Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи - Юриспруденция - Рефераты

Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

80.5 KB

Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи Режа: 1. Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи 2. Ички ишлар органларининг жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш фаолиятини такомиллаштириш масалалари

Оила-турмуш доирасида зўравонлик жиноятини содир этувчи шахсларнинг психологик тавсифи Инсон шахси унинг бошқа одамларга нисбатан ҳаракатлари, қилмишлари ва муносабатларида намоён бўлади. Инсон хатти-ҳаракатларида намоён бўлаётган ташқи белгиларга қараб унинг ички дунёси, маънавий ва ахлоқий (ижобий ёки салбий) жиҳатлари ҳақида маълум бир хулосага келиш мумкин 1 . Оила-турмуш муносабатлари доирасида жиноят содир этувчи жиноятчи шахс тўғрисида сўз юритилганда, энг аввало, унинг психологик жиҳатларига эътибор бериш лозим. Шахсни ўрганишда унинг атроф муҳит билан боғлиқ ижтимоий, иқтисодий, сиёсий, маданий алоқалари катта аҳамиятга эга. Булар оила-турмуш шароитида жиноят содир этишда катта роль ўйнайди. Ижтимоий шароитлар жиноий қилмишда ўз аксини топади ва шахснинг хатти-ҳаракатлари орқали намоён бўлади. Оила-турмуш шароитида жиноят содир этувчи жиноятчи шахслар кўп ҳолларда оиладаги низо оқибатида қасддан одам ўлдириш, қасддан баданга оғир шикаст етказиш, қасддан баданга ўртача оғир шикаст етказиш, қасддан баданга енгил шикаст етказиш, қийнаш, ўлдириш ёки зўрлик ишлатиш билан қўрқитиш, номусга тегиш, жинсий эҳтиёжини зўрлик ишлатиб ғайритабиий усулда қондириш, аёлни жинсий алоқа қилишга мажбур қилиш, ҳақорат қилиш, безорилик ва бошқа жиноий хатти-ҳаракатларни содир этадилар. Жиноятчи шахсларнинг жиноят содир этиш мотивларини ўрганиш кўп ҳолатларни аниқлаш ва ўрганишга имкон беради. Мотив жиддий руҳий омиллардан бири бўлиб, унинг ёрдамида инсон қилмишининг ички табиати, мазмун-моҳияти очиб берилади. Шунинг учун жиноий хулқнинг мотивини аниқлаш вақтида криминологлар ҳуқуқ фанлари предметининг ўзига хос томонларини инобатга олиб, психология фани соҳасида таркиб топган тасаввурларга таянишлари лозим. Маълумки, психология фанида жиноятчи шахснинг ижтимоийруҳий ҳолатларини ўрганиш билан боғлиқ муаммолар ҳам тадқиқ этилади. Хусусан,

оила-турмуш муносабатлари доирасида жиноят содир этган шахсларнинг ижтимоий-хавфли, ғайриқонуний қилмишларини тадқиқ этиш учун биринчи навбатда уларга хос психологик хусусиятларни аниқлаб олиш лозим бўлади. Жиноятчи шахснинг индивидуал-психологик хусусиятларини ўрганиш орқали жиноят содир этган пайтдаги ҳолатига баҳо бериш мумкин. Оилада жиноят содир этувчи жиноятчи шахс кўпинча ўзининг фаол ҳаракати ёки шахснинг руҳиятига салбий таъсир кўрсатувчи гаплари билан оилада низо содир этилишини келтириб чиқаради. Шу боис, ушбу тоифадаги шахслар билан якка тартибдаги тарбиявий таъсир чораларини олиб бориш керак. Оила-турмуш муносабатлари доирасида жиноят содир этган жиноятчи шахслар психологияси бошқа одамларга нисбатан хаттиҳаракатлари, қилмишлари, дунёқараши ва бошқа шахслар билан ўзаро муносабатлари жараёнида яққол намоён бўлади. Инсоннинг ички дунёси, айниқса, унинг маънавий ва ахлоқий хусусиятлари ҳақида қанчалик тўлиқ маълумотларга эга бўлсак, улар томонидан содир этилиши мумкин бўлган ҳуқуқбузарликларнинг, шу жумладан жиноятларнинг олдини олиш борасида самарали чора-тадбирларни амалга ошириш имкони вужудга келади. Бундан ташқари, ушбу шахсларнинг психологик хусусиятларини чуқур ўрганиш улар ҳақида керакли маълумотларга эга бўлишни таъминлайди. Психологияда жиноятчи шахсини ўрганиш жиноят содир қилган шахсни таърифловчи ижтимоий аҳамиятга эга бўлган хусусиятлар, сифатлар, белгилар, алоқалар, муносабатлар ва бошқалар билан биргаликда ижтимоий хавфли хатти-ҳаракатга таъсир қилувчи бир қанча тизимчалардан ташкил топган тизим сифатида кўрилади. Ҳар бир тизимча жиноятчи шахсига тааллуқли бўлган нисбатан бир хил хусусиятлар, сифатлар, белгилар ва муносабатларнинг бир қисмини ўз ичига олади.

