Никоҳни бекор қилиш ва никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришнинг процессуал хусусиятлари - Юриспруденция - Рефераты

Никоҳни бекор қилиш ва никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришнинг процессуал хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

116 KB

Режа: 1. Никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни судда ва судсиз кўриш асослари 2. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўриш

Никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишларни судда ва судсиз кўриш асослари Кўп йиллик тарихга эга бўлган ўзбек халқи кадимдан ота-боболар анъаналарига содик бўлган ҳолда ахлок принципларига асосланган оилани мустаҳкамлаш, она ва болалар манфаатларини ҳар томонлама муҳофаза қилиш ва ҳар қайси болага бахтли болаликни таъминлаш, кишиларда оила олдида масъул бўлиш хиссини тарбиялаш-никоҳ ва оила тўғрисидаги қонунчилигининг муҳим вазифаларидан бири ҳисобланган. Судларнинг фаолияти Ўзбекистон Республикаси Конституциясида белгиланган қоидалар асосида оилани ҳар томонлама ҳимоялашга, болаларни Ватанга ва оилага садокат руҳида ижтимоий тарбияга мос ҳолда тўғри тарбиялашга, фуқароларнинг шахсий ва мулкий ҳуқуқларини ҳимоя қилиш никоҳ ва оила муносабатлари борасидаги қонунларни мустаҳкамлашга, фуқароларни оила ва жамият олдида жавобгарлик хиссида тарбиялашга қаратилган. Бу вазифалар никоҳдан ажралиш тартиби тўғрисида Оила кодекси, «Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишларни кўришда қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг қарори бувазифаларни муваффақиятли ҳал қилишга қаратилгандир.1 Ўзбекистон Республикаси Оила кодексининг 37-моддасида белгиланганидек, никоҳ эр-хотиннинг ҳаётлигида улардан бири ёки ҳар иккаласининг аризасига мувофиқ ажралиш йўли билан тугатилиши мумкин. Суд ажралиш тўғрисида ариза берган эр ва хотинни яраштириш учун барча чораларни кўришга мажбур. Бундай тоифадаги ишларни кўришда судлар оиланинг дахлсизлигига, миллий хусусиятларга эътибор беришлари лозим. Амалдаги никоҳдан ажралиш тўғрисидаги қонунларни шариат ҳуқуқий меъёрларига тўғри келишини қуйидагилардан англаш мумкин. Масалан, Шариатга кўра оила никоҳ қилиш билан тузилиши ва агар эр-хотинлардан

биронтасининг вафот қилишидан кейин бошқа қандайдир сабабларга асосан ҳаётлигида ажралишга тўғри келса талок қилиш билан бузилиши кўрсатилган.2 Суд ва эр-хотиннинг келгусида биргаликда оилавий турмуш олиб бориш ва оилани сақлаб қолиш имконияти йўқ деб топгандагина никоҳдан ажратилиши мумкин. Вояга етмаган фарзандлари бўлмаган эр ва хотиннинг ажралишликка ўзаро розиликлари бўлган тақдирда, агар улар ўртасида мулк тўғрисида ва бир- бирларининг таъминоти учун алимент ундирилиши тўғрисида даъво бўлмаса, никоҳ фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органи (ЗАГС)да бекор қилиниши мумкин. Белгиланган тартибда бедарак йўқолган деб топилган шахслар, руҳий касаллик ёки ақли заиф бўлганлиги туфайли муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар, шунингдек, камида уч йил муддатга озодликдан маҳрум этилишига ҳукм қилинган шахслар билан бўлган никоҳ ҳам фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида, аммо низо бўлган тақдирда, бундай никоҳ суд тартибида кўриб ҳал қилинади. Демак никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар икки гуруҳга: биринчидан, низосиз бўлганлиги туфайли фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органларида кўриладиган ажралиш тўғрисидаги ишлар ва иккинчидан, ажралувчилар ўртасида низо бўлгани туфайли умумий даъво иши тартибида судда кўриладиган ажралиш тўғрисидаги ишларга бўлинади. Ажралиш тўғрисидаги ишларнинг икки гуруҳга бўлинишига асос-эр ва хотиннинг ажралишга бўлган ҳуқуқларини низоли ёки низосиз (маъмурий тартибда) бўлишлигидир. Эр ва хотин ажралишга бўлган ҳуқуқларини фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органларида икки ҳолда биринчидан, ажралиш учун эр ва хотиннинг ўзаро рози бўлганларида ва иккинчидан, ажралувчи эр ва хотиннинг вояга етмаган фарзандлари бўлмаганида-амалга оширадилар.

