Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ташкилий ҳуқуқий механизми - Юриспруденция - Рефераты

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ташкилий ҳуқуқий механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

28.9150390625 KB

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ташкилий ҳуқуқий механизми Режа: 1. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти 2. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти масаласида юридик адабиётларда асосан икки хил ёндашув кузатилади. Айрим олимларнинг фикрича, мазкур ҳуқуқнинг объекти фақат тайёр қонун лойиҳаси ҳисобланади1. Бошқа муаллифларнинг фикрларига кўра, бу ҳуқуқнинг мавзуини қонун лойиҳаси кўринишидаги таклиф, янги қонун қабул қилиш, амалдаги қонунга ўзгартириш киритиш ёки уни бекор қилиш ҳақидаги таклиф ташкил қилади. Ҳ.Т. Одилқориевнинг фикрича, қонунчилик ташаббуси кўрсатишни, албатта, тайёр қонун лойиҳасини киритиш билан чегаралаб бўлмайди. Тўғри, тайёр лойиҳа киритилганда бўлажак қонуннинг ғоясини англаш осон кўчади, қонун чиқарувчи органнинг иши ҳам енгиллашади ва тезлашади. Бироқ, амалиётда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари киритадиган таклиф ҳамма вақт ҳам лойиҳа кўринишида расмийлаштирилган бўлавермайди. Қатор ҳолларда Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлари муайян қонун қабул қилиниши мақсадга мувофиқлиги тўғрисида асослантирилган таклиф киритадилар. Чунки, алоҳида олинган депутат ўзи мустақил равишда мураккаб қонун лойиҳаларини қиёмига етказиб ишлаб чиқолмайди. Борди-ю, депутатнинг таклифи жўяли деб топилса, Қонунчилик палатаси ўз қарори билан тегишли қонун лойиҳасини тайёрлашни бирон-бир қўмитага ёки махсус тузиладиган комиссияга юклаши мумкин. Демак, юқоридаги баёнга асосан, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти сифатида ҳам тайёр қонун лойиҳасини, ҳам қонунчиликка оид асосли таклифни эътироф этиш лозим, деган хулосага келиш мумкин. Ҳуқуқшунослик умумий назариясидан, бирон бир ҳуқуқнинг объекти ҳақида гап кетганда, ушбу ҳуқуқнинг нимага қаратилганлигига аҳамият бериш керак бўлади. Агар муайян шартноманинг объекти хусусида гап

борса, шарнома қандай мулк (иш, хизмат) устида тузилган бўлса, шу мулк (иш, хизмат) унинг объекти ҳисобланади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини кенг ва тор маънода тушуниш мумкин. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини кенг маънода тушунганда унинг объекти – ижтимоий муносабатларни тартибга солиш ёки қўриқлашга қаратилган интилиш, ҳаракатлар мажмуи, дейиш мумкин. Тор маънода эса бевосита қонунчилик ташаббусини амалга ошириш ҳисобланади. Шунингдек, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг предмети ни қонун лойиҳалари ташкил этади. Назаримизда, ҳуқуқшуносликда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объекти билан предметини аралаштириб юбориш ҳолати кузатилади. Шу ўринда, жиноят ҳуқуқидан бир қиёсий мисол келтириш билан мазкур масалага ойдинлик киритишга уриниб кўрамиз. Жиноят ҳуқуқида Жиноят кодекси билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар жиноятнинг объекти ҳисобланади. Жиноятнинг предмети эса, моддий олам ашёлари, ҳайвонлар, шахслар ҳисобланади. Ушбу предметларга тажовуз қилиш орқали Жиноят кодекси билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатга (жиноят объектига) зарар етади. Яъни, бу борада назаримизда жиноят ҳуқуқида объект ва предмет масаласи тўғри ҳал этилган. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, кўпгина баҳс-мунозараларга сабаб бўлаётган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш масаласи “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги қонунда ўз ифодасини топди. Яъни, Қонуннинг 4-моддасига мувофиқ, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи Қонунчилик палатасига қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонунлар лойиҳаларини киритиш орқали амалга оширилади. Мазкур нормада қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг кенг маънодаги объекти ўз аксини топган. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги қонуннинг муҳим ютуқларидан бири – бу жараёнга жамият аъзоларини жалб