Ушбу жиноятчи шахсларнинг тузилиши қуйидаги:  ижтимоий-демографик белгилари;  касбий тааллуқлилиги, ақлий етуклик (камолот) даражаси;  маданият даражаси;  билими, маҳорати, қобилияти;  шахснинг маънавий хислатлари;  қадрият йўналиши ва интилиши;  эҳтиёжи ва мотивацияси;  шахснинг руҳий жараёни (кечинмалари), хусусиятлари ва аҳволи;  биофизиологик ва бошқа белгиларига ажратиб ўрганиш мақсадга мувофиқдир. Тадқиқотлар ва тергов-суд амалиёти шуни кўрсатмоқдаки, оилада жиноят содир этувчи шахсларнинг асосий қисмини илгари судланган, ишсиз, сурункали спиртли ичимлик истеъмол қилишга ва гиёҳвандликка ружу қўйган, маълумот даражаси юқори бўлмаган шахслар ташкил этади. Айниқса, энг паст маълумот даражаси қасддан зўравонлик жиноятларини содир этган шахсларда учрайди. Маиший турмуш соҳасида содир этиладиган жиноятлар билан боғлиқ муаммолар бўйича тадқиқотлар олиб борган россиялик олим Э.Ф.Побегайлонинг фикрича, оиладаги низолар оқибатида жиноятлар асосан фойдали меҳнат билан шуғулланмайдиганлар, дайдилар, спиртли ичимликларга ружу қўйганлар, гиёҳвандлар, жиноий ўтмишга эга шахслар, фоҳишалар ва қўшмачилар тоифасидаги шахслар томонидан содир этилади 1 . Ҳаётда айнан шу тоифадаги шахсларда жиноят содир этишга мойиллик кўпроқ кузатилади. Улар томонидан содир этилган жиноятларнинг таркибида қотиллик ва оғир тан жароҳатларини етказиш 50 фоизни ташкил этади 2 . 1 Қаранг: Побегайло Э.Ф. Тенденции современной преступности и совершенствование уголовно- правовой борьбы с нею. – М., 1990. – С. 9. 2 Қаранг: Криминология: Дарслик / Проф. З. С. Зариповнинг умумий таҳририда. –Т., 2007. –Б. 294.

