Menejer faoliyatini tashkil qilish - Юриспруденция - Рефераты

Menejer faoliyatini tashkil qilish

Загружено в:

17.05.2023

Скачано:

0

Размер:

257.5 KB

Menejer faoliyatini tashkil qilish Reja: 1. Boshqaruvchilik mehnatini tashkil qilish va uning sharoitlari 2. Rahbarning o‘zini o‘zi boshqarishi 3. Rahbar faoliyatini tashkil etishdagi vositalar va asbobanjomlar

Boshqaruvchilik mehnatini tashkil qilish va uning sharoitlari Boshqaruvchilik mehnati – tashkilotda ma’muriy-boshqaruv xodimlari tomonidan boshqaruv ishlari vazifalarini bajarish turi. Ma’muriy-boshqaruv xodimlari ishchilardan farqli ravishda o‘z qo‘llari bilan (mehnat vositalarini ishlatib) mehnat qilmaydilar, moddiy boyliklar yaratmaydilar. Ular ishlab chiqarish(savdo-sotiq) vazifalarini bavosita bajaruvchi odamlarning samarali mehnat qilishlari uchun kerak bo‘lgan tashkiliy-texnikaviy va ijtimoiy- iqtisodiy zamin yaratadilar. Demak, boshqaruvchilik vazifalari qanchalik sifatli bajarilsa, ishlab chiqarish obyekti shuncha ishonchli va samarali ishlaydi. Boshqaruvchilik mehnati jarayonida muayyan resurslardan foydalaniladi – moddiy, moliyaviy, mehnat va boshqalar, ulardan samarali foydalanish ham ishlab chiqarish faoliyatining pirovard natijasiga ta’sir qiladi. Shu tariqa, boshqaruvchilik mehnati bu - jamoaviy ishlab chiqarish mehnatining ko‘rinishlaridan biri, chunonchi, birgalikda yetishtirilgan mahsulot ishchilar va boshqaruv xodimlarining faoliyati natijasidir. U ishchilar mehnati kabi zaruriydir. Boshqaruvchilik mehnati nihoyatda turli-tumandir, shu bilan bog‘liq ravishda uning operatsiya va protseduralarini aniq tasniflab va tiplashtirib bo‘lmaydi. Bundan tashqari, boshqaruvchilik operatsiyalari muttasil kengayib boradi, operatsiyalarning o‘zi bir tomondan, boshqaruv usullari o‘zgarishi, ikkinchi tomondan, yangi texnik vositalar ishlatilishi ortishi natijasida boshqa shakllarga kiradi. Shunga qaramay, boshqaruvchilik mehnatining eng xarakterli (ko‘zga ko‘ringan) operatsiyalarini ajratib ko‘rsatish mumkin, ular, avvalambor, boshqaruvchilikka oid qarorlar ishlab chiqish va qabul qilish jarayonida uchraydi. Ular quyidagilardir: - muammoni o‘rtaga tashlash; - qo‘lda va kompyuter yordamida axborot izlash; - axborotni tahlil qilish; - axborotni guruhlash (qo‘lda yoki kompyuter yordamida); - kompyutersiz eng oddiy hisob-kitoblar;

- kompyuter yordamida hisob-kitoblar; - qarorni tayyorlash; - qarorlarni shaxsiy qabul qilish; - qarorlarni bamaslahat qabul qilish; - hujjatlarni rasmiylashtirish, xatlar yozish va h.k.z. Ma’muriy-boshqaruvchi xodimlarning birgalikdagi mehnat mahsulotiga ta’siri axborotdan foydalanish va uni tegishli qarorlar shakliga keltirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bu ish qo‘yilgan maqsadlarga erishish yo‘lida obyektning holatini o‘zgartirish uchun bajariladi. Shuning uchun ma’muriy-boshqaruvchi xodim mehnatining asosiy xususiyati ular mehnati predmeti va mahsulotining axborot xarkterida ekanligidir. Bu esa mehnat jarayonining (uning mazmuni va natijalariga ko‘ra) mehnatning boshqa turlaridan butunlay farqlanishida namoyon bo‘ladi. Boshqaruvchilik mehnatining yana bir xususiyati uning aqliy mehnatga asoslanganligidir. Bu mehnat predmeti va mahsulotining axborot xarakteridan kelib chiqadi, shu boisdan, odatda, ma’muriy-boshqaruvchi xodimlar, ayniqsa, qarorlar izlash va amalga oshirishda ko‘p miqdorda asabiy-hissiy kuch ishlatishlariga to‘g‘ri keladi. Mehnat faoliyatining barcha turlaridagi kabi boshqaruvda ham mehnatni taqsimlash mavjuddir. U boshqaruv obyektlari farqlanishi bilan bog‘liq ravishda namoyon bo‘ladi. Boshqaruv turkumlari, ko‘rinishlari farqliligi boshqaruvchilarning tarmoq, iqtisodiy faoliyat toifasi, boshqarilayotgan obyekt turiga bog‘liq ravishda ixtisoslashuviga zaruriyat tug‘diradi. Boshqaruvchilik faoliyati turlari bo‘yicha, boshqaruvchilik ixtisoslari bo‘yicha farqlanish mavjud, masalan, tahlilchilar, rejalovchilar, hisobchilar, menejerlar. Boshqaruvchilik mehnati bilan shug‘ullanuvchi xodimlar bajaradigan ishlar, operatsiyalar, protseduralarning aniq mazmuni, ularning boshqaruvchilik qarorlari qabul qilinishidagi ahamiyati nuqtai nazaridan olganda boshqaruv xodimlari turli guruhlarga ajratiladi. Bunday farqlanish alohida operatsiyalarning murakkabligi, kasbiy mahoratga qo‘yiladigan talablar, qarorlar qabul qilishdagi vakolatlar