этиш учун шароит яратилганлигидир. Яъни, қонуннинг 8-моддасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, нодавлат ташкилотлар ва фуқаролар қонунлар лойиҳаларини ёки янги қонун қабул қилиниши, қонунга ўзгартишлар, қўшимчалар киритилиши, шунингдек амалдаги қонунни ёки унинг бир қисмини ўз кучини йўқотган деб топиш зарурлиги тўғрисидаги таклифларни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти кўриб чиқиши учун киритиши мумкин. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга бўлмаган давлат органлари, нодавлат ташкилотлар ёки фуқаролар томонидан киритилган қонунлар лойиҳаларини ёки таклифларни қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти ўзи ишлаб чиқаётган қонунлар лойиҳалари учун асос сифатида қабул қилиши мумкин. Ушбу нормада таъкидланган, давлат органлари, нодавлат ташкилотлар ёки фуқаролар томонидан киритилган қонун лойиҳалари ёки таклифлар қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъект томонидан ишлаб чиқилган қонун лойиҳаси билан бир қаторда қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг предметини ташкил этади. Қонунларнинг давр талабларига мос келиши – қонун лойиҳаси тайёрлашнинг қанчалик даражада тўғри ташкил этилганлигига боғлиқ. Қонун лойиҳасини тайёрлаш қуйидаги ҳаракатларни ўз ичига олади: • қонун лойиҳасини тайёрлаш тўғрисидаги таклифни кўриб чиқиш ва уни тайёрлаш тўғрисида қарор қабул қилиш; • қонун лойиҳасини тайёрлашни ташкилий-техникавий ва молиявий жиҳатдан таъминлаш; • зарур материаллар ва ахборотларни тўплаш; • қонун лойиҳасининг концепциясини ишлаб чиқиш; • қонун лойиҳасини тузиш; • ҳуқуқий ва бошқа зарур экспертизадан ўтказиш.

Қонун лойиҳасини тайёрлашнинг асосий мақсади қонун лойиҳасини ҳар тарафлама маромига етказишдир. Бунда, албатта, ишчи гуруҳ (комиссия) томонидан мутахассислар, экспертлар, илмий муассасалар, жамоатчилик таклиф-мулоҳазаларини ўрганиш ва умумлаштириш асосида қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш жараёнидаги вазифалар амалга оширилади. Шунингдек, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти мазкур жараёнда муқобил қонун лойиҳаларини тайёрлашни давлат органлари, илмий муассасалар ва бошқа ташкилотларга, фуқароларга ўз ваколати доирасида топшириши мумкинлиги ёки улар билан шартномалар тузишга, шунингдек қонуннинг энг яхши лойиҳаси учун танловлар эълон қилиш имконининг ҳуқуқий асослари яратилганлиги муҳим аҳамиятга эга. Қонун лойиҳасининг мазмун-моҳиятини ифодаловчи хужжат унинг концепцияси ҳисобланади. Қонун лойиҳаси концепциясида акс этиши лозим бўлган бир нечта асослар кўрсатилган бўлиб, улар жумласига: ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг асосий ғояси, мақсади ва предмети; тегишли ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишнинг мазкур соҳада амалда бўлган қонунлар ҳамда бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар таҳлили илова қилинган ҳолдаги умумий тавсифи ва ҳолатига берилган баҳо; қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш зарурияти асослари; қонун лойиҳасининг асосий қоидалари; бўлғуси қонуннинг ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий ва бошқа оқибатлари тахминидан иборат бўлиши даркор. “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг Регламенти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 12- моддасига мувофиқ, қонун лойиҳаси Қонунчилик палатасига киритилишида унинг концепцияси баён қилинган тушунтириш хати билан тақдим этилади. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонунида қонун лойиҳаси концепцияси тузилиши ёритиб берилган. 2007 йил 11 апрелда қабул қилинган “Давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилишда сиёсий