Ажралишга бўлган ҳуқуқнинг низосиз бўлишлиги туфайли фуқаролик ҳолати далодатномаларини ёзиш органларида ажралиш ҳуқуқини берадиган бошқа юридик фактлар ҳам бор. Бундай ишларининг айримларини алоҳида тартибда кўриладиган ишлар туркумига киритса, ҳам асосли бўлади. Булар тубандагилар: биринчидан, эр ёки хотиннинг белгиланган тартибда, дараксиз йўқолган деб танилиши факти: иккинчидан, эр ёки хотиннинг руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги сабабли қонун билан белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб танилиши факти: учинчидан, эр ёки хотиннинг жиноят қилганлиги учун камида уч йил муддатга ҳукм қилиниши факти бўлади. Аммо юқорида кўрсатилган фактлар уз-узича ажралишга бўлган ҳуқуқнинг низосиз бўлишлигини ва бинобарин фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органларига ажралиш тўғрисида мурожаат қилиш мумкинлигини билдирадиган асослар бўлиб ҳисобланмайди. қонун фуқаролик далолатномаларини қайд қилиш органида бекор қилиниши учун яна қўшимча шартларни ҳам белгилайди.никоҳни қайд қилиш органида ажралишни расмийлаштириш учун қамоқда бўлган эр ёки хотиннинг аризаси ёки муомалага лаёқатсиз тарафнинг васийси томонидан берилган болалар тўғрисидаги, эр ва хотиннинг умумий мулки бўлган мулкни бўлиш тўғрисидаги аризаси бўлмаслиги ёхуд меҳнатга лаёқатсиз эр ва хотиннинг мухтож бўлганлиги сабабли таъминот тўланиши тўғрисида низо бўлмаслиги талаб қилинади. Эр ва хотиннинг никоҳни қайд қилиш органларига биргаликда ёзма ариза беришлари ва бу аризада никоҳни бекор қилиш тўғрисида ҳар икки тарафнинг илтимоси баён этилиши керак бўлади. Фуқаролик ҳолати далолатномаларини ёзиш органларига тааллуқли бўлган никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишлар бу идораларда кўриб ҳал этишнинг иложи бўлмаганлиги ҳақида далиллар (бу органга ажралувчилардан бирини келмаслиги ёки ариза беришдан бош тортганлиги ва ҳоказо тўғрисида шу идоралардан тегишли маълумотлар) бўлса, суд бундай ишларни даъво қўзғатиш тартибида кўришга

ҳақли. Ўзбекистон Республикаси 1969 йилги «Никоҳ ва оила» кодексида никоҳдан ажратиш ишларини фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш органларига аризани қабул қилганидан сўнг уч ой ўтганидан кейин ажралиш қайд қилинган. Бунда уч ойлик муддат эр ва хотиннинг ўзаро ярашиб кетишлари эхтимолини назарда тутиб белгиланган. Агар кўрсатилган уч ойлик муддат давомида эр ва хотиндан бири ажралишни истамаслигини билдирса, ажралиш тўғрисидаги иш низоли бўлганлиги туфайли судда кўрилган эди. Амалдаги «Оила» кодексида бундай ҳуқуқий меъёр киритилмаган. Бундай қоидани киритилмаганлиги бундай туркумдаги ишларни кўришда шошма-шошарликка йўл қўйилишига асос бўлиши мумкин деган фикрдамиз. Агар эр ва хотиннинг ажралиш тўғрисидаги ниятлари қатъий бўлса, уч ой ўтгандан сўнг фуқаролик ҳолати актларини ёзиш органи никоҳни бекор қилинганлигини қайд қилишга ва ажралиш тўғрисидаги эр ва хотинга гувоҳнома бериш лозим бўлган. Эр ва хотиннинг вояга етмаган фарзандлари бўлмаган ҳолда ўзаро ажралишликка рози бўлганларида фуқаролик ҳолати актларини ёзиш органи ажралишни қайд қилишда қонунда белгиланган миқдорида давлат божи ундирилади. Бедарак йўқолган ёки руҳий касаллик ёхуд ақли заифлик туфайли қонун билан белгиланган тартибда муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар билан ёинки жиноят қилганлиги учун камида уч йил муддатга озодликдан маҳрум қилинган шахслар билан бўлган никоҳни бекор қилишни қайд қилишда бож белгиланган энг кам иш ҳақининг икки фоизи миқдорида олинади.1 Оила кодексининг 39-моддасида белгиланганидек, хотиннинг хомиладорлик вақтида ва бола туғилганидан кейин бир йил мобайнида эр никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишни хотиннинг розилигисиз қўзғатишга ҳақли эмас.никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишни қўзғатиш учун хотиннинг

розилиги бўлмаса, суд эрдан даъво аризасини қабул қилишни рад этади, агар қабул қилинган бўлса, иш юритишни тугатади. Булардан ташқари агар хотиннинг хомиладорлиги ва никоҳдан ажралишга розилиги йўқлиги ишни кассация ва назорат босқичида кўриш вақтида маълум бўлса, иш рад этиш асосларини кенгайтиради. Ҳудудий судловлик тўғрисидаги умумий қоидаларга биноан никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги низоли ишлар жавобгарнинг турар жойидаги судга тегишли бўлади. ФПКнинг 241-моддасида даъвогарнинг танлаши бўйича судловлик тўғрисидаги қоидалар берилган. Бу моддада даъвогарга унинг тарбиясида вояга етмаган болалари бўлганида ёки саломатлиги туфайли жавобгарнинг турган жойига бориш имконияти қийинлашганида ажралиш тўғрисидаги даъвони ўзининг турган жойида қўзғатиши мумкинлиги тўғрисида амалдаги Фуқаролик Процессуал кодексида янги ҳуқуқий меъёрни берилиши она ва болаларни манфаатини кўзлаб уларга берилган имтиёзлардан ҳисобланади. Судловликни бу кўриниши бундай туркумдаги ишларни ўзига хос процессуал хусусиятига эга эканлигини ҳам англатади. ФПКнинг 243-моддасига кўра ажралиш тўғрисидаги иш эр ва хотиннинг ўзаро келишуви бўйича ҳар қайсиларнинг турар жойидаги судда кўрилиши мумкин. Никоҳдан ажралиш ҳақидаги бериладиган аризанинг ҳам хусусиятига эътибор бериш лозим. Ўзбекистон Республикаси судлари томонидан никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишларни кўришда қонунларни қўллаш амалиёти тўғрисидаги 11 сентябрь 1998 йил Пленум қарорида судловлик тушунчасига янада аниқлик киритилиб, бунга кўра агар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлигига кирган давлатларга кетган ва манзилгохи маълум бўлган шахслар билан никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъво, даъвогарнинг хоҳишига қараб (жавобгарнинг охирги яшаш жойи ёки унинг янги яшаш жойида), Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги таркибига кирмайдиган бошқа давлатларга кетган шахслар