darajasini aks ettiradi. Boshqaruvda ishtirok etuvchi xodimlar bajaradigan vazifalari mazmuni va xususiyatiga ko‘ra uch toifaga bo‘linadi: - boshqaruv qarorlari qabul qilish, bevosita boshqarish vakolatlariga ega bo‘lgan rahbar va menejerlar; - boshqaruv xizmati apparati xodimlari; boshqaruv obyekti to‘g‘risidagi axborotni tahlil qiluvchi, boshqaruv qarorlarini tayyorlash, muhokama qilishda qatnashuvchi, boshqaruvchilar uchun ko‘rsatmalar tayyorlovchi amaldor- mutaxassislar; - boshqaruvchi va mutaxassislarga xizmat ko‘rsatuvchi, boshqaruv jarayoni va uning qatnashchilari uchun yordamchi vazifalarni bajaruvchi texnik xodimlar. Ushbu guruhlarning har birida ularning mehnati mazmuni va aqliy yuklamalari xususiyati nuqtai nazaridan ham, mehnat jamoasi faoliyati natijalariga ta’siri nuqtai nazaridan ham o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Chunonchi, tashkilotlar va ularning bo‘linmalari rahbarlari faoliyat maqsadlari va yo‘nalishlarini aniqlaydilar; xodimlarni tanlaydilar va joylashtiradilar; ijrochilar, ishlab chiqarish(savdo-sodiq) va boshqaruvchilik bo‘linmalarining ishini muvofiqlashtiradilar; tegishli jamoalarning ahil, inoq va samarali mehnat qilishlarini ta’minlaydilar. Ular mehnatida ijodiy yondashuvlar bo‘ladi, vaholanki, rahbarlar ham har xil bo‘lishi mumkin. Boshqaruvchi mehnati juda xilma-xil va mas’uliyatlidir. Unda shaxsiy, kollegial va jamoaviy faoliyat mujassam bo‘ladi. Mutaxassislar (muhandislar, texniklar, iqtisodchilar) mehnati birmuncha aniq belgilangan - ular yangi yoki takomillashtirilgan mahsulot turlarini, texnologik jarayonlarni, shuningdek, mehnat va boshqaruvni tashkil qilish shakllarini ishlab chiqadilar va joriy qiladilar; korxonani kerakli hujjatlar, mayetariallar, ta’mirlash va boshqa xizmatlar bilan ta’minlaydilar; savdo-sotiq ishlarini bajaradilar, ya’ni ma’lum vazifa yoki uning bir qismini bajaradilar. Mutaxassislar faoliyatida ijodiy va takrolanuvchi operatsiyalar mujassam bo‘ladi, lekin ular orasida ham sezilarli farqlanish mavjuddir. Texnik ijrochilar (kotib(a)lar, ish yurituvchilar, hisobchilar va b.sh.q.) rahbarlar va mutaxassislar faoliyatini ta’minlash bilan bog‘liq turli ishlarni bajaradilar.