партияларнинг ролини кучайтириш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг конституциявий қонуни давлат бошқарувини янгилаш ва янада демократлаштириш ҳамда мамлакатни модернизация қилиш жараёнида сиёсий партиялар фракциялари фаолиятини такомиллаштиришга оид тушунчалар ва йўналишларни белгилаб берди. Хусусан, мазкур Конституциявий қонуннинг 2-моддаси мазмун-моҳиятига кўра, ўзини парламентдаги мухолифат деб эълон қилган сиёсий партия фракцияси учун ҳам катта имконият яратади. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси масъул қўмитаси тегишли масала бўйича ўз маърузаси билан бир вақтда қонун лойиҳасининг муқобил таҳририни ҳам киритиш ҳуқуқига эга1. Бунда фракция масъул қўмита томонидан Қонунчилик палатаси муҳокамасига киритилаётган қонун лойиҳаси бўйича партиянинг дастурий йўналишлари асосида муқобил таҳририни тайёрлаши мумкин. Демак, айнан бир қонун лойиҳаси юзасидан фикрлар ва қарашлар рақобати яққол кўзга ташланади. Сиёсий партиялар ўз манфаатларини ҳимоя қилишда бир-бирига рақиб ёки мухолифат бўлиши мумкин. Бу билан, биринчидан, умумхалқ манфаатларини кўзловчи қонунлар пишиқ-пухта тайёрланади; иккинчидан, Қонунчилик палатаси ишининг самарали ташкил этилишига эришилади; учинчидан, электоратнинг ўз сиёсий партияларига нисбатан ишончи янада ортади. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги Қонуннинг 13-моддасида қонунлар лойиҳаларига қўйиладиган асосий талаблар кўрсатилган бўлиб, уларга кўра, қонунлар лойиҳаларини тайёрлашда Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, Ўзбекистон Республикаси қонунларининг ҳамда Ўзбекистон Республикаси халқаро шартномаларининг принциплари ва нормалари ҳисобга олиниши лозим. Ва албатта, қонунлар лойиҳалари қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқ бўлиши керак. Қонун нормаларини таҳлил қилар эканмиз, унинг талаблари орқали қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари қонунлар лойиҳаларини

тайёрлаш ҳамда Қонунчилик палатасига киритиш соҳасида аниқ бир йўналиш олишлари мумкинлигининг гувоҳи бўламиз. Унинг 14,15,16- моддалари 13-модданинг мазмунини мантиқан давом эттиради. Яъни, қонун лойиҳасини тайёрлашда қонунчиликнинг ҳолатини ва ҳуқуқнинг қўлланилиш амалиётини ўрганиш, халқаро тажрибани ҳисобга олиш, шунингдек жамоатчилик фикрини ўрганиш қонун лойиҳасини тайёрлашнинг ички жараёни бўлса, қонунчилик ташаббуси субъекти томонидан бошқа қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларига, шунингдек манфаатдор давлат органлари, нодавлат ташкилотлар, илмий муассасаларга тақриз учун юборилиши лойиҳанинг ташқи субъект фикри асосида такомиллашувига хизмат қилади. Яна шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоизки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти қонун лойиҳасини тақриз учун қонун лойиҳаси борасидаги ишлар тугалланганидан ва у бўйича экспертиза ўтказилганидан кейингина юборади. Қонун лойиҳаси устидаги иш тугалланганидан сўнг унинг сифатига баҳо бериш учун қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг қарорига биноан лойиҳа ҳуқуқий ва бошқа хил (иқтисодий, молиявий, илмий- техникавий, экологик ва бошқ.) экспертизадан ҳам ўтказилиши мумкинлиги тўғрисидаги қоиданинг киритилганлиги катта аҳамиятга эга. Шуни алоҳида таъкидлаш ўринлики, экспертлар томонидан билдирилган таклиф ва мулоҳазалар тавсия хусусиятига эга бўлиб, қонун лойиҳаси устида иш олиб бораётган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти уларни умумлаштириш асосида фойдаланиши мумкин. Қонуннинг 24-моддасида қонун лойиҳасининг ҳуқуқий экспертизаси масаласи ифода этилган. Унга кўра, қонун лойиҳаси ҳуқуқий экспертизадан ўтказилиши лозим. Ҳуқуқий экспертиза ўтказилаётганда қонун лойиҳаси нормаларининг Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатларига, шунингдек қонунчилик техникаси қоидаларига мувофиқлиги текширилади. Мазкур нормада ҳуқуқий экспертизанинг кимлар томонидан амалга оширилиши мумкинлиги тўғрисидаги қоида ҳам белгиланган, унга