билан никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъволар эса даъвогарнинг яшаш жойидаги судда қўзғатилиши мумкинлиги кўрсатилган.1 Никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ариза процессуал ҳужжат бўлиб, унинг билан никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги процесс (иш) қўзғатилади. Аризада ажралиш тўғрисидаги талаб, яъни никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ҳуқуқнинг тан олиниши ва ҳимоя қилиниши тўғрисидаги талаб баён этилади. Шу тартибда ажралиш тўғрисидаги ариза ўзининг мазмуни бўйича даъво иши бўлиб кўрилади, бинобарин ҳар қандай даъво аризага нисбатан тадбиқ этиладиган ФПКнинг 148-149-моддаларининг талаблари тўла равишда бу аризага нисбатан ҳам тадбиқ этилади. Никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ариза фақат эр-хотиннинг ҳар иккиси томонидан ёинки уларнинг бири томонидангина берилиши мумкин. Бу ҳолат никоҳ муносабатларининг биринчи навбатда шахсий муносабат бўлишлигидан ва ажралишга бўлган ҳуқуқнинг шахсий эканлигидан келиб чиқади. Ажралиш тўғрисидаги ариза судья томонидан қабул қилиниши пайтидан эътиборан, ажрашувчи эр ва хотин фуқаролик процессуал тарафлар бўлиб ҳисобланадилар ва қонун билан белгиланган ҳамма процессуал ҳуқуқларни оладилар. Никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги ариза ёзма шаклда баён этилиши лозим. Аризанинг мазмунида эр ёки хотиннинг ажралишни хоҳлашларигина кўрсатилмасдан, балки ажралиш сабаблари ҳам, шунингдек ажралувчиларнинг фамилиялари, исмлари, оталарининг исмлари, туғилган йиллари ва турар жойлари ҳам кўрсатилиши лозим. Аризада бу маълумотларнинг кўрсатилиши ишнинг тааллуқли бўлишлигини тўғри белгилаш ва тарафларни судга чақириш учун зарур. Ажралиш сабабининг аризада кўрсатилиши иккинчи тарафнинг суд мажлисига қадар бу сабаблар (важлар) билан танишиш имкониятига эга бўлишлиги учун ва ажралишликка рози бўлмаганида ёки ажралиш сабаблари

билан келишмаганида уларни рад қиладиган далилларни судга келтириш мумкин бўлиши керак. Бундай талабларга риоя қилингандагина суд ўзига қонун билан белгиланган вазифаларни, чунончи ажралиш сабабларини аввалдан аниқлаш, суд мажлисига чақирилиши лозим бўлган гувоҳларни белгилаш, шунингдек тарафларни яраштириш учун чоралар кўриш вазифасини бажариш имкониятига эга бўлади. Ажралувчиларнинг фарзандлари бўлганида аризада уларнинг номлари, ёшлари, шунингдек ким тарбиясида бўлишлари, эр-хотиндан қайси бири болаларни ўз қарамоғи ва тарбиясига олишлиги кўрсатилади. Бундан ташқари, болаларни келгусида боқиш ва тарбиялаш тартиби тўғрисидаги масала юзасидан таклифларни кўрсатадилар. Агар оилавий мулкни бўлиш тўғрисида талаб бўлса, эр ва хотиннинг мулкий аҳволи тўғрисида маълумотлар ва мулкни бўлиш тўғрисидаги таклифлар кўрсатилади. Агар ариза берувчи ўзининг никоҳга қадар бўлган фамилиясини сақлашни хоҳласа, у ўзининг бу тўғридаги илтимосини аризада баён этиши мумкин. Ариза ажралиш тўғрисида мурожаат қилган эр ёки хотин томонидан имзоланиши керак. Аризага болалар тўғрисидаги ва уларнинг ажралиши тўғрисидаги масалани ҳал қилиш учун зарур бўлган ҳужжатлар: фуқаролар ҳолати далолатномаларини ёзиш органларидан олинган гувоҳномалар болаларни туғилиши туғисидаги ҳужжатлар, болаларнинг ким билан яшашлари ва ҳақиқатда кимнинг боқимида бўлишлари тўғрисида уйлар бошқармасининг берган маълумотлари, болаларнинг ота-оналари оладиган иш ҳақи тўғрисидаги маълумотлар ва бошқа ҳужжатлар илова қилинади. Оилавий мулкни бўлиш талаб қилинганида-мулкнинг қиймати баҳолари даъвогарнинг аризасида кўрсатилади. Ажралиш тўғрисидаги ариза туман (шаҳар) судга берилишида энг кам иш ҳақининг 50 фоиз миқдорида давлат божи олинади.1

