пулли жарима т ў ланмаса жарима жазоси

озодликдан маҳрум этиш жазосига алмаштирилиши мумкин. Бунда озодликдан маҳрум этишнинг бир куни бир кунли пулли жариманинг ставкаси билан тенг қ илиб белгиланган. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазосининг ижро этиш асослари ва тартиби Муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш тариқасидаги жазо Жиноят Кодекси 45-моддасида, Жиноят-ижроия кодексининг VI боби 21-25 моддаларида ў з ифодасини топган. Жиноят Кодекси 45-моддасида таърифланишича: «Шахсни муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш суд тайинлаган муддат давомида айбдорнинг корхоналар, муассасалар ёки ташкилотларда у ёки бу мансабни эгаллашини ёхуд у ёки бу фаолият билан шу ғ улл а нишини таъқиқлашдан иборатдир. Ана шундай мансаб ёки фаолиятининг тури суд томонидан айблов ҳукмида к ў рсатилади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш айбдорнинг мансаби ёки иш фаолияти билан бевосита боғлиқ б ў лган жиноятни содир этганлиги учун асосий жазо тариқасида тайинланганада – бир йилдан беш йилгача б ў лган муддатда, қўшимча жазо тариқасида тайинланганда – бир йилдан уч йилгача б ў лган муддатга белгиланади Агар муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш айбдорга асосий жазо тариқасида тайинланмаган б ў лса, бундай жазо суд томонидан ушбу Кодекс махсус қисмининг тгишли моддасида назарда тутилган ҳ ар қ андай турдаги жазога қўшимча жазо тариқасида тайинланиши мумкин М уайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш жазоси озодликдан маҳрум қ илиш, интизомий қисмга ж ў натиш ёки қамоқ жазосига қўшимча жазо тариқасида тайинланган б ў лса, асосий жазонинг бутун муддатига, бундан ташқари суд ҳукми билан тайинланган муддатга жорий этилади. Бу жазо бошқа асосий жазоларга қўшимча жазо тариқасида тайинланганда ва

маҳкум шартли ҳукм қ илинганда унинг муддати ҳукм қонуний кучга кирган ва қ тдан бошлаб ҳисобланади». Жиноят қонунида ҳ ам асосий, ҳ ам қўшимча жазо сифатида тайинланадиган жазолардан бири муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш жазоси бўлиб, буни тайинлашдан бош мақсад муайян касб, лавозими ва фаолият билан боғлиқ ҳ олда содир этиладиган жиноятларни сабабларини ў рганиб бартараф этиш ва олдини олишдир. Ў з навбатида, муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илишнинг ани қ р ў йхати берилмайди, суд ў з ҳукмида маҳкум қ андай ҳуқуқлардан маҳрум қ илинганлигини ёки қ андай касб, лавозимни эгаллаши мумкин эмаслигини ани қ к ў рсатиб ў тиши шарт. Суд бу жазони қўшимча жазо тариқасида қонунда к ў рсатилмаган ҳ олларда ҳ ам тайинлашга ҳ а қ ли бўлади. «Муайян ҳуқуқдан маҳрум қ илиш жазосининг ижро этилиш тартиби қ ачондан бошланади?»- деган савол барчани қ изи қ тириши табиий . Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазосининг ижро этилиш тартиби Жиноят-ижроия кодексининг 21- моддасида берилган: «Жарима тариқасидаги жазога ҳукм қилинган шахс жаримани ҳукм қонуний кучга кирган кундан бошлаб уч ойлик муддат ичида ихтиёрий равишда тўлаши шарт. Агар белгиланган муддатда жаримани тўлиқ миқдорда тўлашга маҳкумнинг имкони бўлмаса, суд унинг илтимосномасига кўра ҳукмнинг ижросини Жиноят-процессуал кодексининг 533-моддасида белгиланган тартибда кечиктириши ёки жаримани бўлиб-бўлиб тўлашга рухсат этиши мумкин». Шуниси қизиқки, бу жазо тури асосий жазо тариқасида тайинланганида муддатнинг ўтиши ҳукм қонуний кучга кирган кундан бошланса, қўшимча жазо сифатида тайинланганда эса муддатнинг ўтиши асосий жазони ўтаб бўлган куннинг эртасидан бошланади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо ижроси маҳкумнинг доимий ёки охирги яшаш жойидаги, яшаш манзили номаълум бўлса мол-мулки турган жойдаги ички ишлар органларининг жазоларни ижро этиш

инспекцияси томонидан амалга оширилади. Лекин, қўшимча жазо тариқасида тайинланган бўлса, унда асосий жазонинг моҳиятига эътибор берган ҳолда ижро этилади. Масалан, ахлоқ тузатиш ишлари жазосига қўшимча жазо сифатида тайинланган бўлса, маҳкум жазосини ўтаётган жойдаги ички ишлар органларининг жазони ижро инспекцияси томонидан ижро этилади ёки бўлмаса хизмат бўйича чеклаш, қамоқ, интизомий қисмга ёхуд озодликдан маҳрум қилиш каби жазоларга қўшимча жазо тариқасида тайинланганда жазонинг ижроси жазони ижро этиш органлари томонидан амалга оширилади. Қонунда маҳкум жазони ўташ муддатидан олдин озод қилинган ёки жазо бошқа енгилрок жазо билан алмаштирилганда, жазо ижросини давом эттириш маҳкум яшаш жойидаги инспекция зиммасига ўтади, деб ёзиб қўйилган. Бу баённома билан расмийлаштирилиб, маҳкум яшаб турган ички ишлар органларига топширилади. Жиноят-ихроия кодексининг 22-моддасида ички ишлар органларининг мажбуриятлари баён қилинган: 1. муайян ҳуқуқдан маҳрум қилинган маҳкумларни рўйхатга олади; 2. маҳкум ишлайдиган корхона, муассаса, ташкилот маъмуриятига ва муайян фаолият тури билан шуғулланиш учун берилган рухсатномани бекор қилишга ваколатли органга ҳукм талабларини ижро этиш тўғрисида хабарнома юборади; 3. маҳкумнинг ҳукмда кўрсатилган таъқиқларга риоя этишини текширади; 4. маҳкум ишлайдиган корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти, шунингдек, муайян фаолият тури билан шуғулланиш учун берилган рухсатномани бекор қилишга ваколатли органлар томонидан ҳукм талаблари қандай бажарилаётганлигини текширади; 5. маҳкум ҳарбий ёки муқобил хизматга чақирилган ёҳуд кирган тақдирда инспекция ҳукмнинг нусхасини мудофаа ишлари бўлимига ёки маҳкум хизматни ўтаётган жойга юборади.

Шунингдек, қонунда маҳкум ишлайдиган корхона, муассаса, ташкилот маъмуриятининг ҳукмини ижро этиш борасидаги мажбуриятлари баён қилинган (ЖИК 23-модда). Жумладан, маъмурият маҳкумни ҳукмда кўрсатилган жазога кўра: уч кун ичида эгаллаш ёки шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум этилган лавозимдан ёки меҳнат фаолиятидан озод қилади: уч кун ичида эгаллаш ёки шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум этилган лавозимдан ёки меҳнат фаолиятидан озод қилади; жазоларни ижро этиш инспекциясига ҳукм талаблари ижро этилиши тўғрисидаги тегишли ҳужжатларни илова қилади, хат йўллайди; Қонунда, шунингдек, маҳкум муқобил хизматга чақирилганда жазони ижро этиш испекциясининг вазифаси ҳам белгилаб қўйилган. Унга кўра инпекция ҳукмнинг нусхасини мудофаа ишлари бўлимига ёки маҳкум хизматни ўтаётган жойга юборади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўтаётган маҳкум ўз навбатида муайян ҳуқуқ ва мажбуриятларга эга. Ҳукм талабларини бажариш жазоларни ижро этиш инспекциясига мазкур жазони ўташ билан боғлиқ бўлган ҳужжатларни тақдим этиш, яшаш ва иш жойига ўзгаришлар ёки меҳнат шартномаси бекор қилинганлиги ҳақида инспекцияни хабардор қилади. Жамоат ёки касбий фаолиятнинг маълум бир турини чеклаш ушбу фаолият натижасида жиноят содир этиб, қонунда белгиланган ҳолларда у билан боғлиқ бўлмаса ҳам белгиланиши мумкин. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазонинг муддати тугаши билан жазони ижро этиш инспекцияси бу ҳақда баённома тузади ва бу баённомани маҳкумга тақдим этади. Маҳкум бу баённомани ўз иш жойига топшириши керак. Инспекция такдимномасига биноан, маҳкум жазо муддатидан аввал озод қилиниши мумкин Қўшимча оқибатлар-маҳкумга нисбатан амалга ошадиган ва ҳукмда алоҳида белгиланмаган оқибатлар. Улар қаторига маълум мансабни

эгаллаш ҳуқуқидан маҳрум қилиш, умумий сайловлар натижасида пайдо булган ҳуқуқларни олиб қўйиш, сайлаш ва сайланиш кабилар киради. Муайян ҳуқукдан маҳрум қилиш жазосини белгилашдан мақсад маҳкумнинг бевосита эгаллаб турган лавозими, касби ёки шуғулланадиган фаолияти билан боғлиқ ҳолатларда жиноят содир этилганлиги сабабли бундай жиноятнинг давом эттирилишини ёки яна содир бўлишлигини олдини олиш мақсадида тайинланади. Бу жазо озодликдан маҳрум қилиш, интизомий қисмга жўнатиш ёки озодликдан маҳрум қилиш жазосига қўшимча жазо тариқасида тайинланган бўлса, асосий жазонинг бутун муддатига жорий этилади ва унинг муддати ҳукм қонуний кучга кирган вақтдан бошлаб ҳисобланади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш қўшимча жазо тариқасида тайинланган ҳолларда асосий жазони ижро этаётган муассаса маъмурияти асосий жазо муддатининг тугашига 20 кун қолганда, жазодан муддатидан илгари шартли равишда озод этилганда ёки жазо енгилроқжазо билан алмаштирилганда озод этиш куни у яшаган турар жойдаги ички ишлар бўлимига ҳукмнинг нусхасини юборади. Озод этилганлиги тўғрисидаги маълумотномада ҳам қўшимча жазо мавжудлиги кўрсатилиши шарт. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш жазоси тўғрисидаги суд ҳукм ижросини назорат қилишни ташкил этиш Ўзбекистон Республикаси ИИВ ЖИЭББ озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни ижро этиш бошқармаси, вилоятлар ИИБ, Тошкент шаҳар ИИББ озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни ижро этиш бўлими ва бўлинмалари зиммасига юклатилади. Жойларда (шаҳар ва туманларда) суд ҳукмларининг ижросини маҳкумларнинг турар жойлари бўйича ИИБлари жазони ижро этиш инспекциялари томонидан амалга оширилади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилинган маҳкумларга нисбатан тезкор қидирув ишлари Ўзбекистон Республикаси ИИВ меъёрий ҳужжатларига асосан олиб борилади.