кўра, ҳуқуқий экспертиза қонун лойиҳасини тайёрлаган қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектининг юридик хизмати, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан ўтказилиши мумкин. Қонун лойиҳалари экспертизасининг турларини қонун лойиҳасининг мураккаблигига кўра таснифлаш мумкин. Ушбу асосга кўра экспертизани юридик адабиётда комплекс ҳамда ихтисослашган экспертизаларга ажратилади. Агар қонун лойиҳаси қонун билан тартибга солинувчи бир нечта соҳаларга тааллуқли бўлса, бир қатор турли соҳаларнинг мутахассислари иштирокида комплекс экспертизани ўтказиш мақсадга мувофиқдир. Жамиятнинг бирон бир соҳасига тааллуқли бўлган қонун лойиҳаси бўйича ихтисослашган экспертизани ўтказиш билан кифояланиш мумкин. Қонун ҳужжатлари лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси экспертизанинг асосий ва муҳим турларидан бири бўлиб, унинг кенг йўлга қуйилганлиги демократик ҳуқуқий давлатнинг конституциявий ҳуқуқий асосларини янада такомиллаштиришга хизмат қилади. Қонун ҳужжатлари лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси мураккаб, масъулиятли ва анча интеллектуал меҳнат талаб этадиган фаолият ҳисобланади. Ҳуқуқий экспертиза масаласи алоҳида категория ва институт сифатида давлат ва ҳуқуқ назарияси фани доирасида ўрганилади. Аммо, ҳозирги кунга қадар мамлакатимиз фанида ҳуқуқий экспертиза назарияси етарли даражада талқин этилмаган, бу бўйича амалга оширилган фундаментал тадқиқотлар деярли мавжуд эмас. МДҲга аъзо давлатлар тажрибасига мурожаат этадиган бўлсак, Россия Федерациясида бу муаммо у ёки бу даражада ўрганилган. Жумладан, Н.В.Ралдугин томонидан 1998, 2001 йилларда нашр этилган “Қонун лойиҳаларининг ҳуқуқий экспертизаси” номли монографияда қонун лойиҳалари ҳуқуқий экспертизасининг тушунчаси, принциплари, мазмун- моҳияти, қонун лойиҳаси экспертизаси бўйича хулоса ҳақидаги масалалар ёритилган1. Ю.Сидельников экспертизанинг ҳозирги ҳолати ва ривожланиш тенденцияларини тадқиқ этган. Шунингдек, В.Ю.Рагозин томонидан амалга