Ишни судда кўришга тайёрлаш. Ажралиш тўғрисидаги ишни судда кўриш учун тайёрлаш ҳам ҳамма фуқаролик ишлари каби фуқаролик процессининг мажбурий босқичи бўлиб кўрилади.никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларни судда кўришга тайёрлаш алоҳида муҳим аҳамиятга эгадир. Бинобарин, судлар томонидан бундай ишнинг тайёрланиши юзасидан қонунда белгиланган ҳамма талаблар қатъиян бажарилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Олий суди ишларини судда кўришга пухта тайёрлаш зарурлигига эътибор бериш лозимлиги ҳақида юқорида қайд қилинган 11 сентябрь 1998 йилги Пленум қарорининг 12-бандида таъкидланган.1 12.Ишни судда кўришга пухта тайёрлаш зарурлигига судларнинг эътибори қаратилсин. Судья томонидан ФПКнинг 161-моддасига мувофиқ олиб борилган барча тайёргарлик ҳаракатлари ажримда ўз аксини топиши шарт. Судья никоҳдан ажратиш ҳақидаги аризани қабул қилиб, одатда жавобгарни чақириши, унинг ушбу аризага муносабатини аниқлаши, эр- хотинни яраштириш чораларини кўриши шарт. қолаверса судья тарафларнинг ҳар бири билан алоҳида, шунингдек, уларнинг ҳар иккаласи билан биргаликда оилани сақлаб қолиш масаласида суҳбат ўтказиши лозим. Ишни судда кўришга тайёрлаш жараёнида судья эр-хотин ўртасида суд томонидан ҳал этиладиган бошқа низоли масалалар бор-йўқлигини аниқлайди, қандай талаблар никоҳдан ажралиш ҳақидаги даъво билан биргаликда кўрилиши мумкинлигини тушунтиради, тарафлар ўртасида муқаддам никоҳдан ажралиш ҳақидаги иш бўлган-бўлмаганини аниқлайди, агар бундай иш бўлса, уни тарафларнинг ҳақиқий муносабатларини аниқлаш мақсадида, суд мажлисига кўздан кечириш учун чақиради. 13.никоҳдан ажратиш ҳақидаги ишни кўришда суд эр-хотинни яраштириш ва оилавий вазийятни согломлаштириш чораларини кўришга мажбур. Эр-хотинни яраштириш чораларини кўришда суд тарафларнинг ёки улардан бирининг илтимосига ёхуд ўз ташаббусига кўра

ишни кўрилишини бошқа вақтга қолдиришига ва эр-хотинга ярашишлари учун «Оила» кодексида кўрсатилган доирада, лекин уч ойдан кам бўлмаган мухлат белгилашга ҳақли. Судья яраштириш учун берилган муддатда эр-хотинни яраштириш мақсадида, зарур ҳолларда ажрим нусхаларини улар яшайдиган жойдаги хотин-кизлар қумиталарига ва ўзини-ўзи бошқариш органларига муҳокама қилиш ва яраштириш учун юбориши мумкин. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишни судда кўришга тайёрлашнинг ўзига хос хусусиятлари билан бошқа фуқаролик ишларини судда кўришга тайёрлашдан фарқланади. Бундай ишларда эр ва хотиннинг никоҳдан ажралишга қаратилган, уйламасдан шошилишлик билан қилинган ҳаракатларнинг олдини олиш чораларини белгилаш ҳам кўзланади. Судья ажралиш учун мурожаат қилган эр ва хотинни ишнинг судда кўрилишига қадар яраштиришлик учун чоралар кўриши бу ишларнинг муҳим хусусиятларидандир. Мусулмон ҳуқуқида оила ҳуқуқий масалаларини нақадар муҳимлигига эътибор берган ҳолда оиладаги низолар никоҳдан ажралиш даражасига келиб қолган тақдирда ҳам эр-хотинни яраштиришга қаратилган чораларни қўллаш лозимлигини уктиради. Бунга кўра Куръони Каримда «Агар эр-хотиннинг оралари бузилиб кетишидан курксангизлар, эр томонидан бир ҳакам, хотин томонидан бир ҳакам чақирингиз. Агар улар ислох қилишни истасалар Оллох эр-хотин орасига иттифокликни солур...1. Бу қоида оила кодексида ҳам (40- модда) қандайдир шаклда ўз ифодасини (тайёрлов босқичида ишни мазмунан кўришда ҳам) топган. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларни судда кўришга тайёрлаш ФПКнинг 158-160-моддаларига мувофиқ ўтказилади. Агар эр ва хотин бир шаҳарда, бир аҳоли яшайдиган ҳудудда турсалар, судья тубандагича процессуал ҳаракатларни амалга оширади: 1. талаб аризасини берган тарафдан ажралишнинг сабабларини аниқлайди, умуман ажралиш тўғрисида берилган аризанинг мазмуни бўйича сўроқ