Жазони ижро этиш инспекцияси ходимлари қуйидаги тадбирларни амалга оширадилар: -маҳкумларни рўйхатга оладилар; -суд ҳукмларининг бажарилишини таъминлаш юзасидан 5 кун ичида а)маҳкум ишлайдиган корхона,муассаса, ташкилот маъмуриятига ёки муайян фаолият тури билан шуғулланиш учун берилган рухсатномани бекор қилиш ваколатли органга ҳукм талабларини ижро этиш тўғрисида хабарнома юборади; б)маҳкумнинг ҳукмда кўрсатилган таъқиқларга риоя этишини текширади; Шунингдек, жазони ижро этиш инспекцияси ҳукм ижросининг бажарилишини назорат қ илиш даврида камида ҳар чоракда бир маротаба маҳкум ишлайдиган корхона, муассаса, ташкилот маъмурияти, шунингдек, муайян фаолият тури билан шуғулланиш учун берилган рухсатномани бекор қилишга ваколатли органлар ҳамда маҳкум томонидан ҳукм талаблари қандай бажарилаётганлигини текшириб туради ва бу ҳа қ да маълумотнома тузиб, бошқа ҳужжатлар билан бирга шахсий йиғма жилдга қўшиб боради. Суднинг қонуний кучга кирган ҳукми (ажрими , қарори) маҳкумни ҳи с бга олиш учун асос бўлади. Суддан, озодликдан маҳрум қилиш жойларидан келиб тушган ҳукм нусхалари ИИБ рўйхатига олиниб, раҳбариятнинг ёзма кўрсатмасига биноан жазони ижро этиш инспекцияси ходимига топширилади. Шу куннинг ўзида жазони ижро этиш инспекцияси томонидан маҳкумларни ҳисобга олиш журналида қайд қилиниб, унга нисбатан йиғма жилд очилади. Бундан ташқари, инспекция ҳукм чиқарган судга маҳкумнинг ҳисобга олинганлиги тўғрисида зудлик билан хабарнома, ички ишлар бўлимининг паспорт бўлимига маҳкумларнинг турар жойини ўзгартириш ҳолларини назорат қилиб туриш учун қўриқчи варақаси тўлғазиб юборади.

Суд томонидан тайиланган жазони ижро этишда паспорт бўлими ходимларига ҳ ам маълум мажбуриятлар юкланилиши табиий. Улар муайян ҳуқуқдан маҳрум қилинган ма ҳ кум турар жойидан рўйхатдан ўтмоқчи бўлганида бу ҳақида жазони ижро этиш инспекциясига дарҳол хабар қилади ҳамда назорат варақасига тегишли ёзув киритади, озодликдан маҳрум қилиш жойларидан келган маҳкумларни рўйхатга олиш даврида уларнинг маълумотномасида муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги қўшимча жазо тўғрисидаги белги бўладиган бўлса, бу ҳақда ҳам жазони ижро этиш инспекцияси ходимига дарҳол хабар бериши лозим. Инспекция ходими бу хабарни олиши билан унинг ҳукмини (ажримини) сўраб у жазо ўтаган жойга сўровнома юборади. Муайян ҳуқуқдан маҳрум қилинганаларга ахлоқ тузатиш ишларига жалб қилинганларни жазодан озод қилиш ва ҳисобдан чиқариш асослари қўлланилади. Ахлоқ тузатиш ишлари тариқасидаги жазони ижро этиш асослари ва тартиби Ахлоқ тузатиш ишлари жазоси фақат асосий жазо сифатида қонунда курсатилган ҳолларда ёки қонунда курсатилганидан хам енгилрок жазо тайинланганда тайинланиши мумкин. Маҳкумларни мажбурий жалб этишнинг қонуний воситаларидан бири ахлоқ тузатиш ишлари жазосини тайинлашдан мақсад – маҳкумларни мажбуран меҳнатга сафарбар килиш орқали кайта тарбиялашдан иборат. Бу турдаги жазоларни ижро этиш билан боғлиқ масалалар Жиноят-ижроия Кодексининг VII бобида, тўғрироқ қилиб айтганда, 26-32 моддаларда, Жиноят Кодексининг 46 ва 83-моддаларида батафсил ёритилган. Жиноят Кодексининг 46-моддасига биноан: «Ахлоқ тузатиш ишлари шахс иш ҳақининг ўн фоизидан ўттиз фоизигача миқдорини давлат даромади ҳисобига ушлаб қолган ҳолда меҳнатга мажбуран жалб қилишдан иборат бўлиб, жазо суднинг ҳукмига мувофиқ маҳкумнинг ўз

иш жойи ёки мазкур жазо ижросини назорат қилувчи органлар белгилаб берадиган бошқа жойларда ўталади. Ахлоқ тузатиш ишлари олти ойдан 3 йилгача муддатга тайинланади. Ахлоқ тузатиш ишлари пенсия ёшига етганларга, меҳнатга қобилиятсизларга, ҳомиладор аёлларга, ёш боласини боқиш учун таътилда бўлган аёлларга ва ҳарбий хизматчиларга нисбатан қўлланилмайди. Агар шахс суд томонидан тайинланган ахлоқ тузатиш ишлари муддатининг жами бўлиб ўндан бир қисмидан кўпроғини ўташдан бўйин товласа, суд ахлоқ тузатиш ишларининг ўталмаган муддатини худди шу муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо билан алмаштиради. Жазони ўташдан бўйин товлаган вақт жазонинг ўталган муддатига қўшиб ҳисобланмайди». Ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган маҳкумнинг жазони ўташ тартиби ўзига хос хусусиятга эга, яъни бу жазони ўташ тартиби икки хил йул билан амалга оширилади: 1. маҳкумнинг ўз иш жойида жазони ўташи; 2. ички ишлар органлари томонидан белгиланган жойда жазони ўташлик; Зеро, Жиноят-ижроия кодексининг 26-моддасида хам худди шу нарса белгилаб куйилган: «Ахлоқ тузатиш ишлари тариқасидаги жазо ижроси маҳкумнинг яшаш жойидаги ички ишлар органларининг жазоларни ижро этиш инспекцияси томонидан амалга оширилади. Маҳкум доимий яшаш жойига эга б ў лмаган та қ дирда ҳукмнинг ижроси ҳукм чи қ арилган жойдаги жазоларни ижро этиш инспекцияси зиммасига юкланади. Ахлоқ тузатиш ишлари корхоналарда, муассасаларда ва ташкилотларда ў талади.

Жазони ў з иш жойида ўташ шарти билан ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қ илинган шахслар судлангунга қ адар ў злари ишлаган корхона, муассаса ёки ташкилотда меҳнат фаолиятини давом эттираверадилар . Жазони бошқа жойларда ўташ шарти билан ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахслар жазоларни ижро этиш инспекцияси белгилаб берадиган корхона, муассаса ва ташкилотларга юборилади. Вояга етмаган маҳкумлар яшаш жойидаги корхона, муассаса ва ташкилотларга юборилади». Дарвоке, вояга етмаганларнинг ахлоқ тузатиш ишлари жазосини ўташ хусусиятлари Жиноят Кодексининг 83-моддасида ёритиб берилган: «Ахлоқ тузатиш ишлари фақат меҳнатга лаёкатли вояга етмаганларга нисбатан уз иш жойида ўташ, айбдор хеч каерда ишламаса, ушбу жазо ижросини назорат килувчи органлар белгилаб берадиган ўзи яшайдиган ҳудуддаги бошқа жойларда ўташ тариқасида бир ойдан бир йилгача муддатга тайинланади. Вояга етмаган шахс тайинланган ахлоқ тузатиш ишларининг ўндан бир қисмидан кўпроғини ўташдан бўйин товласа, суд бу жазонинг ўталмаган қисмини ахлоқ тузатиш ишларининг ҳар уч кунини қамоқнинг бир кунига тенглаштирган ҳолда ҳисоблаб, қамоқ жазоси билан алмаштиради, аммо бу муддат уч ойдан ошмаслиги керак». Агар суд маҳкумнинг ўз иш жойида ўташи мумкин эмас деган қарорга келса, унда маҳкум ички ишлар органлари белгилаб берган жойда жазони ўташлик учун юборилиши мумкин. Аммо, ҳ ар иккала жой ҳ ам жазони ижро этиш инспекцияси томонидан назорат қ илинади. Маҳкум доимий яшаш жойига эга б ў лмаган та қ дирда эса ҳукмнинг ижроси ҳукм чи қ арилган жойдаги жазоларни ижро этиш инсп е кцияси зиммасига юкланади. Ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахс ва жазони ўташни назорат қ илувчи инспекция ў ртасидаги муносабат уларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари асосида тартибга солинади. Жазоларни ижро этиш инспекциясининг мажбуриятлари:

- ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахсларни р ў йхатга олади; - маҳкумга жазони ўташнинг тартиби ва шартларини туш у нтиради; - бошқа жойларда ў таладиган ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахсларни ишга ж ў натади; - маҳкумлар томонидан жазони ўташ шартларига риоя этилишини текширади; - маҳкум ишлайдиган корхона, муассаса ва ташкилот маъмурияти томонидан ҳукм талаблари ижро этилишини текширади; - маҳкумни қ идириб топиш юзасидан дастлабки тадбирларни ў тказади, зарур матуриалларни тайёрлайди ва т е гишли хизматга оширади; - ахлоқ тузатиш ишларини бошқа жойларда ў таётган шахслар билан тузилган меҳнат шартномасини бкор килиш учун рухсатнома б е риш масаласини к ў риб чи қ ади; Бундан ташқари, инспекция зарур ҳолларда маҳкумларни меҳнат биржалари билан тузилган шартномалари асосида ишга ж ў натади. Шунингдек, инспекция маҳкумни ишдан б ў ш ва дам олиш ва қ тларида тегишли жойлардан кетиб қ олмаслигини, жамоат ва дам олиш жойларда б ў лмаслигини, маълум ва қ тларда инсп е кция р ў йхатидан ў тиб кетишлигини талаб қ илиши мумкин. Жазони ижро этиш инспкциясининг вазифалари корхона, ташкилот ёки муассаса маъмуриятининг вазифалари билан мослаштирилиши даркор. Жумладан, маъмурият маҳкумни иш билан таъминлаши, унинг иш ҳақидан суд ҳукмида белгиланган фоиз миқдорида чегириб колиши ва чегириб қ олинган қ ийматни давлат фойдасига ў тказиши, маҳкумга нисбатан қў лланилган рағбатлантириш ва интизомий жазо чоралари ҳақида, унинг жазони ўташдан бўйин товлагани, бошқа ишга ў тказилганлиги ёки у билан меҳнат шартномаси бекор қилинганлиги ҳақида жазоларни ижро этиш инспекциясини хабардор этиши лозим.

Жиноят-ижроия кодексининг 29-моддасида белгиланишича, мазкур жазони ўташга ҳукм қилинган шахс ҳукм талабларини бажаришга, жазоларни ижро этиш инспекциясига ушбу жазони ўташ билан боғлиқ ҳужжатларни такдим этишга, яшаш ва иш жойидаги ў згаришлар ёки м еҳ нат шартномаси б ек ор қилинганлиги ҳақида инспекцияни хабардор қ илиб туришга, ча қ ирувга биноан инспекцияда ҳ озир б ў лишга мажбур. Маҳкум хозир б ў лмаган та қ дирда мажбуран келтирилиши ҳ ам мумкин. Шунингдек, жазоларни ижро этиш инспекцияси белгилайдиган жойларда жазони ўташ муддати давомида инспекциянинг ёзма рухсатисиз меҳнат шартномасини маҳкумнинг ташаббуси билан бекор қ илиш мумкин эмас. Агар инспекция рухсатнома беришни рад этса, манфаатдор шахс маъмурий тартибда ю қ ори турувчи давлат органи ёки мансабдор шахсга ё ҳ уд судга шикоят қ илиши мумкин. «Фуқароларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги қонунга мувофиқ шикоятни олган мансабдор шахс бир ой ичида белгиланган тартибда жавоб бериши лозим. Ахлоқ тузатиш ишлари жазоси муддатини ҳ исоблаш ишлари қ ачондан бошланишини билиш му ҳ им амалий аҳамият касб этади. Бу Жиноят-ижроия кодексининг 30-моддасида ў з ифодасини топган. Ахлоқ тузатиш ишлари муддати маҳкум ишлаган ва унинг иш ҳақидан ушлаб қ олинган давр мобайнидаги йиллар, ойлар ва кунлар билан ҳисобланади, т ўғ риро қ қ илиб айтганда, жазони ўташ муддати маҳкум белгиланган жойда ишлаган кундан бошланади. Шунинг билан бирга айнан ана шу кундан бошлаб маҳкумга иш ҳақи тайинланиб, ундан тегишли равишда ушлаб қолина бошлайди. Маҳкумнинг ҳукмда курсатилган муддат мобайнида меҳнат қилишдан бўйин товлаган ёки сабабсиз ишга чиқмаган вақтлари муддатни ҳисоблашга қўшилмаслиги мумкин. Натижада ҳукмда кўрсатилган муддат умумий вақтдан ҳам ортиб кетиши мумкин. Агар маҳкум касаллиги ёки бошқа ижобий сабабларга кўра ишга чиқа олмаган бўлса, бу вақт жазони ҳисоблаш вақтига қўшилади. Қонунга биноан, маҳкум умумий жазо муддатига, маъмуриятнинг айби билан ишланмаган

вақти ҳам жазо муддатига қўшиб ҳисобланади, лекин бу вақт маъмурият томонидан иш ҳақи тўлаш билан боғлиқ бўлиши керак. Ахлоқ тузатиш шларига ҳукм қилинган шахсларнинг жазони ўташ вақтлари иш стажига қўшилади. Қуйидагилар жазони ўташ муддатига қўшиб ҳисобланмайди: - қонун ҳужжатларига мувофиқ вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси тўланмайдиган вақти; - қамоқ тариқасидаги маъмурий жазони ўташ вақти, бошқа жиноят содир этганлиги муносабати билан қамоққа сақланган вақт; Жиноят-ижроия қонунчилигига кўра, маҳкумнинг иш жойи ва яшаш манзили ўзгарса, кўпи билан 10 кун ичида жазони ижро этиш инспекциясига хабар бериши керак. Ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган маҳкумлар меҳнат таътилидан ташқари бошқа барча ижтимоий таътилларга чикиш ҳуқуқига эга. Бунда фақат меҳнат таътили жазони ижро этиш инспекциясининг рухсати билан берилади. Ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган шахсларнинг жазони ўташ вақтининг иш стажига қў шилиши маҳкумлар манфаатини ҳ имоя қ илишда му ҳ им рол ў йнайди. Ахлоқ тузатиш ишларига маҳкум қилинган маҳкумлар ў ртасида шахсий карточкалар олиб борилади. Бу карточкалар маҳкумлар хулқ- атвори ва интизомини к ў рсатиб беришга хизмат қ илади. Унда 8 маҳкумга берилган рағбатлантирувчи ёки интизомий чоралар ёзиб борилади. Бу маҳкумнинг муддатидан аввал озод қ илиш ёки қ илмаслик жараёнида катта аҳамиятга эга бўлади. Маҳкум ў збошимчалик билан ишга чи қ май, яшаш жойидан ҳ ам яширинса, у ҳ олда жазони ўташдан ашшадий бўйин товлаш , деб кидирув эълон қилинади ва жазони озодликдан маҳрум қ илиш жазоси билан алмаштирилишига сабаб б ў лиши мумкин.

1999 йилги Россия Ички ишлар вазирлигининг расмий маълумотига караганда, ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинган 719,5 минг кишидан 39,800 аёлларни ташкил этган. 5 «Озодликдан маҳрум этишнинг самараси ҳақида ахлоқ тузатиш- меҳнат муассасаларидан озод қилинувчи шахслар янги жиноят содир этадиларми,улар жазони ўташ даврида жиноят содир этиш имкониятига эга бўладиларми, маҳкумларнинг аянчли қисмати бошқа шахсларни жиноятдан қайтарадими – ана шуларга қараб хулоса чиқариш мумкин» , - деган эди рус олими Н. А. Стручков. Бу фикр социалистик пенитенциар тизим «равнақ топган» даврда айтилганига қарамасдан, ўз моҳиятига кўра у бугунги кунда ҳам долзарблиги билан ажралиб туради. Ўзбекистон Республикаси ИИВнинг 298-сонли буйруғида Ички ишлар органларининг ахлоқ тузатиш тариқасидаги жазоларни ижро этишдаги вазифалар белгилаб берилган 6 . Ахлоқ тузатиш ишлари тариқасидаги жазони ижро этувчи орган томонидан: а)ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинганларнинг ҳисоби олиб борилади; б)маҳкумга жазони ўташнинг тартиби ва шартлари тушунтирилади; в)бошқа жойларда ўталадиган ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинганлар белгиланган тартибда ишга юбориладилар ва ўз вақтида етиб борилиши назорат қилинади. Жазони ўз иш жойида ўташга ҳукм қилинганларга зарур бўлганда ишга жойлашишга ёрдам берилади; г) ахлоқ тузатиш ишларини ўтаётган маҳкумларнинг иш ҳақидан ўз вақтида ва тўғри ҳақ ушлаб қолиш ҳамда ушлаб қолинган пул миқдорини белгиланган тартибда ва ўз вақтида давлат фойдасига ўтказиш, корхона 5 Интернат сайти: www . prison . org 6 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 06.06.2001 йилги 247-41 «с»-сонли «Жиноятчиликка қарши курашда Ўзбекистон Республикаси ИИВ Профилактика хизматининг ролини кучайтириш тўғрисида»ги қарорининг ижросини таъминлаш мақсадида «Ахлоқ тузатиш ишлари,муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазоларни ижро этиш ва шартли ҳукм қилинганларни назорат қилиш тартибига оид Йўриқномани тасдиқлаш тўғрисида »ги 298-сонли буйруғи.