Энг ачинарли томони шундаки, ушбу зўравонлик жиноятларини содир этувчилар эр-хотин, ота-бола, ака-ука, опа-сингиллар ва бошқа яқин қариндошлари томонидан бир-бирларига нисбатан содир этилади. Суд тергов идораларидан олинган статистик маълумотлар таҳлили шуни кўрсатмоқдаки, оиладаги жиноятларнинг аксарият қисми норасмий равишда никоҳда яшаган шахслар ўртасидаги низолар оқибатида содир этилади. Мазкур жиноятларнинг 19,4 фоизи расмий никоҳсиз бирга яшаётган эркакнинг аёлига нисбатан, 8,3 фоизи аёлнинг никоҳсиз яшаётган эрига нисбатан, 18,4 фоизи эркакнинг никоҳдаги хотинига нисбатан, 3,7 фоизи аёлнинг никоҳдаги эрига нисбатан, 13,9 фоизи ака-ука ва опа-сингилларнинг бир-бирига нисбатан, 9,3 фоизи ота-оналарнинг фарзандига нисбатан, 5,5 фоизи фарзанднинг отаонасига нисбатан, 21,5 фоизи бошқа қариндошларга нисбатан содир этилаётганлиги аниқланган. Бундай тоифадаги шахслар зўравон, яъни зўрлик, жабр зулм қилувчи, жабрловчи, зулмкор шахслардир. Ушбу тоифадаги шахслар асосан криминоген хусусиятга эга бўладилар 3 . Оиладаги жиноятлар қандай шакл ва усулда содир этилмасин, криминоген хусусиятлар жиноят содир этган шахсда тасодифий ҳодиса сифатида эмас, балки ижтимоий, ижтимоий-руҳий хусусиятлар асосида узоқ муддат мобайнида шаклланган 4 5 . Умуман олганда, оилада жиноят содир этган шахслар, одатда, сержаҳл, жиззаки ва асабга тегувчи сўзларни кўп такрорлайдиган бўлишади. Оилада турмуш доирасида жиноят содир этувчи шахсларнинг маънавий- руҳий хулқ-атвори тажовузкорлик хусусиятига эга эканлиги бир қатор табиий ва ижтимоий фанларда атрофлича ўрганилган. Зикр этилган психологик хусусиятларни бир хилда ўзида мужассамлаштирган шахс ўз индивидуаллиги жиҳатдан бетакрордир 6 . Шахснинг ички майли (рашк, қасос, алам, оилада эркак ёки аёлнинг бирбирига устунлик даъвоси ва бошқалар) 3 Қаранг: Антонян Ю.М. Причины преступного поведения. – М., 1992. – С. 208. 4 Қаранг: Усмоналиев М., Каракетов Й. Криминология: Дарслик. – Т., 5 . – Б. 170. 6 Қаранг: Умумий психология. – Т., 1992. – Б.210.

оилада жиноий зўравонлик ёки жиноий хатти-ҳаракатларни содир этишига йўл қўяди. Бу объектив омиллар шахсда бевосита салбий маънавий хусусиятларни шакллантирмаса-да, лекин шахс салбий маънавий шаклланиши учун қулай шароитлар ҳисобланади 7 . Бу эса шахсда тажовузкорликнинг шаклланишига олиб келади. Мисол учун, 1954 йилда туғилган фуқаро К. маст ҳолда ўғли Г. билан ўзаро ўрталарида келиб чиққан низо оқибатида ўзининг ғаразли нияти билан қасддан одам ўлдириш мақсадида хўжалик омборида мавжуд бўлган «болта»ни олиб, жисмоний куч ишлатиш орқали ўғли Г.нинг бош қисмига қаттиқ зарб билан уриб ўлдирган 4 . Бундай ҳолат кўпинча шахсга нисбатан раҳмсиз муносабатда бўлишда намоён бўлади. Зўравонлик жиноятлари содир этилишида жиноятчи шахсда мавжуд ижтимоий-руҳий бузилиш белгилари: – айбдорнинг кучли руҳий ҳаяжонланиш ҳолати; – хулқ-атворида руҳий бузилишларнинг мавжудлиги; – тартибсиз турмуш тарзи кечиришга одатланганлиги; – оила аъзолари билан кўпинча қўпол муносабатда бўлганлиги; – ўз хатти-ҳаракатларини бошқара олмаганлиги, ўз ҳаракатининг оқибатини ўйланмаганлиги; – руҳий ҳаяжонланиш ёки тушкунлик кайфиятида бўлганлиги ва ҳоказо. Жиноятчи шахслар ҳақидаги маълумотларни ўрганиш натижасида оилада жиноятларни содир этган шахсларнинг ёшига оид маълумотлар ҳам олинди. Таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, оилада жиноят содир этган жиноятчи шахсларнинг 10,1 фоизини 18–25 ёшдагилар, 38,6 фоизини 25–35 ёшдагилар, 26,8 фоизини 35–45 ёшдагилар, 15,5 фоизини 45–55 ёшдагилар ҳамда 9,2 фоизини 55 ёшдан юқори бўлганлар ташкил этади. Ушбу маълумотлардан кўриниб турибдики, оилада жиноят содир этган шахсларнинг 64,4 фоизини 25–45 ёшдагилар ташкил этади. Ушбу ҳолат айни 7 Қаранг: Зарипов З. С., Исмаилов И. Криминология: Дарслик. –Т., 1996. – Б. 142. 4 Қаранг: Жиноят ишлари бўйича Миробод туман суди архиви, 2007. 1– 527-сонли иш.