қилади, ажралиш важларини асослаш учун ва ажралиш тўғрисида куйган талабларнинг қандай асосланганлиги тўғрисида қандай далиллар борлигини аниқлайди ва даъвогарга унинг процессуал ҳуқуқ ва бурчларини тушунтиради. 2. агар ажралувчиларнинг вояга етмаган болалари бўлса, ажралиш тўғрисида ариза берган эр ёки хотиннинг болаларни ўзида қолдириши ёки ўзига топширилиши тўғрисида талаби бўлиш-бўлмаслигини ёки бу масала юзасидан улар ўртасида ўзаро келишув бўлганлигини ва бундай келишувнинг нимадан иборат бўлишлигини белгилайди. 3. даъвогардан алиментлар ундириш тўғрисидаги талаблари нимадан иборат бўлишлиги ва ўртада орттирилган мулкни бўлиш тўғрисида қандай талаблари бўлишлиги тўғрисида сўроқ олади. 4. даъвогардан унинг аризасида кўрсатган талаблари юзасидан жавобгарнинг қандай эътирозлари бўлишлигини ва судга даъвогар томонидан чақирилиши лозим бўлган гувоҳларни аниқлайди. 5. даъвогардан тегишли ҳужжатлари, болаларнинг туғилиши тўғрисидаги гувоҳномаларни, болаларнинг эр ва хотиннинг қайси бири боқимида бўлишлиги тўғрисида фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқарув идораларидан маълумотномани эр ва хотиннинг ҳар қайсилари оладиган иш ҳақи миқдори тўғрисидаги маълумотни, эр ва хотиннинг турмуш давомида орттирган мулклари рўйхатини, ҳар қайси буюмнинг қийматини ва ҳамма мулкнинг умумий қийматини кўрсатиб, топширишини талаб қилади. Мулкнинг қиймати (баҳоси) тўғрисида эр ва хотин ўртасида келишмовчилик бўлгани ҳолда судья товарларни текшириш экспертизисини тайинлайди. 6. Судья жавобгар тарафни ажралиш тўғрисида берилган ариза билан таништириш ва арз қилинган даъвога муносабатини аниқлаш мақсадида сўроқ қилиш учун чақиради. Жавобгарнинг ажралиш важлари юзасидан эътирозлари бўлиш-бўлмаслигини, болаларнинг тақдири тўғрисидаги масалалар бўйича қандай эътирозлари борлигини, алимент талаблари,

мулкни тақсимлаш масалалари юзасидан қандай эътирозлар нималар билан исботланишини сўрайди. Судья жавобгарга унинг қандай процессуал ҳуқуқ ва бурчларга эга бўлишлигини тушунтиради. 7. судга жавобгар томонидан чиқарилиши лозим бўлган гувоҳларни аниқлайди ва жавобгардан унинг эътирозларини тасдиқлайдиган бошқа зарур далилларни талаб қилади. 8. ишда иштирок этувчи шахслар доирасини белгилайди, процессга васийлик ва хомийлик органлари прокурори, жамоатчилик вакиллари жалб қилиш тўғрисидаги масалаларни ҳал қилади. Судья одатда ишнинг судда кўрилишидан аввал суҳбатлашиш учун эр ва хотиннинг ҳар иккисини бир вақтга чақиради.никоҳдан ажратиш билан боғлиқ низоли ишларнинг хусусиятлари умумий қоидага кўра эр-хотиннинг бевосита ўзлари иштирокида кўрилишидир. Бироқ қайд қилиб ўтилган Олий суднинг Пленум қарорида алоҳида ҳолларда бундай туркумдаги ишларни ҳам вакиллар орқали юритишни мумкинлигини таъкидлайди. Буларга тарафлардан бирини оғир касаллиги узоқ муддат бўлмаслик ва бошқа ҳолатлар назарда тутилган (қарорни 32-банди). Агар эр ва хотин ҳар қайсилари бошқа-бошқа туманларда яшасалар, ажралиш тўғрисидаги иш эса даъвогар тарафнинг турар жойдаги суднинг иш юритишига қабул қилинган бўлса, жавобгарни ажралиш тўғрисида берилган ариза билан таништириш, жавобгарни сўроқ қилиш ва ундан эътирозларни тасдиқлайдиган далилларни талаб қилиш юзасидан ишни судда кўришга тайёрлаш бўйича қилинадиган ҳамма ҳаракатлар жавобгар турган судья томонидан амалга оширилади. Бунинг учун ишни қабул қилган суди бошқа туман (шаҳар) судига алоҳида топшириқ беради. Ишни судда мазмунан кўриш жараёни.никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишнинг судда кўрилишида тарафларнинг иштирок этиши зарур шарт бўлиб, бусиз суд ўзида оилани мустаҳкамлаш бўйича юклатилган вазифаларни бажара олмайди.

Суд мажлисига чақирилган тарафларнинг келмасликлари тубандагича оқибатларни туғдиради: биринчидан, тарафлардан бири келмаганида ишнинг кўрилиши бошқа вақтга қолдирилади, тарафлар қайтадан чақириладилар: иккинчидан, агар жавобгар иккинчи маротаба чақирилишда ҳам, узрсиз сабаблар билан келмаса, агар унга чақирув хатининг топширилганлиги тўғрисида судда маълумотлар бўлса, иш унинг иштирокисиз кўрилади. Ажралиш тўғрисида ариза берган эр ёки хотин узрсиз сабаблар бўйича иккинчи маротаба чақирилишда ҳам суд мажлисида ҳозир бўлмаса, агар иш унинг иштирокисиз кўрилиши мумкинлиги тўғрисида ундан ариза тушмаган бўлса, суд кўрмасдан қолдиради (ФПКнинг 97-моддаси 5-банди). Ажралиш тўғрисидаги ишни судья очиқ суд мажлисида кўради. Эр ва хотиннинг илтимосига кўра ҳамда суд ажрими бўйича зарур ҳолларда ажралиш тўғрисидаги иш ёпиқ суд мажлисида кўрилиши мумкин. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар бўйича суд мажлисида бошқа фуқаролик ишлари бўйича ўтказиладиган суд мажлисидан ўзининг мақсади, уни олиб бориш тартиби, усули жиҳатдан ҳам фарқланишига аҳамият бериш лозим. Бундай туркумдаги ишларда суд ишнинг ҳолатларини уни мазмунан ҳал қилиш учунгина эмас, балки эр ва хотинни яраштириш учун чоралар кўриши лозим. Оила ҳуқуқий муносабатларидан келиб чиқадиган ишлардан никоҳдан ажралишга оид низоларни суд амалиётини умумлаштиришда юқорида берилган 1998 йил 11 сентябрдаги Олий суд Пленум қарори ўзбекона урф- одатлар ва миллий анъаналарни ҳисобга олган ҳолда оилани мустаҳкамлаш мақсадида зарур ҳолларда ажрим нусхаларини эр-хотин яшайдиган жойдаги хотин-кизлар қумиталарига: маҳалла кенгашларига ва уз-узини бошқариш органларига муҳокама қилиш ва яраштириш учун юбориши масаласини назарда тутиши бундай ишларни келиб чиқишини олдини олишга қаратилган тадбирлар эканлигини назарда тутмок лозим.