оширилган номзодлик тадқиқотида ҳуқуқий экспертиза институти комплекс равишда қонун ижодкорлиги жараёнининг муҳим бир элементи сифатида кўриб чиқилган ҳамда хорижий мамлакатларнинг қонун лойиҳаларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш амалиёти тизимлаштирилган. “Ҳуқуқий экспертиза” тушунчаси давлат ва ҳуқуқ назарияси фанининг “қонун ижодкорлиги”, “қонунчилик техникаси”, “қонунчиликни системалаштириш” каби бир қатор категориялари билан ўзаро алоқадор. Бу узвийлик ушбу назарий категорияларнинг айнан бир соҳа – қонунчилик фаолиятини ташкил этиши, бир-бирини тўлдириб келишида намоён бўлади. Ҳуқуқий экспертиза жараёнида қонун лойиҳасининг қонунчилик техникаси талабларига нечоғлик мувофиқлиги аниқланса, қонунчиликни тизимлаштириш жараёнида эса ҳуқуқий экспертиза усулидан фойдаланиш орқали мавжуд мувозийликлар, яъни параллелликлар, ортиқча сўзлар, зиддиятлар қонун лойиҳаларидаги камчиликлар сифатида бартараф этилади. Қонун лойиҳаси юзасидан ўтказиладиган экспертизанинг турини аниқлаб олиш учун, авваламбор унинг мазмуни билан чуқур танишиб чиқиш талаб этилади. Сўнг ушбу қонун лойиҳаси қайси ҳуқуқ ёки қонунчилик соҳасига тааллуқлилигига қараб, у тегишли соҳа мутахассисларига экспертизадан ўтказиш учун юборилади. Қонун ҳужжатлари лойиҳалари ҳуқуқий экспертизасининг давлат қурилиши ва жамият ҳаётидаги аҳамияти қуйидагиларда намоён бўлиши мумкин: Биринчидан , норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг экспертизаси конституциянинг устуворлигини таъминлашнинг муҳим кафолати бўлиб ҳисобланади. Қонун лойиҳаси тайёрланиши, қабул қилиниши ҳамда ҳаётга татбиқ этилиши мумкин, лекин у ҳуқуқий бўлмаслиги мумкин. Қонуннинг ҳуқуқий бўлиши, унинг мазмунида адолат ва инсонпарварлик ғояларининг устуворлиги Конституцияга мослиги билан ифодаланади. Шунинг учун ҳам ҳуқуқий экспертиза жараёнида қонун лойиҳасига қўйиладиган асосий талаб унинг ҳуқуқийлик, адолатлилик принципларига, Ўзбекистон Республикаси-

нинг Асосий қонуни нормаларига мувофиқлигини ўрганишдан иборат. Агар номувофиқлик аниқлангудек бўлса, экспертиза хулосасида уни бартараф этишга оид фикрлар баён этилади. Иккинчидан , қонунчилик ҳужжатларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш қонун чиқарувчи, ижро этувчи ҳамда суд ҳокимиятлари ўртасида мувозанатни таъминлашга хизмат қилувчи муҳим фаолиятдир. Давлат ва ҳуқуқ назариясидан бизга маълумки, ҳокимиятлар тақсимланиши тамойилининг “бир-бирини тийиб туриш”, “қўллаб-қувватлаш”, “назорат қилиш” каби элементлари мавжуд. Ушбу элементларнинг оқилона ишлаши механизмида давлатнинг муҳим функцияларидан бири бўлган ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти алоҳида ўрин тутади. Давлат ҳокимияти олий органларининг бири томонидан ишлаб чиқилган ҳуқуқий ҳужжат ойиҳасини бошқа бири томонидан экспертизадан ўтказилиши холислик ҳамда адолатлилик гаровидир. Масалан, Конституциямизнинг 93-моддасига асосан Ўзбекистон Республикасининг Президенти давлат раҳбари сифатида республиканинг олий ҳокимият ва бошқарув органлари ўртасида ўзаро мутаносиблик ҳамда мувозанатни таъминлайди. Шунинг учун ҳам Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институтининг мақоми ўзгартирилиб, парламент ижод этаётган қонун лойиҳаларини ҳар томонлама холисона баҳолаш, ҳуқуқий экспертизадан ўтказиш ҳамда амалдаги қонун ҳужжатларининг доимий мониторингини амалга ошириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Президенги ҳузурида ташкил этилганлиги бежиз эмас. Учинчидан , ҳуқуқий экспертиза қонун ҳужжатларининг ҳали лойиҳа ҳолатидаёқ мониторингини таъминлашга хизмат қилади. Бу билан қонуннинг қабул қилиниши учун ҳақиқатдан ҳам жамиятнинг у ёки бу соҳасида ижтимоий эҳтиёжлар мавжудми?, ушбу соҳадаги муносабатлар айнан қонун билан тартибга солиниши керакми, ёки бошқа ҳужжат асосида бошқариш мумкинми?, каби саволларга ечим изланади.