Ularning mehnati eng oddiy deb hisoblanadi va ko‘proq takrorlanuvchi operatsiyalardan iborat bo‘ladi. Vaholanki, axborot texnikasidan foydalanish ortishi, boshqaruv axboroti hajmining sezilarli ko‘payishi natijasida ularning mehnati tezkor murakkablashadi; tayyorgarlik, bilim, tajriba talab qiladi va boshqaruv jarayonlari sifatiga tobora ko‘proq ta’sir o‘tkazadi. Hozirgi sharoitda boshqaruvchilik mehnatining uch turini ajratib ko‘rsatish mumkin: evristik (unumli ijodiy fikrlash), ma’muriy va operatorlik. Evristik mehnat – avvalo rahbar va mutaxassislar mehnati. U ijodiy va aqliy faoliyat tabiatini, uning ruhiy-jismoniy mohiyatini nihoyatda to‘liq aks ettiradi. O‘z mazmuniga ko‘ra evristik mehnat ikki turdagi operatsiyadan tashkil topadi: tahliliy va konstruktiv. Birinchisi qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan axborotni olish va idrok qilishdan iboratdir. Keyingisi turli qarorlar tayyorlash va qabul qilish bilan bog‘liq. Ma’muriy mehnat – aqliy mehnatning o‘ziga xos ko‘rinishi bo‘lib, uning vazifasi insonlarning mehnat faoliyati jarayonida ularning harakati va axloq- odobini bevosita boshqarishdan iborat. Ma’muriy mehnat jarayoni quyidagi tashkiliy-ma’muriy operatsiyalarni bajarishdan tashkil topadi: xizmat- kommunikatsiyaviy, nazorat-baholash, muvofiqlashtirish. Operatorlik mehnati – asosan texnik ijrochilarning bir turdagi operatsiyalarni bajarishdagi mehnati, u ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlarini axborot bilan ta’minlash uchun kerakdir. Shuni ta’kidlash lozimki, ma’muriy-boshqaruv xodimlari mehnati mohiyati o‘zgarmasdir. Tadqiqotlar ko‘rsatishicha, ular hisobga olish, axborot va hujjatga oid operatsiyalarga 70% ish vaqtini sarflaydilar. Biroq texnik vositalarni qo‘llash, ularga ba’zi vazifalarni yuklash, mehnatning yangi usul va vositalarini yaratish, boshqaruvni tashkil qilishni takomillashtirish ma’muriy-boshqaruv xodimlari mehnatining mohiyatini o‘zgartiradi, ularning mehnatida ijodiy operatsiyalarning hissasi oshadi.

Boshqaruv mehnatini oqilona tashkil qilish juda muhim amaliy ahamiyatga egadir. Bunda “boshqaruv mehnatini eng yaxshi tashkil qilish” tushunchasidan foydalanish qabul qilingan. Ma’muriy-boshqaruv xodimlari mehnatini ilmiy tashkil qilish deganda ilm-fan yutuqlari va ilg‘or tajribadan, xo‘jalik yuritishning taraqqiy topgan shakllaridan foydalanish hamda texnik vositalarni qo‘llashga asoslanish tushuniladi. Bu xodimlarning o‘zaro va ishchilar bilan munosabatini nihoyatda yaxshilash va takomillashtirishga imkon yaratadi. Shuningdek, boshqaruv vazifalarini bajarish hamda ishlab chiqarish(savdosotiq)ni muhandislik-texnik va iqtisodiy ta’minlash jarayonlarida qo‘llanadigan texnik vositalardan foydalanishni yaxshilaydi. Mehnatni ilmiy tashkil qilishdan asosiy maqsadlar quyidagilardir: - mehnat unumdorligini oshirish; - ishchilarning sog‘ligini saqlash. Boshqaruvchilik mehnati va uning oqilona tashkil qilinishi – tashkilotdagi biznes-jarayonlar amalga oshiriluvining umumiy samaradorligini oshirishning muhim omili, shuning uchun boshqaruvchilik mehnatini takomillashtirish masalalari ayniqsa dolzarblik kasb etadi. Sobiq SSSRda boshqaruv jarayonlarini takomillashtirish faoliyati dastlab “mehnatni ilmiy tashkil qilish” (NOT – nauchnaya organizatsiya truda) deb atalgan, bunda ishlab chiqarish va boshqaruv jarayonlari farqlanmagan. Taxminan 60-yillarda “boshqaruvchilik mehnatini ilmiy tashkil qilish” (NOUT – nauchnaya organizatsiya upravlencheskogo truda) atamasi paydo bo‘ldi. Boshqaruvchilik faoliyatini oldindan tashkil qilishni talab qiluvchi kuchli hisoblash texnikasi vositalarining korxonalarda joriy qilinishi bunga anchagina imkon yaratdi. Boshqaruvchilik mehnatini ilmiy tashkil qilish quyidagi yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: - korxona miqyosida ham, har bir bo‘linma miqyosida ham xodimlar mehnati farqlanishi va kooperatsiyasi; - xodimlarni tanlash va joylashtirish hamda ixtisoslik darajalari ularning xizmat vazifalariga mos kelishini ta’minlash;

