Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари - Юриспруденция - Рефераты

Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

174 KB

www.arxiv.uz Жиноят ва жазо тайинлаш тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш масалалари Маълумки, жиноятчиликка карши курашда ва унинг олдини олишда қўлланиладиган асосий воситалардан бири, бу жиноий жазо ҳисобланади. Юридик адабиётларда жазо тушунчаси, унинг мақсадлари юзасидан кўплаб тадқиқотлар олиб борилган. 1 Жазонинг моҳияти ва юридик табиатини очиб бериш, жиноят ҳуқуқида марказий масалалардан бири бўлиб, усиз жазонинг мазмун ва мақсади, тарбиявий ва огоҳлантирувчи аҳамияти тўғрисида тасаввур ҳосил қилиш мумкин эмас. Жиноят ва жазо ҳаётдаги турли ҳодисалар бўлиб, ўз навбатида, уларнинг бир-бири билан боғлиқлигини инкор этиб бўлмайди. Жиноят – алоҳида шахс томонидан (гуруҳ) қонун нормаларини бузиб, муайян ҳаракат ёки ҳаракатсизликни содир этиш билан боғлиқ бўлса, жазо – давлатнинг мажбурлов чораси бўлиб, унинг жиноят содир қилган шахснинг жиноий хулқига нисбатан муносабатидир. Яъни жиноят ва жазо бир-бири билан боғлиқ ва ажралмас бўлиб, бир-бирисиз мавжуд бўлолмайди, улар ҳаракат ва қарши ҳаракат, хавф ва ушбу хавфни бартараф этувчи, зарар (ёвузлик) ва унга қарши курашувчи сифатида намоён бўлади. Шунинг учун бу борада Н.С.Таганцев «жиноий қилмиш ҳақидаги тушунчадан, жазо ушбу қилмишни содир этган шахс билан давлат ўртасидаги алоҳида муносабат эканлиги келиб чиқади», деб таъкидлаган эди. 2 Демак, жазо давлат билан жиноят содир этган шахс ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар ифодаси ҳисобланади. Ушбу ҳолат Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 2-моддасида ўз аксини топган бўлиб, унга кўра «Жиноят кодексининг вазифалари шахсни, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини, жамият ва давлат манфаатларини, мулкни, табиий муҳитни, тинчликни, инсоният хавфсизлигини жиноий тажовузлардан қўриқлаш, шунингдек, жиноятларнинг 1 Карпец И.И. Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. – М.:Юрид.лит.,1973.– С. 138-148.; Беляев А. Цели наказания и средства их достижения. – Ленинград, 1963.–С.27.; Шаргородский М.Д .Наказание, его цели и эффективность.- Ленинград,1973. Анденес И. Наказание и предупреждение преступлений.- М.,1979.; Полубинская С.В. Цели уголовного наказания.- М.1990. Усмоналиев М. Жиноят ҳ у қ у қ и.Умумий қ исм. Дарслик. –Тошкент:Янги аср авлоди, 2005. Рустамбоев М. Ҳ . Жиноят ҳ у қ у қ и.Умумий қ исм. Дарслик.-Тошкент:Илм-Зиё,2005. ва бошқалар. 2 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Часть общая. Том 2. –Москва, 1994. –С.5.

www.arxiv.uz олдини олиш, фуқароларни Республика Конституцияси ва қонунларига риоя қилиш руҳида тарбиялашдан иборатдир. Ушбу вазифаларни амалга ошириш учун кодекс жавобгарликнинг асослари ва принципларини, қандай ижтимоий хавфли қилмишлар жиноят эканлигини аниқлайди, ижтимоий хавфли қилмишлар содир этган шахсларга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини белгилайди». Жазонинг мазмуни, унинг тушунчаси ва белгилари билан, ўз навбатида, у қайси ижтимоий-иқтисодий формация доирасида мавжуд эканлигига, қандай ижтимоий, сиёсий, маданий, маънавий қарашлар ҳукмрон эканлигига боғлиқдир. Чунки «жазонинг турлари ва тизими у ёки бу жамиятда жиноятчиликка қарши курашда ҳукмрон бўлган қарашларни ифода этади. Яъни жазо тизими жиноятчиликка қарши курашда ҳукмрон бўлган қарашлар натижасида шаклланиб ва такомиллашиб, жамиятнинг ривожланиш босқичи ва натижаларини англатади». 1 Жамиятнинг такомиллашуви ва ижтимоий-иқтисодий формацияларнинг алмашинуви натижасида, шунингдек, жиноят тушунчаси ҳам ўзгариб бораверади. Бошқача қилиб айтганда, ижтимоий ўзгаришлар ҳар доим жазонинг тушунчаси, характери, мақсадлари ва тизими, турларига бевосита таъсир қилиб келган. Жумладан, Ўзбекистон Республикасининг мустақиллик ва суверенитетга эришиши давлат ва жамият олдида ҳуқуқий демократик давлат ҳамда фуқаролик жамиятини қуриш бўйича долзарб ва юксак вазифа, мақсадларни юзага келтирди. Бу борада Жиноят қонунини либераллаштириш натижасида жамиятда жиноятчиликка қарши кураш соҳасида ўзига хос либерал қарашлар юзага келдики, бу, ўз навбатида, жиноятга оид сиёсатда анъанага айланган кўпгина фикрларни ўзгартиришга сабаб бўлиб, жамиятда, жиноий жазонинг мазмун ва моҳияти, унинг турлари ва тизимининг тубдан ўзгаришига олиб келди. Шунинг учун бу борада «ривожланган демократик мамлакатларда қўлланиб келинаётган тамойиллар ва талабларга жавоб берадиган мезонлар асосида ҳуқуқбузарлик ва 1 Карпец И.И . Наказание: социальные, правовые и криминологические проблемы. – Москва, 1973. – С.10-11.

www.arxiv.uz жазо тизимини қайта кўриб чиқиш зарур»лиги Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов нутқларида бежиз таъкидланмаган эди. 1 Ўзбекистон Республикасининг амалдаги Жиноят кодексида жазо тизими ўзига хос хусусиятларга эга. Биринчидан, ушбу кодексда олдинги жиноят қонунларига маълум бўлмаган янги жазо турлари киритилган бўлса, иккинчидан, вақт ўтиши билан ўз аҳамиятини йўқотган баъзи бир жазо турлари амалдаги Жиноят кодексига киритилмади. Шу ўринда ЎзР 1959 йилги Жиноят кодексида назарда тутилган жазо турлари ва жазо тизими тўғрисида тўхталсак. Маълумки, Ўзбекистон Республикасининг 1959 йилги Жиноят кодекси, тарихий ривожланишига кўра, қабул қилинган иккинчи Жиноят қонунларидан бири бўлиб ҳисобланади. У шбу кодекс ҳам ўзида прогрессив, ривожланган нормаларни мужассамлаштирганлигига қарамасдан, Ўзбекистон Республикасининг 1994 йил 22 сентябрда қабул қилинган Жиноят кодексидан ў зининг вазифалари, принциплари жиҳатидан тубдан фарқ қилади. Ушбу кодексда биринчи ўринда давлат манфаатлари қўйилган бўлиб, жазо тизимига назар солсак, жазолар оғиридан енгилига қараб тузилган бўлиб, амалиётда кам аҳамиятли қилмишлар учун ҳам оғир жазолар тайинлаш ҳолатлари маълум эди. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг 1959 йилги Жиноят кодексида: а ) озодликдан маҳрум қилиш; б ) сургун; в) бадарға қилиш; г) озодликдан маҳрум қилмасдан ахлоқ тузатиш ишлари бериш; д) муайян мансабни эгаллаш ёки муайян фаолият билан шуғулланиш ҳуқуқидан маҳрум қилиш; е) жарима солиш; ж) вазифасидан бўшатиш; з) етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш мажбуриятини юклаш; и) жамоат иззаси бериш каби жазолар назарда тутилган эди. 1 Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида.//Халқ сўзи. 2001йил 30 август.