маъмурияти томонидан ахлоқ тузатиш ишларини қонунчиликда белгиланган ўташ шартларига риоя қилиниши, жазони ўтаб бўлганларнинг меҳнат дафтарчаларига тегишли ёзувларни тўғри киритилиши устидан назорат олиб борилади. Текшириш вақти-вақти билан ахлоқ тузатиш ишлари жазосини ўташ давомида йилига камида икки маротаба бевосита корхонанинг ўзида амалга оширилади. Текширув якуни тўғрисида 2 нусхада далолатнома тузилади. Бир нусхаси корхонада, иккинчи нусхаси эса корхона маъмурияти вакилининг танишганлик ҳақидаги имзоси билан жазони ижро этиш инспекциясида сақланади; д) маҳкум жазо муддатини қонунда белгиланган қисмини ўтаб бўлганидан сўнг бир ойлик муддат ичида уни жазони ўташдан муддатидан илгари шартли озод қилиш ёки жазонинг ўталмаган қисмини енгилроқ билан алмаштиришга тақдим қилиш ёки рад этиш ҳақида қарор чиқарилиши мумкин; е) ахлоқ тузатиш ишларига ҳукм қилинганлар жазони ўташ давомида меҳнатга яроқсиз бўлиб қолсалар ёҳуд пенсия етган ҳолларда, шунингдек аёллар ҳомиладорлик ва туғиш таътилига чиқсалар, уларни жазони ўташдан озод қилиш ҳақида судга тақдимнома киритилади; ж) жазонинг мазкур турларини ижро этувчи органларнинг чақирувига узрсиз сабабларга кўра келишдан бош тортган шахсларга нисбатан мажбурий олиб келиш ҳақида қарор чиқарилади; з) маҳкумни қидириб топиш юзасидан дастлабки тадбирлар ўтказилади, зарур материаллар тайёрланади ва тегишли жиноят қидирув хизматига оширилади; и) жазо ўташдан бош тортган шахсларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг талабларидан келиб чиқиб ахлоқ тузатиш ишларининг ўталмай қолган муддатини озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан вояга етмаган шахсларга нисбатан эса қамоқ жазоси билан алмаштириш ҳақида судга тақдимнома киритилади;

к) йилнинг ҳар чорагида ИИБга ижро учун юбориладиган ҳукмлари суд органларининг шу масалага оид маълумотлари билан солиштирилади ва натижаси далолатнома тузиш билан расмийлаштирилиб, аниқланган камчиликларни бартараф қилиш чоралари кўрилади; Қорақалпоғистон Республикаси ИИВ, Тошкент шаҳар ИИББ, вилоятлар ИИБ озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни ижросини назорат қилиш бўлим ва бўлинмалари: а) жазоларни ижро этиш инспекциялари устидан ташкилий методик раҳбарликни амалга оширади,уларнинг фаолиятларини доимий текширувдан ўтказиб турадилар,уларга амалий ёрдам кўрсатадилар, ижобий тажрибаларни тадбиқ қиладилар, уларнинг иш усуллари ва шаклларини янада такомиллаштириб, ходимларнинг касб маҳоратини ошириб бориш чораларини кўрадилар; б) йилнинг ҳар чорагида жазони ижро этиш инспекциялари билан суд органлари ўртасида ижрога юборилган ҳукмлар тўғрисидаги маълумотларни солиштириш ўтказилишини таъминлайдилар ҳамда назорат олиб борадилар. Шуни таъкидлаш жоизки, доимий текширувлар йилига камида икки марта мунтазам амалга оширилиши даркор. Шаҳар ва туман Ички ишлар бошқармалари ва бўлимларининг жазони ижро этиш нспекциялари устидан кундалик раҳбарлик шу органлар бошлиқларига юкланади. Ижрога келган ҳужжатлар шаҳар ёки туман ИИБнинг қайд журналида келган куннинг ўзида махсус тикилган, рақамланган ва муҳрланган ҳисоб журналида қайд этилади. Суд ҳукми(ажрими)да, унинг ижроси учун тўсқинлик килувчи тушунмовчиликлар бўлса, жазони ижро этиш инспекцияси уч кунлик муддат ичида ҳукм (ажрим) чиқарган судга уларни бартараф этишларини сўраб мурожаат этиши лозим. Шу ўринда, технология тараққий этиб бораётган бир даврда Европа давлатларида ахлоқ тузатиш ишларига жалб қилинган қизиқарли бир мисол: Сочида дам олиб юрган 23 ёшли ўспирин бир йигит ўзининг «собиқ» севгилисига уяли телефон орқали қизнинг

шаънига тегувчи турли хилдаги жамоат томонидан қабул қилинмаган бузғунчи маълумот (СМС)лар юборган. Қиз ўзининг «собиқ» хушторидан бу хилдаги маълумотларни дастлаб ҳазил сифатида қабул қилган. Бироқ, бу ҳол 3-4 кун такрорланавергач, қиз ўзининг қизлик шаънини ҳимоя килиш мақсадида бу хилдаги маълумотлар(смс)ни тегишли милиция органига кўрсатади ва улар бу воқеа юзасидан зудлик билан бир маслаҳатга келиб, йигит устидан ариза тузишади. Судга келиб тушган сўнгги маълумотлар бўйича, суд ҳукми ўқиб эшиттирилди. «Севги дардига мубтало бўлган» йигит 40.000 Россия рубли миқдорида жарима ёки шу турдаги ахлоқ тузатиш ишларига жалб қилинадиган бўлди 7 . Ахлоқ тузатиш ишини ўтаётган шахсга у томонидан содир этилган Янги жиноят нусхаси келса ва ушбу ҳукмда биринчи содир этилган жиноятнинг оқибатлари ҳақида кўрсатма бўлмаса, жазони ижро этиш инспекцияси уч кунлик муддатда судга ҳукмларни жамлаб, аввалги жазо чораси ҳақидаги масалани ҳал қилиш учун тақдимнома кииритади ва бунда суд томонидан мазкур масала ҳал этилгунга қадар биринчи ҳукмнинг ижроси тўхтатилмайди. Жазони ижро этиш инспекцияси томонидан қонунда белгиланган муддатда ҳукм чиқарган судга ҳукмни ижро қилиш учун қабул қилинганлиги ҳақида, шунингдек агар озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ўталмаган қисми ахлоқ тузатиш ишларига ўзгартирилган бўлса, маҳкум бўшатилган жазони ижро этиш муассаларига ҳам хабарнома юборилади. Инспекция томонидан ҳукм (ажрим) нусхаси рўйхатга олинганидан сўнг шу куннинг ўзида ҳар бир маҳкумга ҳисоб варақаси тўлдирилиб, шахсий ҳужжатлар йиғма жилди юргизилади. Озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ўталмаган қисми ахлоқ тузатиш ишлари билан алмаштирилганда, маҳкумларнига янги йиғма жилд тугатилмасдан, балки улар жазо ўтаган жазони ижро этиш муассасидаги шахсий йиғма жилдлари давом этирилади. Шахсий йиғма жилдда маҳкумнинг жазосини 7 www . yandex . ru -интернет сайти.

уташга тааллуқли бўлган барча ҳужжатлар ҳамда ҳукмнинг (ажримнинг) нусхалари сақланади. Шахсий йиғма жилддаги ҳужжатлар тикилган, рақамланган ва муқованинг ички томонидан рўйхатга киритилган бўлиб, шахсий йиғма жилднинг ва ҳисоб варақасининг тартиб рақамлари ҳукм нусхасининг ҳисоб журналида қайд этилган рақамига мос бўлади. Махкумларга тегишли бўлган шахсий йиғма жилдлар темир шкафларда сақланиб, иш куни тугаганидан сўнг шкафлар қулфланиб, му ҳ рланади. Жазони ижро этиш инспекцияси ходимлари маҳкумнинг ҳисобга олинганлиги ҳакида унинг яшаш жойидаги ички ишлар идора раҳбарига керакли профилактика тадбирларини утказиш зарурлиги тўғрисида билдирги орқали хабар қилади ва ички ишлар идора раҳбари ушбу билдиргини маҳкумнинг турар жойи бўйича масъул бўлган профилактика ходимига керакли кўрсатмалар бериб топширади. Профилактика ходими маҳкум билан олиб борилаётган профилактика ишлар ҳакида жазони ижро этиш инспекциясини вақти – вақти билан (чорак давомида камида бир маротаба) ёзма равишда хабардор қ илиб туради. Ҳақиқий ҳарбий хизматга чақирилувчи шахсларнинг ҳ исобга олинганли г и тўғрисида тегишли шаҳар (туман) мудофа ишлар бўлимига хабарнома юборилади. Ҳар бир маҳкум ҳисобига олинганидан сўнг суҳбат ўтказиш учун жазони ижро этиш инспекциясига чақирилиб, уларга ахлоқ тузатиш ишини уташ тартиби, шарт – шароитлари ҳамда унга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган рағбатлантириш ва жазолаш чоралари ҳақида тушинтирилади. Иш жойида инспекция томонидан кейинги кундан кечиктирилмасдан аниқланиб, маъмуриятга ҳукм (ажрим) нусхаси ва хабарнома юборилади. Агарда маҳкумнинг иш жойини аниқлаш давомида унинг бўшаб кетганлиги аниқланса, жазони ижро этиш таклиф қилади ва зарур бўлган ишга жойлашишида ёрдам беради. Бошқа жойларда ахлоқ тузатиш ишига ҳукм этилганлар керакли ҳужжатлар расмийлаштирилганидан сўнг, жазони ижро этиш