Тўртинчидан , ҳуқуқий экспертизани қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига эга субъектларнинг қонун лойиҳаларини сифатли тайёрлашдаги масъулиятини оширишга хизмат қиладиган муҳим мезон сифатида кўрсатиш мумкин. Қонунчилик ташаббуси субъекти томонидан қонун лойиҳаси Қонунчилик палатасига тақдим этилишидан олдин ёки кейин уни экспертизадан ўтказиш учун мутасадди органга тақдим этилади. Ҳуқуқий экспертизадан ўтказувчи ташкилот қонун лойиҳасини ҳар томонлама ҳуқуқий тафтиш қилиб, унинг натижасини хулоса тарзида қонун лойиҳасини юборган органга тақдим этади. Экспертлар билдирган таклиф-мулоҳазалар қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан инобатга олиниши орқали қонун лойиҳаси янада такомиллаштирилади. Бешинчидан , экспертиза ўтказиш орқали қонун лойиҳаларининг муҳокамасида кенг жамоатчиликнинг иштироки ҳам таъминланади. Бу демократиянинг муҳим белгиларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг қўмиталари қонун лойиҳаларини тайёрлаш ва уни экспертизадан ўтказиш жараёнига кенг жамоатчилик вакилларини, мутахассисларни, олимларни жалб этишлари мумкин. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президенти ҳузуридаги Амалдаги қонун ҳужжатлари мониторинги институтида ҳам қонун ҳужжатларини ҳуқуқий экспертизадан ўтказишда мазкур тартиб-таомиллар кенг йўлга қўйилган бўлиб, қонун лойиҳалари бўйича жамоатчилик фикрини ўрганиш, республикамизнинг олий юридик ўқув юртлари билан ҳамкорлик қилиш мақсадида жамоатчилик асосида фаолият юритувчи экспертлар гуруҳлари ташкил этилган. Институт томонидан бундай жамоатчи эксперт гуруҳларини тузишдан мақсад – қонунлар сифатини ошириш ва энг асосийси, ёшларнинг қонунчилик техникаси ва ҳуқуқий экспертиза соҳаларида билимлари, кўникма ҳамда малакаларини ҳозирданоқ юксалтириб боришга қаратилган. “Қонунлар лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш тартиби тўғрисида”ги