Оилани мустаҳкамлаш масаласининг муҳимлигини эътиборга олиб қонунларимиз судларга зарур ҳолларда ажралиш тўғрисидаги ишнинг кўрилишини бошқа вақтга қолдириш ҳамда эр ва хотинга ярашиш учун мухлат тайинлаш ҳуқуқини берди. Бу муддат даъво ишининг ҳолатларига қараб суд томонидан белгиланади, аммо Оила кодексининг 40-моддасида кўрсатилганидек, олти ойдан ошмаслиги керак. Агар суд никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъво талабларини рад этган ҳолларда никоҳдан ажратиш билан боғлиқ бўлган бошқа талаблар ҳам кўрилмайди. Масалан, мол-мулкни бўлиш, уй-жойдан кўчириш ва ҳоказо. Ажралиш тўғрисидаги иш мазмунан фақат эр ва хотин ўртасида ярашишликка эришилмаган ҳолдагина ҳал қилиниши мумкин. Суд ҳар бир ҳолда ҳам эр ва хотин ўртасида бўлган муносабатларни диққат билан текширишга, ишнинг барча ҳолатларини диққат билан текширишга, ишнинг барча ҳолатларини аниқлашга мажбур. Агар суд ажралиши тўғрисидаги ишнинг қўзғатилиши чукур уйланилган ва асослантирилган важлар бўйича бўлганлигини ва никоҳни келгусида сақлаш ахлок принципларига зид келади деб-билса ва эр-хотиннинг келгусида бирга яшашлари учун лозим даражадаги шароитлар яратилиши мумкин эмаслигига ва болаларни тарбиялаш учун керакли шароитлар бўлмаслигига ишонса, никоҳдан ажралиш тўғрисида қарор чиқариши лозим. Никоҳдан ажралиниши оилани бузилишига ҳам олиб келишлигини эътиборга олиб, мустақил республикамизнинг фуқароларини оилани мустаҳкамлаш масалаларига жиддий эътибор бермоклари лозимлиги масалаларига қатор имкониятлар яратиб бераётганлиги шу низоларни олдини олишга қаратилгандир. Ўзбекистон Республикаси Олий суди никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар бўйича чиқарган қарорларида эр ва хотин ўртасидаги ўзаро муносабатларни жиддий ва диққат билан урганишга, ҳар сафар болаларнинг манфаатларини эътиборга олиб, оилани сақлаш учун мавжуд бўлган

имкониятлардан фойдаланиш зарурлигига эътиборни жалб қилади. Булардан ташқари суд тарафларга ярашиш учун мухлат беришда ҳам, шунингдек ишни мазмунан кўришда ҳам, оилани сақлаб қолиш манфаати учун эхтиёж юзага келган ҳолларда жамият вакилларини ишга жалб қилиш масаласини ҳал қилиши мумкин. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларнинг кўрилиши жуда мураккаб ва муҳим процесс бўлиб, суддан кўп нарсаларни, жумладан, ишни кўришга алоҳида эътибор беришни, турмуш тажрибаларига эга бўлишни, қонунларни билиб тадбиқ этишни талаб қилади. Судга ажралиш тўғрисида мурожаат қилувчи эр-хотинлар ўртасида мавжуд бўлган муносабатларни аниқлаш, текшириш юзасидан анча қийин масалаларни ҳал қилишга, уларни яраштириш учун чоралар қидиришга тўғри келади. Ажралиш тўғрисидаги ишнинг судда кўрилиши шундай тарзда ўтказилиши керакки, у ўзининг асосий мақсадига эришиши, яъни чукур уйламасдан никоҳдан ажралишнинг олдини олиш, оилани сақлаб қолиш ёки агар, дарҳақиқат зарур бўлса, ажралиш тўғрисидаги илтимосни каноанлантириш лозим бўлади. Ажралиш тўғрисидаги ишнинг уйлаб ҳар томонлама мулоҳаза қилиб ўтказилиши, ажралувчи эр ва хотинда, шунингдек суд мажлиси залида бўлган барча фуқароларда чукур таъсир қолдиради. Суд мажлиси қонунга, истиклол ахлок нормаларига ҳурматда бўлишга тарбиялаши, эр ва хотинни ўз оилаларини мустаҳкамлаш зарурлигини англашга мажбур қилиши, уларни чукур уйламасдан никоҳдан ажралишга бўлган ниятларидан бош тортиш зарурлигига ишонтириш керак. Суднинг ҳал қилиш қарори ва унинг моҳияти.никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар юзасидан чиқариладиган суднинг ҳал қилув қарори катта ҳуқуқий аҳамиятга эга бўлиб, эр ва хотин учун ниҳоятда жиддий оқибатлар туғдиради, уларнинг келгусида ҳаётлари, турмушларининг қандай бўлишлиги тўғрисида чукур уйлашга, мулоҳаза қилишга мажбур бўлади. Олий суд бундай туркумдаги ишлар юзасидан чиқариладиган ҳал қилув