инспекциясига чақиртирилиб, аввалги иш жойида ишлаётган бўлса, у ердан дарҳол бўшаттирилиб, белгиланган тартибда ишга юборилади. Бу ҳолатда маҳкумга хабарнома берилади ва уни бир нусхаси маҳкум ишга юборилаётган жойдаги жазони ижро этиш инспекциясига унинг етиб келишини назорат қилиш учун юборилади, иккинчи нусхаси ёзишмалар жилдига тикиб қўйилади. Агар маҳкум кўрсатмада белгиланган муддатда юборилган жойга етиб бормаса, уч кундан кечиктирмай у ердаги жазони ижро этиш инспекцияси уни юборган ички ишлар бўлимига бу ҳақда хабар қилади ва шу билан биргаликда корхона маъмуриятига ҳукм (ажрим) нусхаси ва хабарнома юборилади. Маҳкум меҳнатга яроқсизлиги учун жазо муддатини ўтай олмаслиги тўғрисида инспекциясига ариза билан мурожаат этса, у тиббий текширувга юборилади ва текширув хулосасига кўра, агар маҳкум қонунчиликда белгиланган тартибда мехнатга яроқсиз , деб топилган бўлса, инспекция томонидан қолган жазо муддатини ўтишдан озод қилиш тўғрисида судга тақдимнома киритилади. Ушлаб қолиш, жами иш ҳақида солиқ ва бошқа тўловларни истисно қилмаган ҳолда, шунингдек, маҳкумларга ижро ҳужжатлари бўйича даъволар мавжудлигидан қатъий назар амалга оширилади ва ойнинг иккинчи ярми учун тўланган иш ҳақидан бўшаган эса ойнинг ишлаган қисми учун олинади. Ахлоқ тузатиш ишлари бўйича яна бир муҳим нарса, маҳкумнинг ишлаган кунлари ва ойлигидан ушланиб ўтказилган пуллар тўғрисидаги маълумотлар давлат банки муассасаларининг жорий счётларига кўчирма асосида уларни ҳисоб варақаларига 3 кун мобайнида киритилиши керак . Ҳисоб маълумотлари ва тўлов қоғозлари махсус жилдларга тикилади. Суд ҳукм бекор қилинган ҳамма ҳолатларда инспекция томонидан ойлик иш ҳақидан ушлаб қолинган ҳамма пуллар маҳккумга қайтариб берилади ва ҳукмнинг ўзгартирилиши ёки бекор қилиш ҳақидаги суднинг ажрими (қарори) пулларнинг қайтариб берилишига асос бўлиб

ҳисобланади. Жазони ижро этиш инспекцияси жазо ўташдан яшириниб юрган маҳкумларнинг қидируви юзасидан қуйидаги тадбирларни амалга ошириб, яшаш жойидан яширинганларни излаш, уларнинг танишларидан ва қариндошларидан сўраш йўли билан унинг тахминий трган жойи ва яшаб турган жойидан ташқаридаги алоқаларини аниқлашдан иборат. Яшириниб юрган маҳкумни манзиллар маълумотномаси, мудофаа ишлари бўлими, қишлоқ ва ш а ҳ ар ўз-ўзини бошқарув органлари, турар жой идоралари ҳамда шартнома асосида бошқа вилоятларга ишга юборадиган ташкилотлар орқали аниқлаш чоралари кўрилади. Жазоларни ижро этиш инспекциялари томонидан кадрлар бўлими орқали маҳкумнинг қаерда эканлигини билиш мақсадида бирга ишлаганларни аниқлаш ва яшириниб юрганини топишга ёрдам берадиган бошқа маълумотлар олинади, дайдиб юрган шахсларни қабул қилиб, такқсимлаш жойларида, тиббий ҳушёрхоналарда,ўликхона ва бошқа тиббий муассасаларида қидирилаётган шахснинг кўнгилсиз воқеа ёки жиноят қурбони бўлмаганлиги текширилади, қидирилаётган шахснинг танишларини ва қариндошларининг яшаш жойлари қаердалигини аниқлаш мақсадида бошқа вилоят, туман ички ишлар бўлимларига сўров хатлари юборилади, жазони ижро этиш инспекцияси жойлашган жойдаги ИИВ, ИИБ ҳисоблари бўйича ҳамда шаҳар ва туман ички ишлар бўлимлари ҳисобидан яшириниб юрган маҳкумни топиш мақсадида уни судланганлар, сақланаётганлар, тутиб турилганлар ва қидирувдаги ҳисобини тешириш орқали изланади.Бирламчи ҳаракатлардан олинган ҳужжатлар(маълумотлар) маҳкумнинг шахсий йиғма жилд ичидаги алоҳида жилдда йиғилади. Агар бир ой муддат ичида қидирилаётган шахсни аниқлашнинг иложи бўлмаса, йиғилган ҳамма ҳужжатлар, хулоса ҳамда суд ҳукмининг нусхаси билан маҳкумнинг доимий турар жойи бўйича жиноят қидирув хизматига берилади. Ижтимоий таъминот ва ижтимоий суғурта тартибида олинаётган нафақа ва ёрдам пулларидан, иш ҳақи тизимида назарда тутилмаган

тўловлардан ва бир марта тўланадиган пул мукофотланаларидан (фойдаланилмаган таътил учун бериладиган), иш жадвалидан ортиқ ишлаган. Ахлоқ тузатиш ишларига қўшимча турдаги жазо ҳам мавжуд бўлган. Бу жазо «жамиятга бепул хизмат кўрсатиш» деб номланган ва 1973 йилнинг қонуни асосида пайдо бўлган ва 16 ёшдан ошган кишиларга нисбатан қўлланилган. Жамиятга бепул хизмат кўрсатиш жазоси жиноятчининг шахси ҳақида маҳаллий ҳокимият органинининг ижтимоий ишчиси томонидан судга берган маълумотларидан кейин ҳамда жиноятчининг розилиги билан суд томонидан қўлланилган. Суд буйруғига кўра хизмат кўрсатишнинг умумий вақти белгиланган. Умумий вақт 40 соатдан кам ва 200 кўп бўлмаган. Ишнинг турини масъул чиновник белгилаб назоратни амалга оширган. Агар ишларнинг муддати узайтирилмаган бўлса, у 12 ойдан ошмаслиги, белгиланган шартларнинг бузилиши жарима ёки бошқа санкцияга олиб келиши белгилаб қўйилган. Қамоқ тариқасидаги жазонинг ижтимоий-ҳуқуқий мохияти Бу боб ў з ичига Жиноят-ижроия кодексининг III бўлим, 8-боб, 33-44 моддалар и ни қамраб олади. Қамоқ жазосини қонунчиликка киритиш фикри жиноят ҳуқуқи назариясида янгилик эмас. Бундай жазо илгаридан, бевосита содир қ илинадиган ижтимоий хавфли қилмишларнинг жазосини белгилаш мақсадида маъмурий қамоқ тарзида жазолаш фикри мавжуд эди. Бундан мақсад эса қ ис қ а муддатли озодликни чеклаш эди, лекин янги жиноят қонунчилиги қ абул қилинганда енгил жиноий қилмиш тушунчаси назарга олинмади, бирок қамоқ жазоси жиноят қонунчилигидан ў рин олди. Жазонинг ижтимоий-ҳуқуқий хусусияти ҳ ам шундаки, маҳкум ў зининг ижтимоий хавфли қилмишини қ ис қ а муддат ичида тушуниб етади ва англайди. Шу муддат мобайнида маҳкум о ғ ир шароитда са қ ланади.

Қамоқ жазосини ўташ шароитларини таъминлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1997 йил 25 апрелдаги «Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-ижроия кодексини амалга киритиш тартиби тўғрисида»ги қарорида қамоқ уйлари ҳақида фикр юритилганди. Жумладан, қамоқ жазосининг таъминланиши учун бундай уйлар ташкил қ илингунга қ адар тергов ҳ ибсхоналари ва турма камо ғ ида алоҳида қамоқ жазосига ҳукм қилинганлар учун қамоқ жазосининг ҳуқуқий ҳолатлари таъминланиши таъкидланди. Бундан хулоса шуки, қамоқ жазосига ҳукм қилинганлар қамоқ уйларида са қ ланиши учун махсус жойлар ташкил қилинади. Бундай жойлар вилоятларда, Қорақалпоғистон Республикаси ва Тошкент шаҳрида ташкил этилиши лозим бўлади. Бу, албатта, катта мабла ғ билан амалга ошириладиган иш бўлиб, муддати белгиланмаган. Қамоқ жазосининг қонунга киритилиши маҳкумларни озодликдан маҳрум қ илмай, енгилро қ жазолар билан жазолаш имконини янада кенгайтиради. Жиноят ҳуқуқи назариясида маҳкумларни ахлоқ тузатиш муаммоларини енгилро қ жазолар билан ҳ ам амалга ошириш мумкин, деган хулосалар келтирилади. Бу масалани ҳ ал килишда, айни қ са, жарима, ахлоқ тузатиш ишлари каби жазоларнинг аҳамияти катта. Бу борада гарчанд қамоқ жазосида ахлоқ тузатиш чоралари қў лланилмаса ҳ ам, қисқа муддатга маҳкумни жамиятдан ажратиб қў йиш маҳкумни ахлоқан тузалишига катта ёрдам беради. Қамоқ жазоси жиноят қонунчилигида содир этилган жиноятлар учун жазо тайилашда кенг қў лланишлиги назарда тутилган. Жумладан, аксарият ҳ олларда, жарима, ахлоқ тузатиш ишлари ва озодликдан маҳрум қ илиш жазолари билан биргаликда, альтернатив жазо тариқасида учраб туради. Шунингдек, асоссан, ижтимоий хавфи катта б ў лмаган ва о ғ ир б ў лмаган жиноятлар учун назарда тутилганлигини к ў риш мумкин. Жиноят Кодексининг 48-моддасига кура, қамоқ – шахсни батамом ажратган шароит остида сақлашдан иборат бўлиб, бир ойдан олти ойгача