www.arxiv.uz Юқорида баён этилган жазолардан сургун, бадарға, келтирилган зарарни қоплаш мажбуриятини юклаш, жамоат иззаси бериш, вазифасидан бўшатиш каби жазолар 1994 йилги Жиноят к одексига киритилмади. Чунки уларнинг амалдаги самараси жуда кам эди. Ушбу жазоларнинг ўрнига амалдаги Жиноят кодексига янги жазо тури сифатида қамоқ жазоси киритилди. Ушбу жазо қисқа муддатли озодликдан маҳрум қилиш бўлиб, амалиётда кўп йиллардан бери озодликдан маҳрум қилиш жазосига муқобил бўлган жазолар доирасини кенгайтириш масаласи ўртага ташланган эди. Таъкидлаш керакки, амалдаги Жиноят кодекси қ абул қилинганида, биринчи марта «Жиноят ва жазо тушунчалари» ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 42-моддасининг 1-қисмига кўра «Жазо - жиноят содир этишда айбли деб топилган шахсга нисбатан давлат номидан суд ҳукми билан қўлланиладиган ва маҳкумни қонунда назарда тутилган муайян ҳуқуқ ва эркинликлардан маҳрум қилиш ёки уларни чеклашдан иборат мажбурлов чорасидир». Ушбу қоидадан кўринадики, жиноий жазо фақат Ўзбекистон Республикасининг Жиноят кодекси билан, қилмишида жиноят таркиби мавжуд бўлган, айби тўла исботланган шахсларгагина қўлланилиши мумкин. Қонунда назарда тутилган ушбу жиноят-ҳуқуқий тушунча, ўз навбатида, жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахсларга нисбатан қўллаш жараёнида амал қиладиган асосий қоидалар, таъсир чоралари, уларни белгилаш борасидаги принцип ва мақсадларини ифода этади. Шунинг учун жиноят ҳуқуқида жазо тўғрисидаги таълимот ҳар доим олимлар, амалиётчилар ўртасида катта қизиқиш уйғотиб, доимо мунозарали бўлиб келган. Қонунда жиноий жазога тўғридан-тўғри таъриф берилишига қарамасдан, юридик адабиётларда бугунги кунда жазо ва унинг мақсадлари борасидаги тушунчалар ҳозиргача мунозаралидир. Юридик адабиётларда жиноий жазонинг тушунчаси борасида турли хил қарашлар мавжуд. Жумладан, жиноий жазо: - содир этилган жиноятнинг ҳуқуқий оқибати ёки содир этилган қилмиш учун судланганлик сифатида; 1 1 Таганцев Н.С. Русское уголовное право. Лекции. Общая часть. Том 2. –Москва: Наука, 1994. – С.5-7, 91-93.

www.arxiv.uz - содир этилган қилмиш учун жазо 2 ; - суднинг ҳукмига кўра, айбдорга келтириладиган зарар, азоб; 3 - жазо жиноятчини унга тегишли бўлган муайян неъматлардан маҳрум қилиш бўлиб, жиноят содир этган шахс ва унинг фаолиятини давлат томонидан қораланишида ифодалани 4 ши тўғрисидаги ва бошқалар фикрлар мавжуд. Жазо тўғрисида кўрсатиб ўтилган ҳар бир таърифлар, ўз навбатида, унинг жиноий жазо сифатида муайян қирраларини ифода этади. Бу борада, жазонинг моҳияти Э.Х.Норбўтаев томонидан тўғри очиб берилган бўлиб, унинг фикрига кўра, «жазолаш–бу жазонинг моҳият мазмунидир. Жазо – бу шахснинг жиноят содир қилганлиги учун суд томонидан, давлат номидан қўлланиладиган, маҳкумни қонунда кўзда тутилган ҳуқуқ, эркинлик ва манфаатлардан маҳрум қилишдир». 5 Жиноий жазонинг мақсади, жиноят қонунида муҳим масалалардан бири бўлиб ҳисобланади. Бу борада ҳуқуқшунос олимларнинг ягона фикри мавжуд эмас. Аммо, таъкидлаш керакки, амалдаги Жиноят қонунида биринчи марта жазодан кўзланган мақсад тушунчаси ишлаб чиқилди, унга кўра жиноий жазо маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятини давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек, бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади. «Жазо инсонга азоб бериш, қийнаш, ўч ва қасос олиш мақсадларида эмас, айбдорнинг шахси ва у томонидан содир этилган жиноий қилмишнинг хавфлилик даражаларига қараб, уни жазолашдир» . 1 Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 42-моддасининг мазмунига кўра, жазонинг мақсадлари янада аниқлаштирилиб, жазо маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятини давом эттиришга тўсқинлик қилиш, маҳкумнинг янги жиноят содир этишининг олдини олиш ҳамда бошқа 2 Наумов А.В . Уголовное право. Общая часть. – Москва, 1996. – С.358. 3 Уголовное право. Общая часть. Ред.Козаченко И.Я., Незнамова З.А. –Москва: Инфра-Норма. 1997. – С.311-315. 4 Шаргородский М.Д. Наказание, его цели и эффективность. – Л.,1973. – С.12-13. 5 Норбутаев Э.Х. Проблемы эффективности правовых мер борьбы с преступностью: (теория и практика). Автореф. дисс.... док. юрид. наук. – Ташкент, 1991.– С. 18. 1 Абдурасулова Қ. Аёллар жиноятчилигининг жиноят ҳуқуқий ва криминологик муаммолари. – Тошкент: ТДЮИ, 2005, 152-б.

www.arxiv.uz шахсларнинг жиноят содир этишини олдини олиш мақсадларида қўлланилади. Шунга кўра, жиноят учун жазо тайинлашдан мақсад, аввало, унинг мақсадларига эришишда намоён бўлади. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 42-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган жазонинг мақсадига эришишни кенгроқ маънода олганда, энг аввало, қонун чиқарувчи орган жазо тизимини ишлаб чиқиши ва муайян жиноят учун муайян турдаги жазо миқдори ҳамда муддатини ишлаб чиқишида ҳисобга олинади. Иккинчидан, суд муайян жиноят учун қонунда белгиланган жазо тури, миқдори ва муддатларини белгилашда ҳисобга олади. Учинчидан, жазони ижро этиш муассасалари фаолиятини ташкил қилиш ва жазони ижро этишда ҳисобга олинади. Ана шу уч босқичнинг иккинчиси, яъни суд томонидан адолатли жазо тайинлаш, унинг мақсадига эришишнинг муҳим шартидир. Асоссиз равишда тайинланган енгил ёки оғир жазо унинг мақсадга эришишига тўсқинлик қилади, холос. Шу ўринда Жиноят кодекси 42-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган жазонинг мақсади тўғрисида тўхталмоқчимиз. Ушбу норманинг амалдаги матнида “Жазо маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятини давом эттиришга тўсқинлик қилиш ҳамда маҳкум, шунингдек, бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади”, дейилади. Ушбу нормадаги ҳамда маҳкум, шунингдек, бошқа шахслар янги жиноят содир этишининг олдини олиш мақсадида қўлланилади,”-деган бирикмадан фақат маҳкумнинг ўзигина эмас, балки бошқа шахслар олдин жиноят содир қилгану, улар томонидан янги жиноят содир этишини олдини олиш мақсадида қўлланилади, деган маъно келиб чиқади, бу билан қонунда барча жиноятчига чиқариб қўйилмоқда. Ана шу ноаниқликни бартараф қилиш мақсадида, ушбу модданинг иккинчи қисмини қуйидаги таҳрирда бериш, назаримизда, тўғри бўлади, деб ҳисоблаймиз. ”Жазо маҳкумни ахлоқан тузатиш, унинг жиноий фаолиятини давом эттиришига тўсқинлик қилиш, маҳкум ҳамда бошқа шахсларнинг жиноят содир этишини олдини олиш мақсадида қўлланилади.”