- boshqaruv xodimlarining ishlab chiqarish jamoasini boshqarish va muhandislik-texnik jihatdan ta’minlash faoliyatini tashkil qilish; - ish joylarini tashkil qilish va jihozlash; - ishning ilg‘or usullarini qo‘llash; - mehnatning qulay sharoitlarini yaratish; - mehnatni me’yorlash; - shaxsiy va jamoaviy mehnatni baholash; - boshqaruvning texnik vositalari, axborot texnikasi, shaxsiy kompyuterlardan foydalanish; - mehnatni rag‘batlantirish. Shuni ta’kidlash lozimki, ma’muriy-boshqaruvchi xodimlarning mehnat sharoitlari inson organizmining funksional holatiga ta’sir ko‘rsatuvchi atrof- muhitning fizik, ximik va biologik unsurlarining hamda mehnat jarayonlari birligi bilan belgilanadi. Mehnat sharoitlarini belgilovchi omillar sirasiga sanitar- gigiyenik, estetik, ruhiy-jismoniy va ruhiy omillar kiradi. Keyinroq, (70-yillar boshida) mamlakatimizda NOUT rivojlanishi tendensiyasini aks ettiruvchi “tashkiliy rejalash” tushunchasi paydo bo‘ldi. Tashkiliy rejalash bu – boshqaruv apparati ishining samaradorligini oshirish maqsadida boshqaruvchilik mehnatini ratsionallashtirish loyihalarini ishlab chiqish va joriy qilish bo‘lib, ushbu ish MIT talablari va zamonaviy tashkiliy hamda hisoblash texnikasi imkoniyatlari negizida amalga oshiriladi. Tashkiliy rejalashni quyidagi asosiy yo‘nalishlarda olib borish tavsiya qilindi: - boshqaruv apparatining tashkiliy va funksional tuzilmasini oqilona tashkil qilish; - asosiy va eng ommaviy ishlarning turlarini bajarish texnologiyasi hamda mehnat sharoitlari va xodimlarning ish vaqti tasarrufini oqilona tashkil qilish; - mazkur boshqaruv apparati faoliyatini hujjatlashtirish va hujjatlar bilan ishlashini oqilona tashkil qilish; - boshqaruv apparatini tashkiliy va hisoblash texnikasi bilan ta’minlash hamda xodimlar mehnatini avtomatlashtirishni yuksaltirish.

Xorijda ham xuddi shunday muammolar bilan shug‘ullanishadi, boshqaruv mehnatini takomillashtirish jarayonini xarakterlovchi tegishli atamalar ishlatiladi. Chunonchi, AQShda “Tizimlar va usullar”, “Tizimli loyihalash”, “Biznes- jarayonlar reinjeneringi”; Buyuk Britaniyada “Ish tahlili” va “ Tashkil etish va usullar” atamalari ishlatiladi. Rahbar, mutaxassisning ishini oqilona tashkil qilish bajarilayotgan ishlarni hisoblash, ish vaqtini kuzatish, vaqt sarfi tuzilmasini o‘rganish, ish vaqtini” yutib yuboruvchi”larni aniqlab borishni talab qiladi. Bu esa ish vaqtidan foydalanishni tahlil qilish, shaxsiy ishning va xodimlar mehnatini ilmiy tashkil qilish tadbirlarining asoslangan rejalarini tuzishga imkon beradi. Rahbar va mutaxassislar mehnatining mohiyatini va ish vaqtini sarflash tuzilmasini o‘rganish uchun quyidagi usullarni qo‘llash mumkin: - savolnomalar yoki so‘rov , xodimning mehnati qay darajada oqilona tashkil qilingani haqida uning fikrini bilish maqsadida olib boriladi: xodim fikricha uning vazifalari aniq belgilanganmi, ushbu vazifalar doirasiga kirmaydigan ishlarni(qaysi ishlar va qancha vaqt davomida) bajarishiga to‘g‘ri keladimi, uning ishi rejalashtiriladimi va rejadan tashqari ishlarning miqdori qancha, ish vaqti yo‘qotilishi bormi (uning miqdori, sabablari); ishda mexanizatsiya va tashkiliy texnikaning qanday vositalari qo‘llaniladi (ularning ishlatilishi), xodimni uning ish joyi va mehnat sharoitlari tashkil qilinishi qoniqtiridimi, va, nihoyat, mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish va samaradorlikni oshirish bo‘yicha xodimning qanday takliflari bor; - ish vaqtini suratga olish kuzatuvning mo‘ljaldagi davri mobaynida ish vaqt sarfi tuzilmasini belgilash uchun qo‘llanadi. Bunda istisnosiz barcha vaqt sarflarini ularning amaldagi ketma-ketligida kuzatish va o‘lchash yo‘li bilan ish vaqti sarfi tadqiq qilinadi. Ish vaqtini alohida tayinlangan odam suratga oladi, bu uzluksiz (ya’ni butun ish kuni davomida) yoki tanlab olingan vaqtda bo‘lishi mumkin. Oxirgi holatda ish vaqti sarflari alohida, shu jumladan, takrorlanuvchi ish turlari bo‘yicha, shuningdek, ishlarning alohida davri ham o‘rganiladi;

- ish vaqtini xodimning o‘zi suratga olishida bevosita xodimlarning o‘zlari NOT xizmati rahbarligida ish vaqti sarfini hisobga oladilar. Bu ish o‘zini suratga olishning maxsus varaqlari yordamida olib boriladi, ularda barcha bajarilayotgan ishlar va tanaffuslar qayd qilinadi; - bir lahzalik kuzatuv usuli muhandis-texnik xodimlarning turli toifalari hamda xizmatchilarning mehnati mohiyatini va ish vaqti sarfini o‘rganish uchun qo‘llanadi. Kuzatuv o‘tkazish tamoyillari va uslublari asosan ishchi(xodim)lar mehnat sarfini o‘rganishdagi kabi bo‘lib, ba’zi o‘ziga xosliklar mavjud. Muhandis- texnik xodimlar va xizmatchilarning mehnatidagi qayd qilinadigan lahza kuzatuvchi nazariga tushgan payt hisoblanadi. Xodim ish joyida bo‘lmagan taqdirda kuzatuvchi uning yo‘qligi sabablarini xodim jurnalga belgilagan ma’lumotlardan bilib olishi mumkin. Mehnat mohiyati va vaqt sarfi tuzilmasini o‘rganishning har bir usuli muayyan sharoitlarda qo‘llanilishi mumkin bo‘lib, tegishli afzallik va nuqsonlarga ega (1-jadval). 1-jadval Ma’muriy-boshqaruv xodimlari(MBX)ning mehnati mohiyati va mehnat vaqti sarfi tuzilmasini o‘rganish usullari xarakteristikasi Qo‘llashning maqsadga muvofiqligi Qo‘llashdagi qiyinchiliklar va nuqsonlari