муддатга белгиланади, вояга етмаганларга, лекин ў н олти ёшга т ў лганларга нисбатан бир ойдан 3 ойгача белгиланиши мумкин. Жиноят қонунчилигида фақат жарима жазосини қамоқ жазоси билан алмаштирилиши назарда тутилган. Ахлоқ тузатиш ишлари жазосини эса т ўғ ридан – т ўғ ри озодликдан маҳрум қ илиш жазоси билан алмаштирилиши қонунлаштирилган. Биро қ , ахлоқ тузатиш ишлари жазосидан о ғ ирро қ жазо б ў лган қамоқ жазоси б и лан алмаштирилиши белгиланмаган. Озодликдан маҳрум қилиш жазоси камида олти ойга берилиши мумкин. Ахлоқ тузатиш ишларининг олти ойдан кам б ў лмаган муддатини қамоқ жазоси билан алмаштирилиши мақсадга мувофиқ б ў лар эди. Бундай тажрибадан МД Ҳ давл а тлари кенг фойдаланишади. Масалан, Россия Федерацияси Жиноят Кодексининг 50-моддаси 3- қ исмига мувофи қ суд ахлоқ тузатиш ишлари жазосини озодликни чеклаш, қамоқ ва озодликдан маҳрум қ илиш жазолари билан алмаштириш мумкинлигини белгилайди, лекин бу нарса қонунда ахлоқ тузатиш ишлари жазосининг икки куни қамоқнинг бир кунига, уч куни озодликдан маҳрум қилишнинг бир кунига нисбатан килиб белгиланган. РФ Жиноят кодексининг 73,74-моддаларида таъкидланишича, қамоқ жазоси унча огир булмаган жиноят содир этган шахсларга нисбатан тайинланиб, унинг мохияти шундаки, бу жазога ҳукм қилинганларга жазодан шартли равишдв озод қилиш ёки бошқа енгиллаштирувчи ҳолатлар қў лланилмайди. Ўзбекистон Республикасида қамоқ жазосига ж ў натиш тартиби ва бажарилиши Ички ишлар вазирлиги томонидан амалга оширилади. Қамоқ жазосини ижро этиш тартиби бошқа демократик республикаларда б ў лгани сингари Ўзбекистон Республикасида хам Жиноят ижроия қонунчилиги билан тартибга солинади. Жиноят-ижроия кодексининг III бўлими айнан шу фикримиз далилидир. Қамоқ жазоси узининг мо ҳ ияти, тайинланиш муддати, маҳкумларнинг шарт- шароитлари, шунингдек, ижро этиш тартиби, маҳкумларнинг ҳуқуқий

ҳолати билан бошқа турдаги жазоларни амалда қў ллашидан фар қ қ илади. Одатда, қамоқ жазоси маҳкумнинг яшаш жойида ташкил этилган махсус қамоқ уйларида ў талади. Жиноят-ижроия кодексининг 33-моддасининг 2-қисмига к ў ра, қамоқ жазосига ҳукм қилинган шахслар жазони ҳукм чи қ арилган жойдаги махсус қамоқ уйларида ў тайдилар. Маҳкумлар жазонинг бутун муддатини, одатда, битта қамоқ уйида ўташлари шарт. Лекин айрим ҳолларда, маҳкумнинг хавфсизлигини таъминлаш учун, оғир касалликка учраганида ёки жазони ўташни давом эттириш учун имконият бермайдиган бошқа фавқулодда ҳолатларда маҳкумни бошқа қамоқ уйларига ўтказиш мумкин. Касаллиги туфайли бошқа қамоқ уйига ўтказиш учун бу қамоқ уйида маҳкумнинг касаллигини даволаш имконияти ёки шароити мавжуд бўлмаганидагина рухсат этилади. Шу сабабли, ҳар бир қамоқ уйида махсус шифокорлар бўлишлиги талаб этилади. Маҳкумлар жазони ўташ учун қамоқ уйларига тергов ҳибсхонаси маъмурияти ҳукм қонуний кирганлиги ҳақида суд хабарномасини олган кундан бошлаб 3 кун ичида жўнатилади. Агар маҳкум чет элдан келган ёки бошқа жойларга борганда содир этилган жиноятлар булса, у холда шу худуддаги қамоқ уйларида жазони ўташи учун қолдирилиши мумкин. Жазони ижро этувчи муассаса маъмурияти маҳкумларга мавжуд шарт-шароитлар, мажбуриятларини, уларга риоя қилмаганликнинг ҳуқуқий оқибатларини тушунтиради. Маҳкум яшайдиган қамоқ уйлари шундай ташкил килиниши керакки, бу жойларда сақланаётган маҳкумлар жамиятдан батамом ажратилган ҳолда сақланиши керак. Қамоқ уйлари камера типидаги хоналардан иборат бўлиб, хоналарда қамоқнинг хусусиятларига ва таркибий ҳолатларига мос келадиган шароитлар мосланган бўлиши лозим. Масалан, қамоқ жазосига ҳукм қилинган шахслар турмадаги шахсларга ўхшаб кунда бир марта очиқ ҳавода сайр қилишлари мумкин. Ҳозирги кунда тергов изоляторлари турма қамоғининг айрим хоналари шундай жойларга ажратилган қамоқ

уйлари ҳам маҳкумни жамиятдан бутунлай ажратилган ҳолда сақлаш учун махсус ҳимояланган бўлиши талаб этилади. Жумладан, бундай манзиллар қочиш имкониятларини олдини олувчи восталар билан жиҳозланганлиги билан ажралиб туради. Маҳкумлар икки кишилик, т ў рт кишилик ва умумий камераларда са қ ланадилар. Биринчи марта қамоқ жазосига ҳукм қилинган шахслар, илгари қамоқ ёки озодликдан маҳрум этиш тариқасидаги жазони ў таган шахслар, эркаклар ва аёллар, вояга етмаган ва катта ёшдагилар алоҳида- алоҳида с ақ ланади. Камера хоналарида маҳкумларнинг барча э ҳ тиёжлари учун шароит яратилиши лозим. Маҳкумларнинг алоҳида ҳ олда са қ ланишидан мақсад, уларнинг хавфсизлигини сақлаш ҳ амда қ айта тарбиялашдан иборат, шунингдек, камерадагиларнинг бир-бирига салбий таъсир и б ў лмаслиги учун, уларнинг онги, дунё қ араши, билими мос келишлиги ҳ ам катта аҳамиятга эга. Демак, шундай экан маҳкумларни бошқа жойларга жойларга ж ў натишнинг зарурати б ў лмайди, лекин бир ҳ удуддаги қамоқ уйларига Жиноят-жроия кодексининг 57-моддаси 2- қисмига биноан, маҳкумлар сони к ў пайиб кетса, янги маҳкумларни шу ҳ удудга яқ ин б ў лган бошқа қамоқ уйларига ж ў натиш мумкин бўлади. Маҳкумнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида бошқа қамоқ уйига к ў чириш учун маҳкумнинг ҳ ам розилиги олиниши даркор бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, маҳкумга унинг хаёти хавф остида қ олганлиги ҳақидаги мурожаатномаси ҳ ам маъмурият маҳкумни бошқа қамоқ уйига к ў чириши учун асос бўлади. Ички ишлар вазирлигининг рухсати билан маҳкум бошқа қамоқ уйларига кўчирилади. Бундай рухсат билан вилоят ёки шахар ички ишлар бошқармаси маҳкумни этап қ илиш наряди орқали бошқа қамоқ уйларига кўчиришади. Маҳкумларни бошқа қамоқ уйларига кўчиришнинг бошқа фавқуло т да ҳолатлари бўлиб, қамоқ уйини сув босиши, ён ғ ин содир б ў лиши, ер қ имирлаши натижасида авария ҳолатининг келиб чи қ иши, оммавий тартибсизликларнинг келиб чи қ иши ва ҳ оказо ҳолатлар б ў лиши мумкин. Хоналарда, сайр қ илишда маҳкумлар

фуқаролик намунасидаги кийимда юрадилар. Маҳкумларга ҳ ар куни муддати бир соатлик, вояга етмаганлар, ҳ омиладор аёллар ва боласи бор аёлларга эса – бир ярим соатлик сайр қ илиш имконияти берилади. Шунингдек, қамоқ жазосига ҳукм қилинганлар, умумий тарзда я қ ин қ ариндошлари билан учрашувга, телефон орқали с ў злашувга, посилкалар олиш, ози қ -ов қ атлар сотиб олишга рухсат этилмайди. Турмаларда : - маҳкумлар йил мобайнида (Уз Рес 30.08.2003 йилги Қонун таҳририга кўра): - икки марта қисқа муддатли ва бир марта узо қ муддатли учрашув; - икки марта телефон орқали сўзлашув; - иккита посилка ёки йўқлов; - иккита бандерол олиш ҳуқуқига эга; Алоҳида ҳ олларда, маҳкумларга яқин қариндоши о ғ ир касал бўлиб қ олганда ёки вафот этганда телефон орқали сўзлашувга рухсат этилади. Лекин, қандай ҳолат юз беришидан қатъий назар, телефон орқали сўзлашув ҳам қамоқ уйи ходимининг назорати остида бўлиб, махсус телефон тармоғи мавжуд бўлгандагина йўл қўйилиши мумкин, қамоқ уйидан ташқарида телефон орқали сўзлашувлар таъқиқланади. Телефон орқали сўзлашувлар ИИВ томонидан белгиланади. Телефон сўзлашувлари маҳкумлар ҳисоб рақамидаги пуллардан олинади. Телефон орқали сўзлашувга узоғи билан 15 дақиқага рухсат берилади. Телефонда уришиш, сўкишиш, маъмурият тушунмайдиган парол ёхуд бошқа тилда сўзлашишга рухсат берилмайди, акс ҳолда назоратчи суҳбатни ўчириб қўйиши мумкин. Шунингдек, қамоқ жазосини утаётган бемор, ёш боласи бор аёлларга даволаниш ва кучли овқатга муҳтож бўлганда, махсус тиббий хулоса асосида, уларнинг шахсий ҳисоб варағидаги маблағдан озиқ-овқат харид қилишга рухсат берилади.