www.arxiv.uz Албатта, бундай ўзгартириш жазонинг мақсадини ўзгартирмайди, аммо қонун матни услубий жиҳатдан тўғри бўлади. Юқоридагиларга кўра, жазонинг қонунда белгиланган тушунчасидан қуйидаги белгиларни ажратиш мумкин: Биринчидан: Жиноий жазо давлатнинг мажбурлов чораси сифатида фақат жиноят қонунида белгиланади. Яъни жиноят қонун ида кўрсатилмаган жазоларни суд қўллашга хақли эмас, чунки Жиноят кодексидаги жазолар рўйхати қатъий бўлиб, ундан четга чиқишга ёки унда назарда тутилмаган жазони қўллашга йўл қўйилмайди. Иккинчидан: Жиноий жазо фақат суд томонидан давлат номидан тайинланади. Суд томонидан тайинланган жазодан маҳкумни ҳеч бир мансабдор шахс ёки орган озод қила олмайди. Фақат суд қонуний асослари бўлгани ҳолда, шахсни жазодан озод қилиши мумкин. Учинчидан: Жиноий жазо фақат жиноят содир қилишда айбдор бўлган шахсларгагина қўлланилади. Тўртинчидан: Жиноий жазо фақат жиноят содир қилган шахснинг ўзигагина қўлланилади, унинг аъзоларига ёки оила аъзоларидан бирига нисбатан қўлланилиши мумкин эмас. Бешинчидан: Жиноий жазони қўллаш – айбдорнинг ҳаракатини давлат томонидан қоралашдан иборат бўлиб ҳисобланади. Жиноят содир қилган шахсга нисбатан жазо қўллаш, унинг жиноий қилмишига ахлоқий ва ҳуқуқий жиҳатдан баҳо беришдир. Олтинчидан: Жиноий жазо маҳкумга нисбатан унинг содир қилган жиноятининг ижтимоий хавфлилик ва айб даражасига қараб маълум даражада мусибат келтиради (суднинг ҳукмида кўрсатилган муддатларга чекланади, маънавий жафо келтиради, моддий зарар кўради.) Юқорида қайд этилганлардан, шундай хулоса чиқариш мумкинки, демак, жиноий жазо давлатнинг мажбурлов чораси бўлиб, у фақат жиноят содир этишда айбли деб топилган шахсларга нисбатан, давлатнинг органи суд томонидан қўлланилади ва маҳкум учун маълум бир ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. Жазо тизими деганда, жиноят қонуни билан ўрнатилган ва судлар учун мажбурий ҳисобланган ва маълум тартиб асосида уларнинг енгилидан оғирига қараб

www.arxiv.uz жойлаштирилган жазолар рўйхати тушунилади. Жазо тизими тушунчаси ўзида бир қатор б елгиларни назарда тутади. Жумладан, жазо тизимида назарда тутилмаган бирорта мажбурлов чораси жиноий жазо сифатида тайинланиши мумкин эмас, жазоларнинг турлари, қўлланиш тартиби ва асослари фақат жиноят қонунидагина белгиланган бўлиб, жазо тизимидаги жазоларнинг рўйхати судлар учун мажбурий ҳисобланади. Жазо тизими жиноятчиликка қарши кураш борасида ҳуқуқшунослик, психология, педагогика фанларининг илмий ютуқларига асосланган ҳолда, жиноят содир этган шахсларнинг ахлоқан тузалишига самарали таъсир кўрсатади, шунингдек, маҳкумлар ва бошқа шахслар томонидан янги жиноят содир этилишининг олдини олишга хизмат қилади. Ўз Р жиноят кодексининг 43-моддасида жиноят содир этганларга нисбатан қўлланиладиган асосий ва қўшимча жазоларнинг тўлиқ рўйхати берилган. Улар қуйидагилардир: жарима, муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш, ахлоқ тузатиш ишлари, хизмат бўйича чеклаш, қамоқ, интизомий қисмга жўнатиш, озодликдан маҳрум қилиш, умрбод озодликдан маҳрум қилиш, ҳарбий ёки махсус унвондан маҳрум қилиш. Жазо тизимида назарда тутилган ушбу жазоларни маҳкумларнинг ҳуқуқларини чеклаш, моддий ва маънавий жафо келтириш ва ижро этиш усулига қараб шартли равишда қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: 1) Маҳкумларга нисбатан моддий жафо келтирувчи жазолар: жарима, ахлоқ тузатиш ишлари каби жазолар киради. 2) Маҳкумларга маънавий жафо келтирувчи жазолар: муайян ҳуқуқдан маҳрум қилиш. 3) Маҳкумларнинг озодлигини чекловчи жазоларга қамоқ, интизомий қисмга жўнатиш, озодликдан маҳрум қилиш, қ амоқ, умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоларини киритиш мумкин. Демак, юқоридагиларга кўра, ж азо тизими қуйидаги хусусиятларга эга: - биринчидан , у жиноят содир этган шахсга нисбатан қўлланиладиган жазони амалга оширувчи одил судлов органларининг иштироки мажбурий бўлган ва

www.arxiv.uz жиноятчиликка қарши кураш чораларини ўз ичига олган жиноий жазолар йиғиндисидир; - иккинчидан , жазо тизимида маҳкумларга етказилган маҳрумликнинг хусусияти ва оғирлиги бўйича турли даражаларга бўлинган жазо турларининг рўйхати акс этган. Бундан жазо тизими ҳар бир назарда тутилган жазонинг нисбий оғирлигини аниқлаш имконини беради ва жазо чораларини аниқлашда жиноят қонунидан фойдаланишни осонлаштиради; - учинчидан , санаб ўтилган жазоларни ижро қилувчи субъектларни (жазони ижро этувчи муассаса ва органларни) аниқлаш имконини беради. Миллий қонунчилигимизда назарда тутилган жазо тизими, ўз навбатида, жамият қурилиши ва давлатимизнинг инсонпарварлигини акс этиради. Бу борада Ўзбекистон Республикасининг жиноятчиликка қарши кураш сиёсатининг инсонпарварлиги яна шундаки, қонунда вояга етмаганлар, аёллар, қариялар, ногиронлар ва бошқаларга жазо қўллашда бир қатор енгилликлар назарда тутилган. Бу борада ЎзР Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, «энг аввало, жазолашнинг репрессив, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобига қонунчиликнинг адолат ва инсонийлик каби тамойилларининг кучайишини ва амалда қўлланилишини таъминлашимиз зарур». 1 Маълумки, жазо жиноятчиликка қарши кураш борасида ягона чора бўлмасдан, у жиноий жавобгарликни амалга оширишнинг шаклларидан биридир. 2 Жазо тизимини либераллаштириш борасида адолат, қонун устуворлиги, инсонпарварлик тамойиллари алоҳида аҳамият касб этиб, жиноят қонунидан мол- мулкни мусодара қилиш жазосининг чиқарилиши, жиноятга оид сиёсатни либераллаштиришнинг асосий ғояларини ифода этади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов таъкидлаганидек, мол-мулкнинг мусодара қилиниши шўролар давридаги мустабид тузумнинг қолдиғи сифатида шахсни маънавий ва 1 Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида.//Халқ сўзи. 2001йил 30 август. 2 Якубов А.С. Учение о преступлении по законодательству Республики Узбекистан. – Т.:Академия МВД, 1995. – С. 51-53. 2