Қонуннинг 27-моддасида Қонунчилик палатасига киритилаётган қонун лойиҳасига илова қилинадиган ҳужжатлар рўйхати келтирилган бўлиб, у қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари томонидан қонун лойиҳасини тайёрлаш ва Қонунчилик палатасига киритишдаги масъулиятини янада оширади. Қонунчилик палатасига киритилган қонун лойиҳаси матнини қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан ўзгартириш; қонунчилик палатасига киритилган қонун лойиҳасини қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъекти томонидан чақириб олиш; қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига қайта киритиш; қонун ҳужжатларини ушбу Қонунга мувофиқлаштириш тартибларининг ҳуқуқий асослари қонун лойиҳалари устида ишлаш жараёнининг самарали олиб борилишига хизмат қилади. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш бевосита унинг мониторингига ҳам узвий боғлиқдир. Айниқса, ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш эҳтиёжини аниқлаш ва унинг тадрижий ривожланишини кузатиш, қонунларни татбиқ этиш жараёнини муттасил ўрганиб бориш, таҳлил қилиш, баҳолаш, қонун ҳужжатларида йўл қўйилган “бўшлиқ”ларни тўлдириш ҳамда шу асосда амалдаги қонунчиликни такомиллаштириш, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектларининг фаолиятига тааллуқли долзарб вазифа ҳисобланади. Шу боисдан, қонунчилик ишини сифатли ташкил этишда муайян режага ва тизимга эга бўлиш муҳим аҳамият касб этади. Қабул қилинган қонунларнинг самарадорлигини ўрганиш айнан қонунчилик мониторинги орқали амалга оширилади. Қонунларнинг ҳаётийлигини кузатиш, таҳлил қилиш ва унинг асосида чуқур асослантирилган хулосаларга келиш қонун ҳужжатлари мониторинги фаолиятининг узвий вазифаси ҳисобланади. Қонун ҳужжатлари мониторинги қонун ҳужжатларининг сифати ҳамда самарадорлигини ошириш, қонун ҳужжатларида ҳуқуқий нормаларнинг ўзаро боғланиши, комплекслиги ва уйғунлигини, уларнинг Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, халқаро

ҳуқуқнинг умумэътироф этилган норма ва принципларига мослигини таъминлаш ва мамлакат ҳуқуқий базасини такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чиқишни ўз олдига мақсад қилиб қўяди. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари улар ўз фаолият хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда қонун ҳужжатлари юзасидан амалиётини таҳлил этиши, қиёслаши, умумлаштириши, кузатув ўтказиши натижасида қонунчиликдаги ўзаро номувофиқликларни, соҳада тартибга солинмай қолган ҳуқуқий ”бўшлиқ ва заиф нуқта”ларни аниқлаши ва шу асосда давлат ва жамият манфаатлари нуқтаи назаридан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ҳамда “Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги Конституциявий Қонунининг 27-моддасига биноан қонун лойиҳасини тайёрлаб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатасига киритиш орқали қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириши мумкин. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари муайян бир қонун юзасидан ёки бир соҳага тегишли қонун ҳамда қонуности ҳужжатлар юзасидан мониторинг ўтказиб, шулар асосида қонун лойиҳасини тайёрлайди. Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги Қонунининг 16-моддасида белгиланганидек, норматив-ҳуқуқий ҳужжатни тайёрлашда лойиҳани ишлаб чиқувчи орган: – лойиҳа мавзусига доир қонун ҳужжатларининг қўлланилиш тажрибасини ўрганади ва ҳисобга олади, ҳуқуқий тартибга солишга бўлган жамоатчилик эҳтиёжини, қонун ҳужжатларининг самарадорлигига таъсир этувчи сабаблар ва шароитларни аниқлайди; – давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмалари, шунингдек, фуқароларнинг таклифларини, оммавий ахборот воситаларининг материалларини, илмий муассасалар, олимлар ва мутахассисларнинг тавсияларини, жамоатчилик фикрини аниқлашнинг бошқа воситалари маълумотларини умумлаштиради ва улардан фойдаланади;