Маҳкумларнинг моддий – маиший ва тиббий таъминоти белгиланган тартибда олиб борилади. Бир маҳкумга тўғри келадиган яшаш майдони нормаси икки ярим квадрат метрдан кам бўлмаслиги керак. Маҳкумларга ётиш учун алоҳида жой, кўрпа-тўшак, чойшаб ва белгиланган нормада озиқ-овқат берилади. Қамоқ уйининг камералари радио эшиттириш тармоғи билан жиҳозланади, маҳкумларга стол устидаги ўйинлар, газета ва журналлар ўқишга берилади, улар кутубхонадан ҳам фойдаланиш ҳуқуқига эга. Маҳкумларга бўш вақтлари кўп бўлганлиги туфайли мустақил равишда билимларини оширишга, ҳунар ўрганишга қаршилик қилинмайди. Маҳкумлар қамоқ жазосида мажбурий меҳнатга жалб қилинмайдилар. Улардан фақат қамоқ уйининг хўжалик хизматига оид ишларга ҳафтасига 4 соатгача бўлган муддатга ҳақ тўламаган ҳолда жалб этилиши мумкин, лекин бундай ишларга ҳам маҳкумлар навбатма-навбат жалб қилинади. Қамоқ жазоси ўтаётган маҳкумларга нисбатан турма камоғи қоидалари жорий қилинади. Моддий таъминот ва маиший аҳвол ҳам айнан турма қамоғига ўхшаб кетади. Вояга етмаганларга нисбатан тарбия колонияларининг талаблари жорий этилади. Қиш мавсумида хонанинг ҳарорати 18-20 даража пасайиб кетмаслиги учун иситиш воситалари билан таъминланган бўлиши керак. Маҳкум мавсумга қараб кийим-бош, пойабзал билан таъминланган бўлиши керак. Бир кунда уч маҳал овқат билан таъминланади. Қамоқ жазосига ҳукм қилинганларга бир қатор рағбатлантириш ва интизомий чоралар кўрилади. Маҳкумларга рағбатлантириш чоралари қўллашга маҳкумнинг ижобий хулқи асос бўлади. Жиноят-ижроия кодексининг 44-моддасида бундай чораларнинг қандай ҳолатларда қўлланишлиги белгиланмаган бўлса-да, улар тури санаб ўтилган: - ташаккур эълон қилиш; - илгари қўлланилган жазони муддатидан олдин олиб ташлаш;

- ҳар кунги сайр вақтини бир соатга кўпайтириш; Интизомий жазо чоралари: - ого ҳ лантириш; - ҳ айфсан; - ў н суткагача б ў лган муддатга, аёллар ва вояга етмаганларни эса – етти суткагача б ў лган муддатга карцерга кири т иб қў йиш; - ҳ ар кунги сайрнинг муддатини қисқартириш; О ғ заки равишда ташаккур эълон килиш маҳкумнинг шахсий хулқ- атвор дафтарчасига киритилади. Интизомий жазо чораларидан энг о ғ ири – карцер бўлиб, бу ерда маҳкумларга ов қ ат камайтирилган ҳ олда берилади. Интизомий жазо чораси олиб ташланган кундан эъти б оран маҳкум жазоланмаган деб ҳисобланади. Худди шу жазо чорасининг ижроси бошқа демократик республикаларда кандай амалга оширилиши барча учун қ изи қ б ў лса керак? Келинг, уларни бирма бир к ў риб чи қ айлик. А Қ Шда энг к ў п тар қ алган жазо тури озодликдан маҳрум қилиш бўлиб, у асосан қамоқка солиш деб тушунилади. Бундай жазонинг кейинги пайтларда кенг тар қ алиши ҳақида мана бу ра қ амлар ҳ ам тилга киришга тайёр: Агар 1980 йилдан 1990 йилгача озодликдан маҳрум қилинганлар сони 134% к ў пайиб 711 минг кишини ташкил этган булса, 2000 йилга келиб озодликдан маҳрум этилганлар сони 1,9 миллион кишини ташкил этди. Қамоқ жазоси асосан унча хавфли булмаган жиноятлар учун тайинланади ва унинг муддати к ў пинча 1 йилдан ошмайди. Германияда эса суд жиноятчи томонидан содир этилган қилмишларнинг о ғ ирлигига қ араб қамоқ жазосига ёки умрбод турмага қ амаши мумкин.

Англияда эса 1995 йилда судлар дискецион 8 ваколатларга эга б ў лиш а ди ва бу нарса жиноятчилар сонининг кескин равишда пасайиб кетишига олиб келди. Озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ижро этиш асослари ва тартиби Озодликни чеклаш тариқасидаги жазосини қонунчиликка киритиш и жиноят ҳуқуқи назариясида янгилик ҳисобланади . Бундай жазо илгари, мавжуд бўлмаган . Ушбу жазо тури 2015 йил 10 августдаги ЎРҚ-389- сонли қонуни билан киритилган. Ушбу қонуни билан Жиноят-ижроия кодексига янги яъни озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ижро этиш тариқасидаги 8 1 -боб киритилди. Ушбу боб 44 1 -, 44 2 - 44 3 - 44 4 -моддалардан иборат. Мазкур моддаларда жазони ижро этиш тартиби, озодликни чеклаш муддатини хисоблаш, озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби, о зодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби ва шартларини бузганлик учун жавобгарлик масалалари белгилаб қўйилган. Озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ижро этиш маҳкумнинг яшаш жойидаги ички ишлар органларининг жазоларни ижро этиш инспекцияси томонидан ёки суд белгилайдиган, маҳкумларнинг суд белгилаган тақиқларга (чеклашларга) риоя этиши устидан назоратни амалга оширадиган бошқа орган томонидан амалга оширилади . Озодликни чеклаш суд томонидан маҳкумга нисбатан яшаш жойини у ёки бу сабаб билан тарк этишни бутунлай тақиқлашдан ёки сутканинг муайян вақтида яшаш жойидан чиқишни чеклашдан иборат бўлиб, суд томонидан белгиланадиган органлар назорати остида ўталади. Озодликни чеклаш ҳарбий хизматчилар, чет эл фуқаролари, шунингдек Ўзбекистон Республикасида доимий яшаш жойига эга бўлмаган шахсларга нисбатан тайинланмайди. О зодликни чеклаш тариқасидаги жазонинг ижро этилишини қуйидаги органлардан бири таъминлайди: – маҳкумнинг яшаш жойидаги ички ишлар органларининг жазоларни ижро этиш инспекцияси; 8 Судлар томонидан камок жазосининг энг кам муддатини тайинлаш

– суд белгилайдиган, маҳкумларнинг суд белгилаган тақиқларга (чеклашларга) риоя этиши устидан назоратни амалга оширадиган бошқа орган. Озодликни чеклаш муддати маҳкум жазоларни ижро этиш инспекцияларида ҳисобга қўйилган кундан бошлаб ҳисобланади. Маҳкум узрли сабабларсиз ўзбошимчалик билан яшаш жойида бўлмаган вақти озодликни чеклаш муддатига қўшиб ҳисобланмайди. Озодликни чеклаш олти ойдан беш йилгача муддатга тайинланади. Озодликни чеклаш вояга етмаган маҳкумларга нисбатан асосий жазо чораси сифатида олти ойдан икки йилгача муддатга тайинланади. Маҳкум озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташдан қасддан бўйин товлаган, шунингдек суд томонидан ўз зиммасига юкланган мажбуриятларни бажармаган тақдирда, суд озодликни чеклаш жазосининг ўталмай қолган муддатини бошқа турдаги жазо билан алмаштириши мумкин. Жазони ўташдан бўйин товлаш вақти ўталган жазо муддатига қўшиб ҳисобланмайди. Суд жазо тайинлаш вақтида дастлабки қамоқнинг ҳар бир кунини озодликни чеклашнинг бир кунига тенглаштириб ҳисоблайди. Асосий жазоларни қўшганда озодликдан маҳрум қилишнинг бир куни озодликни чеклашнинг бир кунига тўғри келади . Озодликни чеклаш жазосининг муддатлари ойлар ва йиллар билан ҳисобланади. Жазоларни алмаштириш, ҳисоблаш, қўшиш вақтида уларнинг муддатлари суткалар билан ҳисобланиши мумкин. Озодликни чеклаш жазосининг ижроси мазкур жазо муддатига қонун ҳужжатларига мувофиқ киритилиши мумкин бўлган ўзгартиришларни ҳисобга олган ҳолда бу муддатнинг охирги куни тугатилади. Агар жазо муддати дам олиш ёки байрам куни тугайдиган бўлса, маҳкум ушбу дам олиш ёки байрам кунидан бир кун олдин озод қилинади. Муддат ойлар билан ҳисобланган тақдирда бу муддат кейинги ойнинг тегишли куни, агар мазкур ойда шундай кун бўлмаса — шу ойнинг охирги куни тугайди.