www.arxiv.uz руҳан эзишга, камситишга қаратилган жазо эканлиги назарда тутилган эди. Шўролар давридаги мустабид тузумда мол-мулкни мусодара қилишдан мақсад битта, яъни инсонни бутунлай синдириш, руҳан эзиш, рўзғоридан айириш ва яна энг ачинарлиси, оиласи, фарзандларини тирикчилик манбаидан маҳрум этиш эди. Бу борада мол-мулкни мусодара қилишнинг жазо тизимидан бекор қилиниши, инсоннинг шаъни, қадр-қиммати ва обрўйини тўкмаслик нуқтаи назаридан олға қўйилган қадамлардан биридир. Кўпчилик ривожланаётган давлатларда мол-мулкни мусодара қилиш жиноий жазо тизимида йўқ. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда хусусий мулк дахлсизлиги тан олинган. Мол-мулкни мусодара қилиш кўпчилик ҳолатларда маҳкумнинг оила аъзолари ва яқинларига тегишли мулкни ҳам тортиб олинишига сабаб бўлгани амалиётдан маълум, қолаверса, ўтмишдаги хатолардан холи бўлиш суд-ҳуқуқ тизимида ўтказилаётган ислоҳотлар самарали натижа беришига кўмаклашади. Шунинг учун ҳам Жиноят кодексидаги мол-мулкни мусодара қилиш жазосидан воз кечилди. Қонунга кўра мол-мулкни мусодара қилиш жазоси барча нормалар санкциясидан чиқарилди. Жазо тизимидаги бу ўзгариш ҳам Жиноят кодексини халқаро стандартларга мослаштиришга хизмат қилади. 1 Шунингдек, жиноий жазоларнинг либераллашуви муносабати билан шахснинг мулкий ҳуқуқи дахлсизлиги мустаҳкамланганлигини кўрсатувчи муҳим далилдир. 2 Шундай экан, бу ўзгартириш инсоннинг шаъни, қадр-қиммати ва обрўйини кўтариш йўлида қўйилган қадамдир. 3 Жиноят қонуни а йбдор содир этган жинояти туфайли жабрланувчига етказган зарарни ўрнини ўз ихтиёри билан қопласа , унга нисбатан озодликдан маҳрум ёки қамоқ жазосини қўлламаслик тўғрисида рағбатлантирувчи норма 1 2 1 Ражабова М. Адолатли жазо - қонун устуворлигининг гарови. // «Суд –ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. –Тошкент, 2001. 154-б. 3 2 Собиров И. Ўзбекистонда жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши - суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг муҳим босқичи. // «Суд –ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. -Тошкент, 2001. 180-б. 3 Рустамбоев М.Ҳ. Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши – давр талаби ва истиқболда такомиллаштириш муаммолари. // «Суд –ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. –Тошкент, 2001, 165-б.

www.arxiv.uz билан тўлдирилиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Масалан, Жиноят кодекси 167–моддаси (ўзлаштириш ёки растрата йўли билан талон-тарож қилиш), 168- моддаси (Фирибгарлик), 170-моддаси (алдаш ёки ишончни суиитеъмол қилиш йўли билан мулкий зарар етказиш) ва бошқаларда ушбу қоидаларни кўриш мумкин. Шу ўринда таъкидлаш керакки, рағбатлантирувчи нормаларни қўллаш соҳасини кенгайтириш жиноят қонунини либераллаштиришнинг устувор йўналишларидан бири ҳисобланади. Улар содир этилган жиноятнинг зарарли оқибатларидан жамият кўрадиган зиённи анча камайтиришга, латент жиноятчилик даражасини пасайтиришга, жиноий таъқибни қўллаш жадаллиги соҳасини анча чеклашга, давлатнинг жиноятчиликка қарши курашга сарфлайдиган моддий ва бошқа ресурс маблағларини анча камайтиришга ҳамда жиноятчиликка қарши кураш сиёсатининг мазмуни ва йўналишига таъсир этишга қодирдир. Шунинг билан бирга, бу борадаги қоидалар, биринчидан, ўз қилмишидан пушаймон бўлиб етказилган моддий зарарни тўлиқ қоплаган шахсларни жамиятдан ва оиласидан ажратмасдан, ахлоқан тузатиш имконини беради. Иккинчидан, жиноят оқибатларини бартараф этиш ва талон-тарож қилинган моддий бойликларни қайтариш имконияти кенгаяди. Бу борада 2006, 2007 йилларда жиноят туфайли етказилган зарарнинг 82 фоизи, яъни 329 млрд. сўмининг айбдор шахслардан ундирилиши таъминланган. Иқтисодий жиноятларга нисбатан жазоларнинг либераллаштирилиши ҳозирги иқтисодий ва ижтимоий шарт-шароитлар тақозоси бўлиб, Президентимиз И.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг иккинчи чақириқ олтинчи сессиясидаги маърузасида бу хусусда шундай деган эди: «Жиноят қонунчилигида иқтисодий соҳада жиноят содир этган шахсларга нисбатан иқтисодий таъсир чораларини қўллаш имкониятларини кенгайтириш зарур. Бу қонунчилигимизда иқтисодий соҳадаги жиноятлар ва унинг учун жавобгарлик тушунчасини замон талабига мос равишда идрок этишга асосланган янгича ёндашувдир». Бу, ўз навбатида, иқтисодий жиноятларга аввало, озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ўрнига жазонинг жарима турини қўллашни кенгайтириш, унинг

www.arxiv.uz миқдорини ошириб, энг авввало, етказилган моддий зарарни қоплашга қаратилган бошқа чоралардан фойдаланишни тақозо этади. Маълумки, иқтисодий соҳадаги жиноятчилик жаҳондаги деярли барча ривожланган ва кам ривожланган мамлакатларда кенг тарқалган бўлиб, Ўзбекистон Республикаси ҳам бундан мустасно эмас. Таъкидлаш керак, ушбу турдаги жиноятларни содир этган шахсларга нисбатан бундай инсонпарварлик намунаси жаҳондаги барча мамлакатлар қонунчилиги бўйича ҳам қўлланилмайди. Юқоридаги қонун инсон омили мамлакатимизда қанчалик юқори ўринга қўйилаётганлигининг исботи бўлди, десак, муболаға бўлмайди. Ўзбекистон Республикаси жиноят қонунчилиги жазо тизимида жазо сифатида жарима нинг мавжудлиги, аввало, унинг ҳозирги даврда, яъни мамлакатимизда жиноий жазо чораларини либераллаштириш даврида муҳим чоралардан бири эканлигидан далолат беради. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримов бу борада «жазолашнинг репрессив, озодликдан маҳрум қилиш ҳолларини қисқартириш ҳисобига қонунчиликнинг адолат ва инсонийлик каби тамойилларининг кучайишини ва амалда қўлланишини таъминлашимиз зарур», деб бежиз таъкидламаган эди. 1 Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 44-моддасида жарима, айбдордан давлат даромадига энг кам ойлик иш ҳақининг беш баробаридан олти юз баробаригача миқдорда пул ҳисобида ундирилиши назарда тутилган бўлиб, у озодликдан маҳрум қилиш жазосига нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган муқобил чоралардан бири ҳисобланади. Жиноий жазо чораларини либераллаштириш борасида жарима жазоси, айниқса, иқтисодиёт соҳасидаги жиноятларга нисбатан кенг қўлланиб келинмоқда. Бу борада Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленуми қарорида таъкидланганидек, судларга жарима тариқасидаги жазо турини нафақат ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятлар, балки оғир жиноятлар 1 Каримов И.А. Адолат – қонун устуворлигида. // Халқ сўзи. 2001йил 30 август. 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги 1- сонли «Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида »ги қарори. // Қарорлар тўплами.- Тошкент, 2006. 15 банди.