қарорларни чиқаришда унинг мазмунига эътибор бериш лозимлиги ҳақида судларга раҳбарий тушунтиришлар бериб, бунга кўра: ҳал қилув қарорининг асослантириш қисмида суд томонидан аниқланган эр-хотин ўртасидаги келишмовчиликларнинг сабаблари суднинг оилани сақлаш имконияти борлиги ёхуд уни батамом барбод бўлганлиги ҳақидаги хулосага келиши учун асос бўлган далиллар, суднинг у ёки бу далилларни инобатга олмаслиги учун асос қилиб олган важлари,1 суд қўллаган қонунлар кўрсатилади. Никоҳдан ажратиш ҳақидаги даъвони қаноатлантириш тўғрисидаги ҳал қилув қарорининг хулоса қисми тарафларнинг барча талаблари бўйича, шу жумладан, биргаликда кўриш учун бирлаштирилган талаблари бўйича ҳам суднинг хулосаларини ўз ичига олиши лозим. ҳал қилув қарорининг бу қисмида никоҳдан ажратилганликни фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд қилиш китобида рўйхатдан ўтказиш учун зарур бўлган маълумотлар (никоҳ қайд қилинган вақт, акт ёзувининг сони, никоҳни қайд қилган органнинг номи, 18 ёшгача бўлган болаларнинг сони) ҳам кўрсатилиши лозим. Эр-хотиннинг фамилиялари ҳал қилув қарорида никоҳ қайд этилганлик ҳақидаги гувоҳнома асосида ёзилади.никоҳга кирган вақтда фамилия ўзгарган бўлса, ҳал қилув қарорининг кириш қисмида никоҳгача бўлган фамилия ҳам кўрсатилади. ҳал қилув қарорида эр-хотиндан қайси биридан ва қайси миқдорда давлат божи ундирилиши ва эр-хотиндан қайси бири уни тўлашдан озод қилинганлиги ҳақида тўлиқ ва аниқ маълумотлар кўрсатилиши шарт. Никоҳдан ажратилган ҳолда эр-хотиндан ундирилиши лозим бўлган давлат божининг миқдорини белгилашда суд уларнинг ҳар бирини моддий аҳволини, оилани барбод бўлишидаги айби даражасини ва бошқа муайян ҳолатларни, жумладан, вояга етмаган болаларнинг эр-хотиндан қайси бири билан яшаш учун қолаётганлигини ҳисобга олади. Суднинг никоҳдан ажралиш тўғрисидаги талабни қаноатлантирадиган қарори қонуний кучга кирганидан бошлаб, ажралишни қайд қилиш учун

ЗАГС органига мурожаат қилганда бундай ажралиш қайд қилинган вақтдан эътиборан эр ва хотин бир-бирларига нисбатан бўлган ҳуқуқ ва бурчлари тугатилган бўлади. Суднинг ажралиш қарорида ундирилиши лозим бўлган давлат божининг эр ва хотиннинг қайси биридан ва қанча миқдорда олиниши кераклиги, шунингдек ҳал қилув қарори устидан шикоят бериш тартиби кўрсатилади ва қарор суд (судья) томонидан имзоланади. Суднинг никоҳдан ажратиш тўғрисидаги қарори фақат ажралишга бўлган ҳуқуқнинг тан олинганлигини билдиради.никоҳдан ажралиш тўғрисида ҳал қилув қарори чиқарилгандан сўнг ҳам эр ва хотинларга ўзларининг ҳаракатлари оқибатлари тўғрисида яна бир маротаба қарор қонуний кучга киргунга қадар уйлаш, мулоҳаза қилиш учун фурсат берилади. Никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ишлар юзасидан чиқарилган суднинг ҳал қилув қарори ФПКнинг 310-323-моддаларига мувофиқ умумий асосларда шикоят қилиниши мумкин. Бу туркумдаги ишларни кассация ва назорат тартбида кўришда қуйи судлар томонидан кўрилган ишлар бўйича йўл қўйилган моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларини жиддий бузилганлигини аниқлаш зарур бўлади. 1944 йил 8 июлда чиқарилган Фармон, чукур уйламасдан ажралиш натижасида оиланинг бузилишидан сақлаш мақсадларида никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишлар юзасидан бошқа фуқаролик ишлари бўйича олинадиган давлат божини миқдорига нисбатан ошиқрок суммада божи олинишини белгилаган эди. Амалдаги қонунларда эса, суд никоҳдан ажралиш тўғрисидаги аризанинг берилишида тўланиши лозим бўлган энг кам иш ҳақининг 50 фоиз миқдоридан ташқари суднинг никоҳдан ажратиш ҳақида ҳал қилув қарорини чиқариш пайтида никоҳдан ажратиш тўғрисидаги ҳал қилув қароридан нусха берилаётганда эр-хотиндан ҳар иккаласи ёки улардан бири тўлайдиган давлат божи миқдорини белгилаши лозим. Агар суд бу