Ish vaqtini xodimning o‘zi (mehnat unsurlarini sanamagan holda) suratga olishi Mehnatni tashkil qilishni o‘rganishning dastlabki davrida. Mehnat ning mohiyati va ish vaqti sarfi tuzilmasini bir vaqtda o‘rganishda. So‘rovnoma unsurlari ishtirokidagi kichik tadqiqotlarda. Tejamkor Ma’lumotlarni guruhlash va qayta ishlash murakkabligi. Natijalarning yetarlicha aniq emasligi. Xodim aybi bilan ish vaqti yo‘qotilishini to‘liq oshkor qilmaydi. Ish vaqtini xodimning o‘zi (mehnat unsurlarini sanagan holda) suratga Mehnatning mohiyatini oldindan o‘rganish sharoitida. Tadqiqot keng miqyosda olib borilganda Ko‘p mehnat talab qilmaydi, tejamkor, ma’lumotlarn i qayta ishlashga qulay Natijalarning yetarlicha aniq emasligi. Xodim aybi bilan ish vaqti yo‘qotilishini to‘liq oshkor qilmaydi. olishi

Ish vaqtini suratga olish Mehnatning mohiyatini oldindan o‘rganish sharoitida. Xodimni ng o‘zi suratga olgandagiga nisbatan natijalar aniqroq. Boshqa usullar bilan olingan ma’lumotlarn i qilish uchun ishlatilishi mumkin Tejamkor emas. Olib borishga ko‘p mehnat sarflanadi. Xodimlarga qoniqarsiz ta’sir qiladi. Bir lahzalik kuzatuv usuli Ommaviy kuzatuvlarda tanlanma usul sifatida qo‘llaniladi. Mehnatni tashkil qilishni avval boshqa usullarda tekshirish maqsadga muvofiqdir. Boshqa usullar yordamida olingan natijalarni Natijalar ning yetarlicha aniqligi. Tejamkor Kuzatuvchilarni ng yuqori malakali bo‘lishini talab qiladi tekshirish usuli sifatida qo‘llanadi

Savolno malar yoki og‘zaki so‘roqlash Bevosita mehnat qiluvchilarning muammolar va ularni yechish yo‘llari haqidagi fikrlarini aniqlash zarurati tug‘ilganda So‘roqlana yotganlar tadqiqot predmeti va muammolarni yechish yo‘llarini chuqur biladilar Savolnoma tuzuvchi yuqori malakali bo‘lishi talab qilinadi. So‘roqlanayotganlarn ing shaxsiy fikriga asoslanadi. Bundan tashqari, shu maqsadlarda alohida vaziyatlarda quyidagilardan foydalaniladi: - xronometrlash, bunda davriy takrorlanuvchi jarayonning qismi o‘rganiladi. mehnatning ilg‘or usul va uslublarini o‘rganishda, amaldagi yoki yangi ishlab chiqilayotgan me’yorlarni tekshirishda qo‘llanadi; - xodim tomonidan hujjatlarning ma’lum ko‘rinishini ishlashga sarflanadigan vaqtni belgilashdan iborat bo‘lgan soddalashtirilgan kuzatuvlar. Hujjatlar o‘rtacha murakkablikda bo‘lishi, mehnat sharoiti esa odatdagiga yaqinlashishi lozim. Operatsiyani tayyorlash va tugatishga sarflanadigan vaqt uni bajarish vaqtiga ta’sir qilmasligi uchun kuzatuv 30-40 daqiqa mobaynida olib boriladi. “Ish vaqtini suratga olish” va “ish vaqtini xodimning o‘zi suratga olishi” usullari bilan tekshiruv o‘tkazishda ish vaqti muvozanatini asoslangan holda guruhlash katta ahamiyatga egadir. Bunday guruhlash, masalan, quyidagicha bo‘lishi mumkin: - muammolarni o‘rganish va qarorlash ishlab chiqish; - reja va tadbirlar ishlab chiqish; - majlislarni tayyorlash va o‘tkazish; - odamlarga rahbarlik qilish (topshiriqlarni taqsimlash, maslahat berish, ziddiyatlarni hal qilish va h.k.z.); - buyruq va farmoyishlarni tayyorlash va nashr qilish;