www.arxiv.uz содир этишда айбдор деб топилган шахсларга нисбатан ҳам, агар бу жазо қонун санкциясида назарда тутилган бўлса, кенгроқ қўллаш тавсия этилган 2 . Дарҳақиқат, жиноят қонуни ва жазо жамиятнинг турмуш тарзига, давлатнинг молиявий ва иқтсодий аҳволига, жамиятнинг ижтимоий муносабатларини ўзида мужассамлаштирган ижтимоий тузумига ва шу асосда шаклланган этник ва ҳуқуқий қадриятларга мувофиқ келиши керак. Бу эса, ўз навбатида, ҳар қандай жиноят учун оғир жазоларни, жумладан, озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлашнинг кескин қисқаришига олиб келмоқда. Жарима тариқасидаги жазони тайинлаш ва миқдорини белгилашда суд, одатда, унинг амалда тўлана олиниши имкониятидан келиб чиқиши лозим. Бунда, чунончи, судланувчининг моддий аҳоли, шунингдек, қарамоғида вояга етмаган фарзандлари, кекса ота-онаси борлиги ва ҳ.к.лар инобатга олиниши лозим»лиги таъкидланган. 1 Жарима жазосини амалиётда кенг қўллаш лозимлиги тўғрисида В.Петти ўз вақтида қизиқарли фикрларни баён қилган эди: «Давлат ўз қўл остидагиларни, яъни жиноят содир этган шахсларни ўлим, турмага қамаш каби жазолар билан жазолар экан, бу билан у нафақат жиноят содир этган шахсни, балки ўзини ҳам жазолайди, бу борада жиноят содир этган шахсларга нисбатан жаримани қўллаш, энг қулай чоралардан биридир, зеро, у меҳнат ва бойлик маҳсулидир». 2 Хорижий мамлакатлар жиноят қонунчилигини ўрганиш шуни кўрсатадики, жарима жазоси ушбу давлатларда ҳам энг кенг ва кўп қўлланиладиган жазо чораларидан бўлиб ҳисобланади. Хусусан, Англия жиноят қонунчилигига кўра, жарима ҳар бир учинчи жиноят учун тайинланади ва Англия жарима тариқасидаги жазо энг кўп тарқалган давлат бўлиб ҳисобланади. Ўз навбатида, ушбу давлатда жарима мутлоқ санкция, яъни ўлим жазоси ёки умрбод озодликдан маҳрум қилиш назарда тутилган жиноятлар учун қўлланилмайди. 2 1 Ўша жойда. 16- банди. 2 Петти В. Антология экономической классики. Трактат о налогах. В. 2-х т. – Москва, 1991. Т.1.-С. 52.

www.arxiv.uz Жаримани белгилашда суд унинг тўлаш муддатини белгилаб беради ёки ҳар кунлик қисмларга бўлиб тўлашнинг муайян қисмларини белгилаб беради, жаримани тўлашдан бўйин товлашнинг ҳуқуқий оқибатларини тушунтиради (12 ойга озодликдан маҳрум қилиш). Умумий ҳуқуқ бўйича ушбу жазо суд хоҳишига биноан белгиланади. Статут ҳуқуқи бўйича эса жаримани суд қонунда назарда тутилган ҳолларда ва миқдорларда тайинлаши мумкин. Хусусан, унча оғир бўлмаган жиноятлар учун жарима 200 дан 5000 фунт стерлинггача белгиланган. АҚШ ҳам жарима жазоси жиноят қонунларида назарда тутилганлиги ва амалиётда кўп қўлланилиши билан характерланадиган давлатлардан бири ҳисобланади. Кўпгина ҳолларда жарима озодликдан маҳрум қилиш жазоси ёки асосий жазо тариқасида бошқа жазолар билан биргаликда, шунингдек, шартли ҳукм (пробация) билан бирга қўлланилиши мумкин. Ушбу давлат қонунчилиги бўйича жаримани қўллашда жиноятнинг ижтимоий хавфлилиги ва характери аҳамият касб этмайди. Чунки жарима жазоси мулкка шикаст етказиш, моддий даромад олиш билан боғлиқ жиноятлар билан бир қаторда, шахсга, давлатга қарши жиноятлар учун ҳам қўлланилиши назарда тутилган. Масалан, Гавайи штатининг жиноят кодексига кўра, жарима агар суд ушбу жазони қўллаш етарли деб топса, ҳар қандай жиноят учун ягона жазо сифатида қаралиши мумкин. Федерал қонунчилик бўйича жисмоний шахслар учун жариманинг максимал миқдори, агар жиноят одам ўлимига олиб келган бўлса – 250 000 долларгача, мисдиминорлар учун – 25 000 долларгача белгиланган. Юридик шахслар учун эса – жарима 500 000 ва 100 000 долларни ташкил этади. Федерал қонунчилик бўйича суд жаримани тайинлашда, судланувчининг шахси, жиноят содир этиш ҳолатлари ва энг асосийси - унинг моддий даромади, иш ҳақидан келиб чиқиб, тўлай олиш имконини эътиборда тутиши керак. Швеция жиноят қонунига кўра, жариманинг уч тури назарда тутилган: 1) кунлик; 2) бир вақтнинг ўзида тўланиши керак бўлган жарима; 3) стандартлаштирилган жарима.

www.arxiv.uz Кунлик жарима 30 кундан 150 кунгача белгиланган бўлиб, ушбу ҳолда ҳар бир кунда 30 швед кронасидан 1000 швед кронасигача тўланиши керак, яъни кунлик жарима 900-150 000 швед кронасини ташкил этади. Кунлик жарима, шунингдек, Франция, Испания каби давлатларнинг жиноят қонунчилигида ҳам назарда тутилган. Жарима Францияда мулкий жазолар орасида энг кўп тарқалган жазо тури ҳисобланади. 1810 йилдаги Жиноят кодексига кўра, у жиноятлар учун эмас, балки айбли қилмишлар ва полициявий бузишлар учун белгиланган. Ҳозирги Жиноят кодексида эса жарима жиноятлар учун ҳам белгиланиши назарда тутилган бўлиб, ўғрилик, товламачилик, фирибгарлик, ишончни суиистемол қилиш каби жиноятлар шулар жумласидандир. Ушбу давлат қонунига кўра жариманинг икки тури мавжуд, яъни оддий пули жарима ва жаримавий кунлар. Жисмоний шахсларга содир қилинган жиноят учун жариманинг максимал миқдори – 50 млн. франк белгиланиши назарда тутилган. Кунлик жариманинг умумий муддати, эса 360 кундан ошмаслиги керак. Худди шундай, Германияда ҳам жарима кунлик ставкаларда белгиланиши мумкин. Жарима жазосини қўллаш борасида хорижий мамлакатлар жиноят қонунчилигини ўрганиш шуни кўрсатадики, жарима чет мамлакатларда энг кўп тарқалган жазо турларидан бириб бўлиб, у қуйидаги хусусиятларга эга: - жиноят содир этган шахсга оғир жазоларни, яъни озодликдан маҳрум қилиш каби жазони иложи борича, қўлламасликни назарда тутади; - озодликдан маҳрум қилиш жазосини қўллашни қисқартиш ва қамоқда сақланадиган маҳкумлар сонини қисқартиришга олиб келади; - давлат бюджетига даромад келтириши мумкинлиги билан изоҳланади. Юқоридагиларга кўра, шуни таъкидлаш мумкинки, жарима жазоси бугунги кунда деярли барча мамлакатларда кенг тарқалган жазо чораларидан бири бўлиб, у жиноят содир этган шахсни, иложи борича жамиятдан ажратмай, давлатнинг мажбурлов чораси қўлланилишида ифодаланади. Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 10 апрелдаги «Жарима тариқасидаги жиноий жазони ижро этиш тартибини такомиллаштириш