Жазони ижро этувчи муассаса ёки орган маъмурияти маҳкумни муддатидан илгари озод қилиш тўғрисидаги ҳужжатларни иш куни тугагунига қадар олган бўлса, шу заҳоти, иш куни тугаганидан кейин олган бўлса, эртаси куни эрталаб ижро этади. Озодликни чеклаш жазоси ўталганидан кейин икки йил ўтгач шахснинг судланганлик ҳолати тугалланади. ЖИКнинг 44 3 -модда. Озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби белгиланган бўлиб, унга кўра , о зодликни чеклаш тариқасидаги жазога ҳукм қилинган шахс суд томонидан белгиланган тақиқларга (чеклашларга) риоя этиши, шунингдек ўзининг жазони ўташи билан боғлиқ масалалар бўйича оғзаки ёки ёзма тушунтиришлар бериш учун чақирув бўйича жазоларни ижро этиш инспекциясига келиши шарт. о зодликни чеклаш тариқасидаги жазога ҳукм қилинган шахсга нисбатан электрон кузатув воситалари қўлланилиши мумкин. Муайян вақтда яшаш жойидан кетишга, тегишли маъмурий ҳудуд доирасида жойлашган маълум жойларга боришга ёхуд тегишли маъмурий ҳудуд доирасидан чиқиш учун рухсатнома, шунингдек яшаш жойини ўзгартириш учун рухсатнома жазоларни ижро этиш инспекцияси томонидан берилади. Қарор тақиқларнинг (чеклашларнинг) хусусиятидан, маҳкумнинг шахсидан, унинг хулқ-атворидан, тасдиқловчи ҳужжатлар мавжудлигидан келиб чиқиб, алоҳида ҳолларда қабул қилинади. Уй-жойидан чиқиб кетишига бутунлай тақиқ белгиланган маҳкумнинг доимий яшаш жойидан кетиши учун рухсатномага, маҳкумнинг тегишли маъмурий ҳудуд доирасидан чиқиши учун рухсатномага, шунингдек маҳкумнинг яшаш жойини ўзгартириши учун рухсатномага прокурор томонидан санкция берилади. Агар озодликни чеклаш тариқасидаги жазога ҳукм қилинган шахс жазони ўташ даврида ўзининг жиноий қилмишларини англаб етгани, тузалиш йўлига қатъий ўтган, етказган моддий ва маънавий зарарининг ўрнини қоплаган бўлса, жазоларни ижро этиш инспекцияси илгари маҳкумга

белгиланган тақиқларни (чеклашларни) тўлиқ ёки қисман бекор қилиш тўғрисида судга тақдимнома киритади. Жазоларни ижро этиш инспекцияси илгари маҳкумга белгиланган тақиқларни (чеклашларни) тўлиқ ёки қисман бекор қилиш тўғрисида судга тақдимнома киритади, қачонки озодликни чеклаш тариқасидаги жазога ҳукм қилинган шахс: – жазони ўташ даврида ўзининг жиноий қилмишларини англаб етган; – тузалиш йўлига қатъий ўтган; – етказган моддий ва маънавий зарарининг ўрнини қоплаган бўлса. Суд маҳкумга нисбатан илгари тайинланган тақиқларни (чеклашларни) тўлиқ ёки қисман бекор қилиши мумкин. Озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби ва шартлари маҳкум томонидан бузилганлиги учун жазоларни ижро этиш инспекцияси унга нисбатан огоҳлантириш тарзидаги интизомий жазо чорасини қўллайди. Маҳкум озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташдан қасддан бўйин товлаган, шунингдек суд томонидан ўз зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажармаган тақдирда, жазоларни ижро этиш инспекцияси судга маҳкум учун озодликни чеклашнинг ўталмаган муддатини жазонинг бошқа турига алмаштириш ҳақида тақдимнома киритади. Қуйидагилар озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташдан қасддан бўйин товловчилар деб эътироф этилади: а) ўзига нисбатан суд томонидан белгиланган тақиқларни (чеклашларни) бузишга йўл қўйиб бўлмаслиги тўғрисида огоҳлантириш тарзида интизомий жазо қўлланилганидан кейин бир йил ичида жазони ўташ тартиби ва шартларини бузишга йўл қўйган маҳкум; б) ўзига нисбатан техник назорат воситаларидан фойдаланиш қоидаларини бузган маҳкум; в) яшаш жойидан яширинган, қаерда эканлиги уч суткадан ортиқ вақт ичида аниқланмаган маҳкум; г) яшаш жойидаги жазоларни ижро этиш инспекциясига белгиланган муддатдан уч суткадан ортиқ вақт мобайнида келмаган маҳкум.

ЖИКнинг 44 4 - модда си о зодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби ва шартларини бузганлик учун жавобгарлик масалаларини тартибга солади. Унда о зодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташ тартиби ва шартлари маҳкум томонидан бузилганлиги аниқланганида, жазоларни ижро этиш инспекцияси томонидан унга нисбатан огоҳлантириш тарзидаги интизомий жазо чорасининг қўлланиши белгиланган. Жазоларни ижро этиш инспекцияси қуйидаги ҳоллар аниқланганда судга маҳкум учун озодликни чеклашнинг ўталмаган муддатини жазонинг бошқа турига алмаштириш ҳақида тақдимнома киритади: – маҳкум озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташдан қасддан бўйин товлаганда; – суд томонидан ўз зиммасига юклатилган мажбуриятларни бажармаганда; Маҳкумни озодликни чеклаш тариқасидаги жазони ўташдан қасддан бўйин товлаган деб ҳисоблаш учун қуйидагилардан бири асос бўлади, яъни, маҳкум: – ўзига нисбатан суд томонидан белгиланган тақиқларни (чеклашларни) бузишга йўл қўйиб бўлмаслиги тўғрисида огоҳлантириш тарзида интизомий жазо қўлланилганидан кейин бир йил ичида жазони ўташ тартиби ва шартларини бузган бўлса; – ўзига нисбатан техник назорат воситалари (масалан, электрон кузатув воситалари)дан фойдаланиш қоидаларини бузган бўлса; – яшаш жойидан яширинган, қаерда эканлиги уч суткадан ортиқ вақт ичида аниқланмаган бўлса; – яшаш жойидаги жазоларни ижро этиш инспекциясига белгиланган муддатдан уч суткадан ортиқ вақт мобайнида келмаган бўлса. Озодликни чеклаш, уни маҳкумнинг яшаш жойида ўташ шартлари содир этилган қилмишнинг хусусияти ва суд чиқарган қарорни ижро

этишдан бўйин товлашнинг олдини олиш ҳисобга олинган ҳолда суд томонидан белгиланади. Суд маҳкумнинг зиммасига қуйидаги қўшимча тақиқларни (чеклашларни) юклаши мумкин: муайян жойларга бормаслик; оммавий ва бошқа тадбирлар ўтказишда иштирок этмаслик; муайян фаолият билан шуғулланмаслик; муайян буюмларга эга бўлмаслик ёки уларни ўзида сақламаслик; транспорт воситасини бошқармаслик; маҳкумларни назорат қилувчи органнинг розилигисиз яшаш жойини, иш ва (ёки) ўқиш жойини ўзгартирмаслик, тегишли маъмурий ҳудуддан ташқарига чиқмаслик; муайян шахслар билан алоқа ўрнатмаслик; алоқа воситалари, шу жумладан Интернетдан фойдаланмаслик; алкоголли ичимликлар истеъмол қилмаслик. Бунда суд қўлланилаётган тақиқнинг (чеклашнинг) хусусиятларини ҳисобга олади. Суд озодликни чеклашга ҳукм қилинган шахснинг зиммасига ўзи етказган моддий ва маънавий зарарнинг ўрнини қоплаш, ишга ёки ўқишга жойлашиш мажбуриятларини, шунингдек унинг тузалишига кўмаклашувчи бошқа мажбуриятларни ҳам юклаши мумкин. Айблов ҳукмининг қарор қисмида озодликни чеклаш тариқасидаги жазога ҳукм этилган шахсга тайинланган тақиқлар (чеклашлар) кўрсатилади.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Jinoyat-ijroiya huquqi. Darslik. Mualliflar jamoasi. Mas’ul muharrir- yu.f.n., dots. B.J. Axrorov. –T.: O‘qituvchi, 2002. – 208b. 2. Jinoyat-ijroiya kodeksiga sharhlar. Rustamboyev M.H., Axrarov B.J. va boshqalar. Ma’sul muharrir: yu.f.d., prof. M.H. Rustamboyev. – T.: TDYUI, 2007. – 574 b. 3. Kommentariy k Ispravitelno-trudovomu kodeksu Respubliki Uzbekistan. –T.: Uzbekistan, 1997.- 345s. 4. Abduxaliqov M.A., Payzullayev Q., Abduqodirov Sh.Y. Jinoyat -ijroiya huquqi (albom sxemalar). –T.: TDYUI, 2005. – 142 b.

Похожие

Жарима, муайян хукукдан махрум килиш ва ахлок тузатиш ишлари ва камок тарикасидаги жазоларни ижро этиш

Суд-ҳуқуқ ислоҳотларини ривожлантиришда жиноий жазо тизимининг ўрни

Мехнат конунларини ижроси устидан назорат олиб бориш. мехнат конунларини бузганлиги учун жавобгарлик

Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари

Жиноят-ижроия ҳуқуқига биноан маҳкумлар ҳуқуқий ҳолати