- telefon orqali suhbatlar; - tashrif buyuruvchilarni qabul qilish; - xat-xabarlar bilan tanishish. Tadqiqot o‘tkazilgan davr mobaynida savolnomalar, suratlardan olingan ma’lumotlarni umumlashtirish asosida ish vaqti sarfining lavozimlar yoki boshqa ko‘rsatkichlar (tadqiqot maqsadiga bog‘liq ravishda) bo‘yicha jadvalini tuzish kerak. Ushbu ma’lumotlar tahlilidan so‘ng mehnatni tashkil qilishni takomillashtirish, aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish tadbirlari ishlab chiqiladi. Rahbarning o‘zini o‘zi boshqarishi O‘zini o‘zi boshqarish – menejerning shaxsiy faoliyatini tashkillashtirish bo‘lib, kundalik amaliyotda zamonaviy ish uslublaridan maqsadga muvofiq hamda izchillik bilan foydalanish, shuningdek, uning o‘zini rivojlantirishidir. O‘zini o‘zi boshqarishning asosiy maqsadlari: - menejerning vaqtdan va o‘z imkoniyatlaridan iloji boricha ko‘proq foydalanishi; - uning o‘z sog‘lig‘ini asrashi va mustahkamlashi; - hayot oqimini ongli boshqarish; - ishdagi va shaxsiy hayotdagi tashqi vaziyatlarni yengib o‘tish. Menejment sohasidagi ko‘plab mutaxassislar tomonidan aynan menejer faoliyatini tashkillashtirish masalalarini ajratib alohida ko‘rib chiqilishining sababi ushbu muammoning muhimligida bo‘lib, bular quyidagilardan iborat: - menejer mehnatini tashkil qilish uning faoliyati natijadorligi va samaradorligini sezilarli miqdorda belgilaydi; - menejer mehnati uning qo‘l ostidagi rahbarlar, mutaxassislar va boshqa ishchilar faoliyatining natijadorligiga anchagina ta’sir qiladi; - menejer faoliyati u boshqarayotgan tashkilot yoki bo‘linma ishlashi natijalarini sezilarli darajada belgilaydi;

menejer mehnatiga haq to‘lash, odatda, boshqa ishchilarnikidan ancha yuqori bo‘ladi, bu esa uning mehnatidan samarali foydalanishni taqozo etadi; - o‘zini o‘zi boshqarishni qo‘llash menejer faoliyatini oqilona tashkil qilishga yordam beradi. Har kuni turli masalalarni yechish asnosida menejer har xil vazifalar bajaradi. Bu jarayonni o‘zini o‘zi boshqarish doirasi sifatida taqdim etish mumkin, bunda alohida vazifalar orasidagi aloqa ko‘rgazmali namoyish qilinadi. Tashqi doirada beshta vazifa aks etirilgan: 1) maqsadlarni belgilash; 2) rejalash; 3) kelgusidagi ishlarning eng ahamiyatlilarini aniqlash; 4) kun tartibini tuzish va mehnat jarayonini tashkillashtirish; 5) o‘zini nazorat qilish va maqsadlarni to‘g‘rilab turish. O‘zini o‘zi boshqarishning ichki doirasida birlashtiruvchi vazifa – axborot bilan ishlash joylashgan. Uning atrofida boshqa vazifalar ma’lum darajada “aylanadi”, chunki axborot almashinuvi o‘zini o‘zi boshqarishning barcha davrlarida zaruriydir. Birinchi vazifa – maqsadlarni belgilash. Har bir boshqaruv xodimi o‘z oldiga maqsad qo‘yishi kerak, bu erishilishi lozim bo‘lgan narsaga kuch va faollikni yo‘naltirish hamda jamlashni anglatadi. Shu tariqa, maqsad pirovard natijani shakllantiradi. U harakatni “qo‘zg‘atuvchi”, faollikni belgilovchi omildir. Agar maqsad qo‘yilsa, shunday taranglik holati vujudga keladiki, u harakatlantiruvchi kuch sifatida ta’sir ko‘rsatadi va maqsadga erishilgandan keyingina barham topadi. Menejerning kasbiy maqsadlari maqsadlarga qo‘yiladigan asosiy talablarga javob berishi kerak. Maqsadlarni qo‘yish jarayoni bir necha bosqichdan iborat bo‘ladi. 1. Uzoq muddatga mo‘ljallangan hayotiy(kasbiy) maqsadni belgilash.