www.arxiv.uz масалалари бўйича Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни бугунги кунда жарима жазосининг ижросини таъминлашга қаратилган бўлиб, ундан кўзланган асосий мақсад, жиноят содир этган шахсга, иложи борича, жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазоларни қўллашдан иборатдир. Ушбу қонунга кўра «агар ҳукм қилинган шахс жазо тариқасида тайинланган жаримани мажбурий ижро этиш учун белгиланган муддатларда тўлашдан бўйин товласа ёхуд қарздорда ундирув қаратилиши мумкин бўлган мол-мулк мавжуд эмаслиги туфайли мажбурий ижро этиш учун белгиланган муддат мобайнида жаримани ундиришнинг имкони бўлмаса, худди шунингдек, кечиктириш муддати тугаганидан кейин жарима тўланмаган ёки жаримани бўлиб-бўлиб тўлаш шартлари бузилган тақдирда, суд жариманинг тўланмаган миқдорини ахлоқ тузатиш ишлари, хизмат бўйича чеклаш, қамоқ ёки озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо билан алмаштиради. Бундай ҳолда ахлоқ тузатиш ишлари ёки хизмат бўйича чеклаш ёхуд озодликдан маҳрум қилишнинг ҳар бир ойи энг кам ойлик иш ҳақининг ўн олти баравари миқдоридаги жаримага тенглаштирилиб, уч йилдан кўп бўлмаган муддатга, қамоқнинг ҳар бир ойи эса, энг кам ойлик иш ҳақининг юз баравари миқдоридаги жаримага тенглаштирилиб, олти ойдан кўп бўлмаган муддатга тайинланади. Юқоридаги кўринадики, ушбу Қонун янги қоида, яъни жаримани ижросини таъминлаш мақсадида, уни тўлашдан бўйин товлаган ҳолларда олдинги қонунчиликда назарда тутилмаган ҳолат, яъни озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан ҳам алмаштиришни назарда тутади. Таъкидлаш керак, кўпгина хорижий мамлакатлар жиноят қонунчилигида ҳам, жаримани тўлашдан бўйин товлаган ҳолларда, жумладан, Англия, АҚШ, Япония, Германия, Австрия, Швеция ва бошқа давлатлардаги каби, озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмаштириш назарда тутилган. Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунчилиги бўйича жарима жазосини ўрганиш шуни кўрсатадики, озодликдан маҳрум қилишнинг муқобили сифатида ахлоқ тузатиш ишлари билан амалиётда кенг қўлланиб келинаётганлигига

www.arxiv.uz қарамасдан, бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси жазо тизимида муқобил жазолар турини кенгайтириш ва кўпайтириш зарурияти юзага келмоқда. Юридик адабиётларда ҳам кўпгина олимлар, шунингдек, амалиётчилар томонидан жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазо чораларини кенгайтириш кераклиги таъкидлаб ўтилган. 1 Бу борада, назаримизда, жазо тизимига мажбурий ишлар, жамоат ишлари ёки етказилган зарарни қоплаш мажбурияти 2 озодликдан маҳрум қилишнинг муқобили сифатида жазо тизимига киритилиши мақсадга мувофиқ. Жамоат ишлари жазоси бугунги кунда МДҲ давлатларининг аксарият қисмида ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноят учун қўлланиб келинмоқда. Жумладан, Озорбайжон Жиноят кодексининг 47- моддасида, Белоруссия Республикаси Жиноят кодексининг 49-моддасида, Қозоғистон Жиноят кодексининг 42-моддасида, Украина Жиноят кодексининг 56- моддасида, Арманистон Жиноят кодексининг 54-моддасида, Грузия Жиноят кодексининг 44-моддасида ва бошқаларда ушбу жазо асососий жазолардан бири сифатида назарда тутилган. Бу борада Озорбайжон ЖК 47-моддасига кўра, жамоат ишлари «маҳкум томонидан асосий иш ёки ўқиш вақтидан бўш вақтларда жамоат ишларини бажаришда ифодаланади. Ишнинг тури ва жойи жазони ижро этиш инспекциялари томонидан белгиланади. Жамоат ишлари ушбу давлат қонунчилигига кўра, 60 соатдан 240 соатгача белгиланиб, кунига тўрт соатдан ошмаслиги керак». Жазонинг ўташдан бўйин товлаган ҳолатларда ушбу жазо маҳкумнинг озодлигини чеклаш ёки озодликдан маҳрум қилиш жазоси билан алмштирилиши мумкин. Ўз навбатида, таъкидлаш керакки, ушбу жазони ҳар қандай шахсга нисбатан қўлланиши назарда тутилмаган. Жумладан, биринчи ва иккинчи гуруҳ ногиронлари, ҳомиладор 1 Абдурасулова К. Либерализация уголовного законодательства - вжнейший этап судебно-правовой реформы в республике Узбекистан. //Отмена смертной казни в Узбекистане: либерализация исполнения уголовных наказаний. Материалы Международной конференции. –Ташкент, 2008. – С.46-52. Рустамбоев М. Ҳ . Жиноят қонунчилигида жазоларни адолатли белгилаш. // Давлат ва ҳуқуқ. 2000. №1, 44-48-б. ва бош қ алар. 2 Изоҳ: Етказилган зарарни қоплаш, қонунчилигимизда назарда тутилган бўлса-да, у жиноий жазо ҳисобланмайди. Муаллиф томонидан ушбу жиноят-ҳуқуқий чорани жиноий жазо сифатида қўлланиши кераклиги таъкидланмоқда.

www.arxiv.uz аёллар, қарамоғида уч ёшгача фарзандлари бор аёлларга, пенсия ёшидагиларга нисбатан, шунингдек, ҳарбий хизматчиларга нисбатан қўлланилиши мумкин эмас. Шунга ўхшаш қоидалар бошқа давлатларнинг қонунчилигида ҳам ўз аксини топган. Мажбурий ишлар ҳам жамоат ишларининг бир кўриниши бўлиб, жазонинг ушбу тури Тожикистон, Россия ва бошқа давлатлар қонунчилигида мустаҳкамланган. Жумладан, Россия Жиноят кодексининг 49-моддасига кўра, мажбурий ишлар юқоридагилардан фарқли равишда, жойлардаги ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан белгилаб берилган жойлар ва объектларда ўталади. Назаримизда, жазоларнинг ушбу турлари Ўзбекистон Республикаси Жиноят қонунининг жазо тизимида мустаҳкамланиши, бугунги кунда айни муддаодир. Жумладан, вояга етмаган шахс томонидан содир этилган жиноятнинг ижтимоий хавфлилигини эътиборга олган ҳолда, мажбурий ишларни қўллаш, назаримизда, маҳкумни ижтимоий фойдали меҳнатга ўргатишнинг бир усули бўлиб, ушбу жазони ўз маҳалласида ободонлаштириш, маҳалла эҳтиёжи учун кўмаклашиш тарзида амалга ошириш жазонинг бошқа турларидан икки ҳисса самаралироқ бўлиши мумкин. Жиноий жазоларнинг либераллаштирилиши муносабати билан Жиноят кодексининг 50-моддасига (озодликдан маҳрум қилиш) ҳам муҳим ўзгартириш ва қўшимчалар киритилди. Озодликдан маҳрум қилиш жазо тариқасида, одатда, оғир ва ўта оғир жиноятлар содир этган шахсларга, алоҳида ҳолларда эса, судланувчининг шахсини инобатга олган ҳолда ижтимоий хавфи катта бўлмаган ва унча оғир бўлмаган жиноятларни содир, қилган шахсларга нисбатан, агар бундай шахсларни жамиятдан ажратмаган ҳолда ахлоқан тузатишнинг имкони бўлмаса, қўлланилади. Ушбу жазо турини қўллаш сабаблари ҳукмда асослантирилиши шарт. 1 Озодликдан маҳрум қилиш жазоси олти ойдан йигирма йилгача (вояга етмаганларга нисбатан - олти ойдан ўн йилгача) бўлган муддатга тайинланади. 1 Ўзбекистон Республикаси Олий Суди Пленумининг 2006 йил 3 февралдаги 1- сонли «Судлар томонидан жиноят учун жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида »ги қарори. // Қарорлар тўплами.- Тошкент, 2006. 26 банди.