божни эр-хотиннинг ҳар иккаласидан ундиришни лозим деб топса, уларнинг ҳар бири тўлайдиган бож миқдорини белгилайди (Оила кодексининг 45- моддаси). Бундай ишлар бўйича ундириладиган давлат божи бошқа фуқаролик ишлари бўйича олинадиган оддий давлат божидан ўзининг мақсади ва тайинланиши жиҳатидан фарқ қилади. Фуқаролик ишлари бўйича олинадиган давлат божи ишни юритиш бўйича суд харажатларининг бир қисмини қоплаш мақсадида белгиланади.никоҳдан ажраш тўғрисидаги ишлар бўйича олинадиган давлат божи эса бошқа асосий мақсадни чукур уйламасдан ажралишнинг олдини олиш мақсадини кўзлайди ва чукур уйламасдан ажралувчи эр ва хотинларга иктисодий, моддий таъсир этиш чораси бўлиб кўрилади. Бошқа фуқаролик ишларида олинадиган давлат божининг суммаси қонун билан белгиланади ва даъво талабларининг миқдорига ёки даъвонинг баҳосига боғлиқ бўлади ҳамда даъвогар томонидан даъво аризаси берилишида тўланади.никоҳдан ажралиш тўғрисидаги талаб қаноатлантирилган ҳоллардагина, ундириладиган бож суд томонидан юқоридаги кўрсатилганидек белгиланади ва шу билан бирга бу бож фақат даъвогардан ёки жавобгардан ёхуд тарафларнинг ҳар иккаласидан ундирилиши мумкин бўлади (Оила кодексининг 45-моддаси). Бож суммаларининг миқдорини белгилашда суд тарафларнинг моддий аҳволини, ишнинг ҳақиқий ҳолатини, ажралувчиларнинг айбли бўлиш даражаларини эътиборга олади. Суд тарафларнинг аҳволига қараб, эр- хотиндан бирини ёки ҳар иккисини божни тўлашдан озод қилиш ҳуқуқига ҳам эгадир. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўриш. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш ҳақидаги ишларни кўришда ҳал қилиш тартиби никоҳдан ажралиш тўғрисидаги даъволар ва уларнинг кўрилишининг процессуал тартибидан фарқ қилади.

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъволар ҳам судга тааллуқли қилинган. Бундай туркумдаги ишлар низоли ишлар бўлганлиги сабабли умумий даъво ишларини кўриш тартибида ҳал қилинади (Оила кодексининг 40-моддаси, ФПКнинг 239-моддаси). қонунда белгиланган никоҳ тузиш шартларини бузиб қайд қилинган никоҳ суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин, жумладан, никоҳ тузиш учун никоҳланувчиларнинг ўзаро розиликлари бўлмаса, бошқа бекор қилинмаган никоҳ мавжуд бўлса, руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги сабабли суд томонидан муомалага лаёқатсиз деб танилган шахс билан, никоҳ ёшига етмаган шахс билан никоҳга кирилган бўлса. Тарафларнинг ёки улардан бирининг оила кўриш мақсадини кўзламай қайд қилинган (сохта никоҳ) никоҳлари ҳам ҳақиқий эмас деб топилади. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларни кўришда суднинг вазифалари ҳам никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларни кўришдан бошқача. Бундай ишларни кўришда қонун судларга эр ва хотинни яраштириш ва оилани сақлаш мажбуриятини юкламайди, чунки давлат ҳам, жамият ҳам қонунни бузиб тузилган никоҳни ҳимоя қилмайди. Никоҳдан ажралиш тўғрисидаги ишларнинг кўришнинг процессуал хусусиятлари никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги ишларга жорий қилинмайди.никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъволар никоҳдан ажралиш тўғрисидаги даъволардан: даъвонинг асослари, ишнинг предмети жиҳатидан ҳам, бундай даъволарни қаноатлантирадиган ҳал қилув қарорларининг ҳуқуқий оқибатлари жиҳатидан ҳам фарқ қилади.никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъвонинг асослари Оила кодексининг 49-56-моддаларида кўрсатилган. Бундай даъволарнинг предмети никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги талаб, яъни иш бўйича даъвогар ва жавобгар ўртасида ҳуқуқий муносабат (никоҳ)нинг бўлмаганлигини белгилаш тўғрисидаги талаб бўлади.

Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги даъвони қаноатлантириб чиқарилган суднинг ҳал қилув қарори мазкур никоҳнинг қайд қилиниши факти-ҳуқуқий муносабатнинг (никоҳнинг) вужудга келтирилмаганлигини, эр ва хотин учун ўзаро ҳуқуқ ва мажбуриятлар туғдирмаганлигини тасдиқлайди. Аммо никоҳнинг ҳақиқий эмас деб топилиши бундай никоҳда бўлган даврда туғилган болаларнинг ҳуқуқларига таъсир этмайди (Оила кодексининг 56-моддасининг 3-қисми). Ҳақиқий эмас деб топилган никоҳда бўлган шахслардан туғилган болалар билан тенг ҳуқуқга эга бўладилар. Ажралиш тўғрисидаги даъвони қаноатлантириш тўғрисида чиқарилган суднинг қарори ажралиш учун ҳуқуқнинг бўлишлигини тасдиқлайди. Суднинг бундай қарори кучга кириши пайтидан эътиборан никоҳ тугатилган ҳисобланади. Никоҳни ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисидаги суд чиқарган ҳал қилув қарори қонуний кучга киргач, ўн кун муддат ичида ундан кўчирма никоҳ тузилганлиги рўйхатга олинган жойдаги фуқаролик ҳолати далолатномаларини қайд этиш органига юборилиши лозим (Оила кодексининг 50-моддаси).

Похожие

Алиментлар ундириш тўғрисидаги ишларни кўришнинг процессуал хусусиятлари

Оталикни белгилаш тўғрисидаги ишларни судда кўришнинг процессуал хусусиятлари

Жиноят процессуал кодекси нормаларининг жиддий бузилган деб топиш

Меҳнатга оид низоларни судда кўришнинг процессуал хусусиятлари

Алоҳида тартибда кўриладиган ишлар