Bunda, mohiyatan, mehnatga rag‘batni kuchaytiradigan va kasbiy intilishlarni yo‘naltiradigan kasbiy mo‘ljal ajratiladi. 2. Shaxsiy resurslarni aniqlash. Bu maqsadda, masalan, SWOTtahlil o‘tkazish ma’qul, buning uchun quyidagilar kerak: - o‘z fazilatlarini aniqlab olish; - o‘z kamchiliklarini aniqlash. Bunda avval ro‘y bergan muvaffaqiyatsizliklar ro‘yxatini tuzish va ularga nima sabab bo‘lganini qayd qilish. Ushbu kamchiliklardan qanday qilib qutulish haqida o‘ylab ko‘rish. - lavozim ko‘tarilishiga yordam beradigan tashqi ijobiy omillarni ko‘rsatish; - tashqi salbiy omil va tahdidlarni ko‘rsatish. 3. Ushbu holatda yaqin yillarda nimalar bilan hisoblashish kerakligini - masalan, eng yaqin doiradagilar (ishdagi sheriklar, ota-onalar, rahbar, do‘stlar va h.k.) bilan – bilib olish va maqsadlarni belgilashda shuni nazarda tutish kerak bo‘ladi. 4. “Maqsad-vositalar” tahlili o‘tkazish, shu asnoda mavjud resurslar (shaxsiy, moliyaviy, vaqtinchalik) maqsadga erishuv uchun zaruriylari bilan solishtiriladi. Buning uchun yana nimalarga erishish kerakligi yoki maqsadga erishish uchun nima ishga kirishmoq lozimligi aniqlanadi. Buning uchun esa maqsadga erishishga yordam beradigan omilllarning ta’siri kuchayishini va bunga to‘sqinlik qiluvchi omillarning ta’sirini kamaytirishni ko‘zda tutish kerak bo‘ladi. Zaruriy malaka va madaniy darajani belgilab, real amaliy vazifa qo‘yish lozim. 5. Aniq maqsadni shakllantirish. Bunda har bir maqsad amalga oshuvining aniq muddati belgilangandagina ma’noga egaligini hisobga olish kerak. Juda ko‘p vazifaga qo‘l urish kerak emas, chunki noreal vazifalar bajarilmay qolishi mumkin. O‘z oldimizga qancha ko‘p vazifa qo‘ysak, avvalgi hayotimizni shuncha ko‘p o‘zgartirishimiz va faoliyatimizni shunchalik faollashtirishimiz lozim bo‘ladi. Uzoq muddatga mo‘ljallangan yirik maqsaddan kelib chiqib, o‘rta muddatli va qisqa muddatli maqsadlarni belgilash mumkin.

Mo‘ljaldagi maqsad kasbiy (lavozim o‘sishi) rejada qayd qilinadi va u doimiy ravishda qayta tekshirilib, aktuallashtirilib hamda to‘ldirilib turishi kerak. Quyida misol sifatida shunday rejaning bir qismi keltirilgan(2-jadval). Shu tariqa, maqsadlarni belgilash jarayoni maqsadni topish:” Men nimani xohlardim?”; vaziyat tahlili:” Mening qo‘limdan nima keladi?”; maqsadlarni shakllantirish:” Nimani amalga oshirishga kirishyapman?” bosqichlarini qamrab oladi. O‘zini o‘zi boshqarishning keyingi bosqichi – menejerning shaxsiy vaqtini rejalashtirish. Rejalashtirishda vaqtdan unumli foydalanish ta’minlanadi: yoki mavjud vaqtni samarali faoliyat uchun sarflash (maksimal mezon), yoki qo‘yilgan maqsadlarga kamroq vaqt sarflab erishish (minimal mezon). 2-jadval. Kasbiy reja (lavozim o‘sishi rejasi ) Maqs ad Ahami yat M uddat (y il) Amaliy tadbirlar Muddat (qaysi vaqtga) Naz orat

Yirik korxonani ng savdo bo‘yicha (kommers iya) direktori bo‘lish Yuqori 20 27 Universitetn ing “Menejment” yo‘nalishini bitirish (“bakalavr” ixtisosligi) § Amaliy ish tajribasini orttirish § Savdo bo‘limi boshlig‘i bo‘lish 2019 § 2012 § 2023 Rejalashtirish maqsadni amalga oshirishga tayyorgarlik va vaqtni tartibga solishni bildiradi. Rejalashtirishga vaqt ko‘proq sarflanganda bajarishga kerakli vaqt qisqaradi, bu oxir oqibat vaqtning umumiy tejalishiga olib keladi. Rejadagi davr (yil, oy, kun) ning 1%ga yaqini rejalashtirishga sarflanishi tavsiya qilinadi. Shuni ta’kidlash lozimki, amalda menejerlar o‘z faoliyatlarini rejalashtirishning ahamiyatiga yetarli baho bermaydilar. Menejer ish vaqtini rejalashtirishning quyidagi asosiy qoidalarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Ish vaqtining 70-80%ini rejalashtirib, qolgan vaqtni kutilmagan muammolar uchun qoldirish. 2. Realistik rejalashtirishni amalga oshirish. 3. Rejalarda harakatlarni emas, kutilayotgan natijalarni qayd etish.