инсон шу ёшга тўлганида оилада бир қатор объектив ва субъектив омиллар, хусусан, оила аъзоларининг кўпайиши, уларни моддий жиҳатдан таъминлаш, таълим-тарбия бериш, уй-жой билан таъминлаш билан боғлиқ муаммоларнинг вужудга келиши ҳамда уларни ҳал этишда тўсиқ ва қийинчиликларнинг мавжудлиги, қолаверса, имкониятларининг чегараланганлиги билан боғлиқдир. Ички ишлар органларининг жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш фаолиятини такомиллаштириш масалалари Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгач, шахс ҳуқуқларини ғайриқонуний тажовузлардан ҳимоя қилиш давлатнинг устувор фаолият йўналишларидан бири сифатида белгиланди. Ушбу вазифани бажаришда эса ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг масъулияти оширилди. Зеро, қонун устуворлигига эришиш, қонун олдида барчанинг тенглигини таъминлаш ҳуқуқий демократик давлат қуриш ва фуқаролик жамиятини шакллантиришнинг муҳим бўғинидир 8 . Юксак ҳуқуқий маданиятни шакллантириш эса қонунчилик, фуқароларнинг ҳуқуқий кафолатини таъминлаш билан баробар давлат аҳамиятига молик сиёсатдир 9 . Бугунги кунда мамлакатимиз суд-ҳуқуқ соҳасида амалга оширилаётган ислоҳотлар натижасида ички ишлар органларининг жисмоний ва юридик шахслар билан ишлаш фаолиятининг ташкилий-ҳуқуқий механизмлари такомиллаштирилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикасининг 2014 йил 3 декабрда қабул қилган «Жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари тўғрисида»ги 10 қонуни ҳамда Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг ушбу қонун ижросини таъминлашга қаратилган «Давлат органлари ва давлат муассасаларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш тартиби тўғрисидаги намунавий низомни 8 Каримов И.А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т.5. – Т., 1997. – Б. 273. 9 Каримов И.А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т.6. – Т., 1998. – Б. 279. 10 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2014. – №49. – 578-м.

тасдиқлаш ҳақида»ги қарори 11 ижросини таъминлаш мақсадида қабул қилинган ИИВнинг «Ички ишлар органларида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлашни такомиллаштириш тўғрисида»ги 2015 йил 5 майда буйруғи ички ишлар органларининг мурожаатлар билан ишлаш фаолиятини бевосита тартибга солишга қаратилган. Қабул қилинган норматив ҳужжатлар натижасида тизимда жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш фаолиятининг ташкилий асослари такомиллаштирилиб, илгари мавжуд бўлмаган механизмлар жорий этилди. Бугунги кунда мурожаатларнинг оғзаки, ёзма ва электрон шаклларда қабул қилиниши белгиланиб, улар қуйидаги усуллар ёрдамида амалга оширилиши аниқлаштирилди: а) жисмоний шахслар ва юридик шахсларнинг вакилларини шахсан қабул қилиш орқали; б) почта, фельдъегерлик хизмати ва махсус алоқа воситалари орқали; в) ягона интерактив давлат хизмати портали (https://my.gov.uz.) ва электрон почта манзили орқали; г) «ишонч телефони» орқали ва ҳоказо. Бундан ташқари, қонун ҳужжатларида ички ишлар органларининг раҳбар ҳамда масъул ходимлари томонидан зарурат бўлганда сайёр шахсий қабуллар ўтказилиши ҳамда унинг тартиби ҳам белгиланди. Шу билан бирга, тизим олдида жисмоний ва юридик шахсларнинг мурожаатлари билан ишлаш соҳасида бир қатор ўз ечимини кутаётган муаммолар ҳам борки, уларни бартараф этмасдан туриб ушбу фаолиятни самарали ташкил этиляпти деб бўлмайди. Қуйида уларнинг айримларини таҳлил қилиб кўрамиз: 1. Бугунги кунда Ягона интерактив давлат хизмати порталига (https://my.gov.uz.) ИИВнинг айрим соҳавий хизматларига оид маълумотларгина киритилган. Аммо, ички ишлар органларининг маълум бир фаолиятга рухсат бериш (ҳайдовчилик ҳуқуқи, чет элга чиқиш ҳуқуқи, ов 11 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами. – 2015. – №13. – 154-м.