www.arxiv.uz Озодликдан мақрум қилиш жазоси ЖК 60-моддасида назарда тутилган ҳолларда йигирма беш йилгача, вояга етмаганларга нисбатан эса, ЖК 86- моддасига кўра, ўн беш йилгача муддатга тайинланиши мумкин. Ўлим жазосининг бекор қилиниши муносабати Жиноят кодексига киритилган узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш ҳам озодликдан маҳрум қилишнинг бир кўриниши сифатида намоён бўлади. Жазонинг ушбу тури йигирма йилдан ортиқ, лекин йигирма беш йилдан кўп бўлмаган муддатга белгиланади ва фақат жавобгарликни оғирлаштрадиган ҳолатлардан қасддан одам ўлдирганлик (ЖКнинг 97-моддаси 2-қисми) ва терроризм (155-модданинг учинчи қисми) учун тайинланиши мумкин. Узоқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазоси аёлга, ўн саккиз ёшдан тўлмасдан жиноят содир этган шахсга ва олтмиш ёшдан ошган эркакка нисбатан тайинланиши мумкин эмас. Узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси суд томонидан ушбу жиноятларга нисбатан қонунда умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо тайинланиши истисно этилган, шунингдек, иш ҳолатларига кўра, суд айбдорга нисбатан узоқ муддатли озодликдан маҳрум қилиш жазоси ёки ўн беш йилдан йигирма йил муддатгача озодликдан маҳрум қилиш жазоси тайинланиши мақсадга мувофиқ эмаслиги ҳақидаги хулосага келган ҳолларда тайинланиши мумкин 2 . Бу борада судда кўрилган қуйидаги жиноят иши характерлидир. Х. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 97-моддаси 2-қисмининг «а, в, ж, и, р» бандлари, 164-моддаси 3-қисмининг «а, б, г» бандлари, 134-моддаси ва 173-моддаси 2-қисмининг «б, в» бандлари билан айбланиб, иши судда кўрилган. Суд Х.ни ЎзР ЖК 97-моддаси 2-қисмининг «в, ж, и, о, р» бандлари билан 24 йил мудддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосига, ЖК 164-моддаси 3- қисмининг «а, г» бандлари билан 15 йил озодликдан маҳрум қилиш жазосига, ЖК 2 Ўзбекистон Республикаси Олий Судининг «Умрбод озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони қўллашнинг айрим масалалари тўғрисида » 2007 йил 14 ноябрдаги 15-сонли қарори. //Ҳужжатлар тўплами. – Тошкент, 2007, 46-б.

www.arxiv.uz 173-моддасининг 2-қисми «б, в» бандлари билан 3 йил озодликдан маҳрум жазосига ҳукм қилган. Тайинланган жазоларни ЖК 59-моддасига асосан қисман қўшиш йўли билан узил-кесил 25 йил муддатга озодликдан маҳрум қилиш жазосига ҳукм қилган. Тайинланган жазонинг дастлабки беш йили турмага қамаш тариқасида, қолган қисми эса, махсус тартибли колонияда ўташ белгиланган. 1 Озодликдан маҳрум қилиш жазоси бугунги кунда Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида назарда тутилган энг оғир жазолардан бири бўлиб, маҳкумни жамиятдан ажратиб, жазони ижро этиш колонияси ёки турмага жойлаштиришдан иборатдир. Озодликдан маҳрум қилиш жазосини либераллаштиришнинг дастлабки жараёни аёллар, 60 ёшдан ошган эркакларга нисбатан бир қатор енгилликларни назарда тутади. 2 Жумладан, Жиноят кодекси 50-моддасига киритилган қўшимчаларга асосан, озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинаётган аёлларга ҳамда олтмиш ёшдан ошган эркакларга нисбатан тайинланаётган жазо муддати Жиноят кодекси Махсус қисмининг тегишли моддасида назарда тутилган озодликдан маҳрум этишнинг энг кўп муддатининг тўртдан уч қисмидан ортиқ бўлиши мумкин эмас. Шунингдек, аёлларга ҳамда олтмиш ёшдан ошган эркакларга нисбатан узоқ муддатга ёки умрбод озодликдан маҳрум қилиш жазоси қўлланилиши мумкин эмас. Озодликдан маҳрум қилиш жазосини либераллаштириш борасида кейинги қадамлар қаторида Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 12 декабрдаги Қонунини ҳам алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки ушбу Қонунга кўра, «ижтимоий хавфи катта бўлмаган жиноят содир этганлик, эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этганлик ва қасддан унча оғир бўлмаган жиноят содир этганлик учун озодликдан маҳрум этиш тариқасидаги жазо ҳомиладор аёлларга ва уч ёшга тўлмаган болалари бор аёлларга нисбатан, шунингдек қонун ҳужжатларига мувофиқ ёшга доир пенсияга чиқиш ҳуқуқига эга бўлган шахсларга нисбатан 1 Жиноят ишлари бўйича Самарқанд вилоят судининг 2-178-08-сонли жиноят иши юзасидан ҳукм. 2 Юридик адабиётларда бу борада кекса ёшда жиноят содир этган шахсларга нисбатан жазо тайинлашнинг махсус қоидаларини ишлаб чиқиш кераклиги тўғрсидаги фикрлар ҳам йўқ эмас. Бу ҳақда қаранг: Ситковская О.Д. Психология уголовной ответственности. – Москва: НОРМА, 1998. – С. 124-125.

www.arxiv.uz тайинланмайди». Шунингдек, ушбу қонунга кўра, жиноят содир этган аёлларга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш колониялари турлари ўзгартирилди. Агар ушбу Қонун қабул қилингунига қадар, озодликдан маҳрум қилиш жазосини ўта оғир жиноят учун ва ўта хавфли рецидивист деб топилганларга қаттиқ тартибли, эҳтиётсизлик оқибатида унча оғир бўлмаган жиноят содир этганларга жазони манзил-колонияларда ва бошқа жиноятлар учун жазони умумий тартибли колонияларда ўташ назарда тутилган эди. Жазони ижро этиш тизимининг либераллаштирилиши муносабати билан озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинаётган аёлларга нисбатан: а) ижтимоий хавфли катта бўлмаган жиноят, эҳтиётсизлик оқибатида жиноят содир этганларга ҳамда қасддан унча оғир бўлмаган жиноят содир этганларга нисбатан жазони манзил-колонияларда; б) оғир ва ўта оғир жиноят учун жазони умумий тартибли колонияларда; в) илгари озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазони ўтаб чиқиб, янги содир этган ўта оғир жинояти учун ҳукм қилинаётганларга, шунингдек ўта хавфли рецидивист деб топилганларга нисбатан жазони қаттиқ тартибли колонияларда ўташ тайинланади. Яъни аёлларга нисбатан махсус тартибли колониялар белгиланиши мумкин эмас. Жиноят содир этган аёлларга нисбатан озодликдан маҳрум қилиш жазосини ижро этиш тизимининг либераллаштирилиши муносабати билан, юқоридагилардан кўринадики, жиноятларнинг ижтимоий хавфлилик даражасини эътиборга олган ҳолда, алоҳидалаштирилди. Жиноий жавобгарлик ва жазо тайинлашда вояга етмаганлар, аёллар, 60 ёшдан ошган эркакларга нисбатан ушбу қоидаларнинг мустаҳкамланиши, ўзбек халқининг қадимдан шаклланган, ёш авлодга, аёлларга ва кексаларга бўлган адолат, инсонпарварлик ғояларини яна бир бор намоён қилади. Зеро, либераллаштириш ўз моҳиятига кўра, жиноят қонунларига инсонийликни, раҳм- шафқатни, адолатни, одилликни сингдиришдир. 1 1 Рустамбоев М.Ҳ. Жиноий жазоларни либераллаштирилиши - давр талаби ва истиқболда такомиллаштириш муаммолари. //Тергов амалиёти. -Тошкент, 2002. № 23, 45-60-б.