– бошқа давлатлардаги қонунчилик йўли билан тартибга солиш тажрибасини ҳисобга олади. Мазкур ҳуқуқ нормасидан шуни англаш мумкинки, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишларида мониторинг натижаларига таянилиши лойиҳанинг атрофлича асослантирилганлигини кўрсатади. Ҳозирги кунда қонунларни тайёрлаш механизмида, авваламбор, уларни шакллантириш таркибига, иккинчидан, жамоатчилик фикрини ўрганишга, учинчидан, лойиҳаларни молиявий ва иқтисодий жиҳатдан асослашга, тўртинчидан, у ёки бу қонуннинг қабул қилиниши қай даражада долзарб эканлиги ва у қандай самара бериши мумкинлигини тадқиқ этишга кенг ўрин берилмоқда. Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари ўз фаолиятлари хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда мониторингнинг мақбул шакл ва усулларидан кенг фойдаланишлари мумкин. Масалан: таҳлил қилиш, умумлаштириш, қиёслаш, социологик сўровлар (анкета, интервью ва ҳ.), индукция ва дедукция, мантиқийлик, башоратлаш каби усуллар шулар жумласидандир. Таъкидлаш лозимки, фуқаролик жамиятини шакллантиришда қонун ҳужжатлари мониторингини амалга ошириш жараёнига нодавлат нотижорат ташкилотларининг, сиёсий партиялар ва бошқа манфаатдор ташкилотларни жалб этиш катта самара беради. Турли сиёсий партиялар ва бошқа жамоат бирлашмаларининг, ижтимоий гуруҳларнинг қонун ҳужжатлари мониторингини амалга оширилишида иштирок этиши қонунчилик жараёнида жамоатчилик иштирокини таъминлашда муҳим ўрин эгаллайди. Пировардида, республикада шаклланаётган демократик вазият қонунларда жамоатчилик фикрини матбуотда эълон қилиш йўли билан инобатга олиш, турли ижтимоий қатламларининг манфаати ва иродасини мужассамлаштириш имконини беради.

Хулоса сифатида таъкидлаш лозимки, қонун ҳужжатлари мониторинги натижаларидан фойдаланиш биринчидан , қонундаги мавжуд камчиликларни аниқлаш ва такомиллаштириш; иккинчидан , мониторинг ўтказувчи субъект қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш юзасидан чуқур асослантирилган хулосага келиш баробарида жамиятнинг турли қатламлари манфаатларини ифодалашга шароит яратади; учинчидан , қонун ҳужжатлари мониторингининг ўтказилиши фуқароларда қонуннинг ижросига нисбатан эътиборнинг кучайишига олиб келади. Хуллас, қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг объектини аниқлаш бу нафақат назарий аҳамиятга эга, балки ушбу ҳуқуқни амалга оширишнинг амалий жиҳатларини ҳам намоён этади. Чунки, бундай ҳуқуқ қонун лойиҳаси кўринишидаги таклиф, яъни қонун қабул қилиш, амалдаги қонунга ўзгартириш киритиш ёки уни бекор қилиш ҳақидаги таклиф, тайёр қонун лойиҳасини Қонунчилик палатасига киритиш каби масалалардан иборат. Қонунчилик ташаббуси субъектлари ўз ҳуқуқларини ушбу объектлар доирасида рўёбга чиқаради.

Адабиётлар: 1. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси: Ўқув қўлланма / ЎзР 2. Адлия вазирлиги, Тошкент давлат юридик ин-ти. – Тошкент: ТДЮИ, 2004. – 46 б. 3. Одилқориев Х.Т. Икки палатали парламент.–Т.: ЎзР ИИВ Академияси. – 2005. – Б. 79. 4. Ющик А.И. Теоретические проблемы законодательного процесса. Автореф дисс. док. юрид. наук. – Киев, 5. Нормативного правового акта // Вестник Гуманитарного университета. Серия Право . – Москва , 2002. – № 1 (3). – 6. Одилқориев Ҳ.Т. Икки палатали парламент шароитида қонунчилик жараёни. – Тошкент: 7. Ўзбекистон, 2005. – 40 б.; Мудрая О.М. Конституционный статус субъектов права законодательной инициативы: Автореф дис. ... канд. юрид.наук. – Киев: Киевский нац. ун-

Похожие

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга ошириш босқичлари ва принциплари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқининг юридик табиати

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқига оид муносабатлар уларнинг мазмуни

Ўзбекистон Республикасида қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи институтини такомиллаштириш

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқи субъектлари доираси ва турлари