қилиш ҳуқуқи ва бошқ.) ёки аҳолига хизмат кўрсатиш (ёнғин хавфсизлиги, паспорт бериш ва бошқ.) тизимидаги мурожаатлар соҳасига оид асосий маълумотлар киритилмаган. Ваҳоланки, аҳолида айнан ушбу турдаги маълумотларни билишга қаратилган эҳтиёж юқори. Шу сабабли аҳолининг мурожаатларига оид эҳтиёжни ўрганган ҳолда ИИВнинг соҳавий хизматлари томонидан кўрсатилган хизматларнинг хусусиятларини инобатга олиб, порталга ушбу соҳавий хизматлар (масалан, ёнғин хавфсизлиги, қўриқлаш, йўл ҳаракати хавфсизлиги, профилактика, хорижга чиқиш, келиш ва фуқароликни расмийлаштириш хизматлари) томонидан кўрсатилган хизматлар бўйича тегишли маълумотларни жойлаштириш мақсадга мувофиқдир. 2. Ички ишлар органларининг айрим соҳавий хизматлари (масалан: йўл ҳаракати хавфсизлиги хизматлари, хорижга чиқиш, келиш ва фуқароликни расмийлаштириш хизматлари ва ҳоказо) бажарадиган функцияларининг кенг кўламлилиги, жисмоний ва юридик шахслардан бўладиган мурожаатларнинг узлуксизлиги сабабли мурожаат қилувчи шахсларнинг кўплиги натижасида улар ўртасида мурожаатни кўриб чиқиш навбати масаласида келишмовчиликлар юзага келаётганлиги, натижада фуқаролар томонидан ўз мурожаатларини аввалроқ кўриб чиқилишига эришиш учун ноқонуний йўллардан фойдаланишга қаратилган ҳаракатларнинг содир этилиши кузатилмоқда. Ушбу ҳолат эса, ўз навбатида, коррупцион омилларнинг ортишига сабаб бўлмоқда. Жисмоний ва юридик шахслар ўртасида мурожаатнинг кўриб чиқиш амалиётининг навбати бўйича келишмовчиликларнинг олдини олиш ва ички ишлар органлари соҳавий хизматлари ходимларининг иш самарадорлигини янада ошириш мақсадида ИИВнинг айрим соҳавий хизматлари (ЙҲХХ, ХЧК ва ФРХ) электрон навбат тизимини жорий этиш ҳамда мунтазам равишда кузатиб бориш мақсадга мувофиқдир. Келтирилган таклифларнинг амалиётда инобатга олиниши, ички ишлар органларининг мурожаатлар билан ишлаш фаолиятини такомиллаштириш

билан бирга, шахс ҳуқуқ ва эркинликларини самарали ҳимоя қилинишини кафолатлашга хизмат қилади.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., дотс. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправително-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997. - 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Й. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б.

Похожие

Ғаразли зўравонлик қотиллик ва террорчилик жиноятларини содир этувчи шахслар тоифаси

Ҳар хил тоифадаги озодликдан маҳрум этилган шахсларнинг психологик хусусиятлари

Ўғрилик жиноятларининг сабаб ва шарт-шароитлари

Жиноятчи шахс психологияси

Маҳкумларни янги турмуш тарзига мослаштириш ва психологик тайёрлаш