www.arxiv.uz Судларнинг 2001 йилгача ва 2001 йилдан кейинги жазо тайинлаш амалиётини, яъни жиноят қонунини либераллаштиришгача ва либераллаштиришдан кейинги жазо тайинлаш амалиётини ўргани ш шуни кўрсатадики, 2001 йилгача озодликдан маҳрум қилиш жазосини тайинлаш нисбатан анча юқори бўлган . Жумладан, 1998 йили озодликдан маҳрум қилишни тайинлаш Республика судларида 50,3 фоизни ташкил қилган бўлса, 1999 йили 48,8 фоизни, 2000 йили 47 фоизни, 2001 йили 43 фоизни, 2002 йили 38,2 фоизни ташкил қилган. Ушбу рақамлардан кўриниб турибдики, 2001 йилдан кейин озодликдан маҳрум қилишни тайинлаш анчага камайган, яъни бор-йўғи 38,2 фоизни ташкил қилган. 2006 йил йилнинг биринчи ярмида 22847 нафар шахсга нисбатан айблов ҳукмлари чиқарилган бўлиб, уларнинг 8177 нафари ёки 35, 8 фоизига нисбатан озодликдан маҳрум қилиш билан боғлиқ бўлган жазолар тайинланган, 5395 нафар шахсга нисбатан 5078 та жиноят иши тарафларнинг ярашганлиги муносабати билан ҳаракатдан тўхтатилган. 2 Ушбу рақамлар озодликдан маҳрум қилиш боғлиқ жазонинг қўлланилиш тенденцияси йил сайин пасайиб бораётганлигидан далолат беради. Таъкидлаш керакки, озодликдан маҳрум қилиш маҳкумнинг жамиятдаги ҳуқуқий ҳолатини чеклаб қўйишнинг алоҳида шакли бўлиб, бу уни бошқа жазо турларидан, ҳатто қамоқ жазосидан ҳам фарқ қилади. Озодликдан маҳрум қилиш жазосини қўллаш орқали маҳкумнинг руҳий ва жисмоний жиҳатдан жамиятдан, ўзи ўрганган муҳитдан ажратилиб, жазони қўллаш орқали белгиланган мақсадга эришиш учун махсус тартиб қўлланилади. Бу чеклашлар меҳнат қилиш эркинлиги, дам олиш ва меҳнат қилиш вақтининг қатъий белгиланганлигида, эркин ҳаракат қилишнинг учрашувлар, посилкалар олишдаги чеклашларда ифодаланади. 1 Ўзбекистон Республикаси Президенти И.Каримовнинг нутқларида ҳам бу борада фикр юритилиб, «Оғир жазо, айниқса, фуқароларни жамиятдан ажратиш 2 Ўзбекистон Республикаси Бош прокуратурасининг 2006 йил биринчи ярим йили учун ҳисоботи . – Тошкент, 2006 йил. 1 Рустамбоев М.Ҳ. Жиноят ҳуқуқи. Умумий қисм. Дарслик. – Тошкент: Илм-Зиё, 2005, 325-б.

www.arxiv.uz билан боғлиқ жазоларнинг жиноятчиликни олдини олишдаги аҳамиятини ошириб кўрсатиш ўринсиз эканлиги... Жиноятчиликнинг олдини олиш, унга қарши курашиш самарадорлиги жазонинг оғирлиги ва шафқатсизлиги билан эмас, балки биринчи навбатда қонунни бузган шахснинг жазонинг муқаррарлигини нечоғли англашига боғлиқ» лиги таъкидланади. Шахсни жиноий жазо сифатида жамиятдан ажратишнинг ўзи, унинг эркин инсонларга хос бўлган ҳуқуқларининг чекланиши ва устидан қаттиқ назорат ўрнатилиши, оила муҳити, иш жойи, ўзигина мулоқот қиладиган кишилардан ҳам ажратилишининг ўзи бўлмай, жамиятнинг маънавий қадриятларидан тўла баҳрамандлигидан ҳам маҳрум бўладилар. Озодликдан маҳрум қилинганлар энг замонавий фан, маданият, санъатдан баҳраманд бўлиш, юқори малака берадиган маълумотга эгалик, жамиятнинг ахлоқан пок, ақлан баркамол одамлари билан мулоқотда бўлиши чекланган шахслардир. Бундан ташқари, жиноят дунёсида шаклланиб қолган турли анъаналар ва одатлар бу жазони ўтаётган шахсларнинг муайян қисмига ўз таъсирини кўрсатмай қолмайди. 2 Юқоридагилар билан бирга жиноятчиликка қарши кураш борасида жамиятдан ажратиш билан боғлиқ жазонинг ушбу тури аҳамиятини ҳам инкор қилиб бўлмайди. Чунки зўрлик ишлатиб, оғир ва ўта оғир жиноят содир қилганлар ва жиноят содир қилишни ўзига касб қилиб олган шахсларнинг жиноий тажовузидан жамият аъзоларини ҳимоя қилишда озодликдан маҳрум қилиш жазосининг ўз ўрни бор. Бу борада Р.Кабулов таъкидлаганидек: «Озодликдан маҳрум этиш охирги чора сифатида фақат жиноят қонун билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатларга сезиларли даражада катта хавф соладиган жиноятларни содир этган шахсларга ёки бошқа турдаги жиноий жазоларни ўташдан ашаддий бўйин товлаган шахсларга нисбатан қўлланиши мақсадга мувофиқ». 1 2 Усмоналиев М. Озодликдан маҳрум қилишни либераллаштириш – долзарб муаммо.// «Суд–ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. - Тошкент 2001, 205-б. 1 Кабулов Р.К Расширение пределов наказаний, альтернативных лишению свободы. // «Суд-ҳуқуқ ислоҳоти: назария ва амалиёт» мавзусидаги халқаро илмий-амалий конференция материаллари. - Тошент, 2001.82-б.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасида жазо тизимини либераллаштириш жараёнини таҳлил қилиб, қуйидагича хулосалар қилиш мумкин: 1. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодекси 42-моддасига кўра, «жазо жиноят содир этишда айбдор деб топилган шахсга нисбатан давлат номидан суд ҳукми билан қўлланиладиган ва маҳкумни қонунда назарда тутилган муайян ҳуқуқ ва эркинликлардан маҳрум қилиш ва уларни чеклашдан иборат мажбурлов чорасидир». Қонунда берилган ушбу таъриф тўлиқ ва аниқ бўлишига қарамасдан, жазонинг ҳуқуқий категория сифатида судланганлик оқибатини келтириб чиқариши тўғридан-тўғри қонунда назарда тутилиши керак. Жиноят қонунида назарда тутилган ва содир этилган жиноят учун қўлланиладиган бошқа-ҳуқуқий таъсир чоралари, жумладан, тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари, вояга етмаганларга қўлланиладиган мажбурлов чоралари жазо тушунчаси доирасига кирмайди ва жиноий жазо каби судланганлик оқибатини келтириб чиқармайди. Чунки ушбу чоралар, аввало жиноят содир этган шахснинг манфаатлари (соғайиши, таълим олиши ва бошқа) учун қўлланилиб, жазога хос бўлган хусусиятларга эга эмас. 2. Жиноий жазоларни либераллаштиришдан мақсад, жиноят содир этган шахсни жамиятдан ажратмаган ҳолда, бошқа енгилроқ жазо тайинлаш йўли билан жамиятга қайтариш имкониятини яратиш, яъни уни ахлоқан тузатишдан иборат. 3. Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексида назарда тутилган жазо тизимини ўрганиш, бугунги кунда жазо тизими янада либераллаштирилиши ва бу борада жамиятдан ажратиш билан боғлиқ бўлмаган жазо турлари доираси кенгайтирилишини талаб этади. Бу борада жазо тизимига жамоат ишлари ёки мажбурий ишлар, етказилган зарарни қоплаш каби чораларни жиноий жазо сифатида киритиш мақсадга мувофиқдир.

Похожие

Жиноят учун жазо тайинлаш қоидаларини либераллаштириш

Вояга етмаганларнинг жавобгарлиги тўғрисидаги қоидаларни либераллаштириш

Ислом ҳуқуқида жиноят ва жазо

Суд-хукук ислохатлари даврида Узбекистон Республикаси жиноят конунини либераллаштириш тушунчаси максади ва асосий йуналишлари

Узок муддатли ёки умрбод озодликдан махрум килиш жазосини ижро этиш масалалари