4. Rejadagi davr mobaynida rejani ishlarning to‘liq va o‘z vaqtida bajarilishi nuqtai nazaridan qayta ko‘rib chiqish va to‘g‘rilash. 5. Shaxsiy vaqt sarfini ham rejalash. 6. Safarlar va kutib qolishlardagi vaqtni ham rejalash va undan samarali foydalanish. 7. Yirik vazifalarni bajarishga vaqtning uzluksiz katta muddatini zaxirada tutish. 8. Muqobil rejalash va afzalroq variant izlashga urinish. 9. Rejalarda malaka oshirishga vaqt ajratish. 10. O‘z rejalarini kotib, hamkasblar va qo‘l ostidagilar bilan muvofiqlashtirmoq. 11. Shoshilinch ishlar bo‘lmasa, avvalgi davrda bajarilmay qolgan ishlarni ma’lum davr rejasiga birinchi navbatda kiritish. 12. Ishlarni bajarishga qancha vaqt talab qilinsa, aynan shuncha vaqt ajratish. 13. Ishlarni bajarishning aniq muddatlarini belgilash. 14. Ma’lum muddatga ish rejasi tuzishdan avval oldingi xuddi shunday davrda reja bajarilishini tahlil qilish. 15. Rejalarning egiluvchanligini ta’minlash. 16. Rejalashda bir turdagi kichik ishlarni ishchi bloklarga birlashtirish. 17. Rejalarda dam olish uchun qisqa tanaffuslarni ko‘zda tutish. 18. Kundalik rejani kechqurun tuzib, ertalab to‘g‘rilash. Вақтни режалаш узоқ муддатли (стратегик) мақсадга йўналтирилади. Вақтни режалаш ёпиқ тизим бўлиб, унда режанинг алоҳида кўринишлари ўртасидаги чамбарчас боғлиқлик кузатилади. Чунончи, режалаш жараёнининг бошланғич нуқтаси ҳаёт режасидир. Унинг асосида яқин йиллар режаси, унинг асосида эса йиллик режа тузилади. Шундан кейин чоракларга бўлинади. Yil mobaynida teng vaqt oralig‘ida o‘tgan davr hodisalari haqida mulohaza yuritib, zarur bo‘lganda o‘zgartirishlar kiritish va muddatni surish tavsiya qilinadi

(oraliq nazorat). Har bir chorak oxirida keyingi davr uchun yo‘nalishlar belgilash zarur va qaysi vazifalarni olib tashlash, qaysilarini boshqa muddatga ko‘chirish, qaysilarini esa qo‘shish kerakligi aniqlanishi lozim. Haftalik reja kelgusi davrning yanada batafsil prognozini nazarda tutadi. Oylik rejadan kelib chiqib, bir haftaga ishlar tartibi tuziladi va ularni bajarishga ketadigan vaqt ko‘rsatiladi. Vaqtni rejalash tizimidagi oxirgi va juda muhim pog‘ona kundalik reja bo‘lib, u haftalik reja asosida tuziladi. Unda kun davomida bajarilishi lozim bo‘lgan ishlar ko‘rsatiladi. Shunday qilib, rejalash turli harakatlarni vaqt mobaynida taqsimlash uchun umumiy maqsadni asta-sekin juz’iylarga bo‘lishni nazarda tutadi. Barcha rejalar yozma ravishda tuzilishi kerak, chunki boshda saqlanadigan rejalar osonlikcha rad etiladi, yozma rejalar esa xotirani yengillashtiradi va ishga rag‘batlanishda ruhiy samara beradi. Rahbar mehnatni ratsional tashkil qilishi uchun eng muhim ishlarni ajrata bilishi kerak. Shu bilan bog‘liq ravishda aytib o‘tish lozimki, menejer bajaradigan ishlar quyidagi belgilarga ko‘ra frqlanishi mumkin: - ahamiyatiga ko‘ra; - bajarilish muddatiga ko‘ra; - uning bajarilishida qatnashadiganlar soniga ko‘ra; - asabiy-hissiy kuch sarfiga ko‘ra; - xarakteriga ko‘ra va h.k. Menejer uchun kelgusi ishlarning muhimligi eng ahamiyatli belgidir. Ko‘pincha rahbarlar birdaniga katta ish hajmini bajarishga harakat qiladilar yoki o‘z vaqtlarini arzimagan, lekin kerakliga o‘xshagan ishlarga sarflaydilar. Natijada qizg‘in ish kuni oxirida ko‘p ish qilinganga o‘xshasa ham, muhim ishlar tugatilmay yoki umuman bajarilmay qolishi mumkin. Omadli menejerlar shu bilan farqlanishadiki, ular ish kuni davomida ko‘plab muhim masalalarni hal qilishga ulguradilar, lekin muayyan vaqt mobaynida faqat bittagina masalani yechish bilan band bo‘ladilar. Buning zaminida muhim

ishlarning birinchi navbatdaligi haqida qat’iy qaror qabul qilish, ularning ro‘yxatini tuzish va unga amal qilish yotadi. Ishlarni bajarishdagi birinchilikni hisobga olish quyidagilarni taqozo qiladi: - қўйилган мақсадларга мавжуд шароитда эришиш; - boshqalar bajarishi mumkin bo‘lgan ishlarni mustasno qilish; - reja davri (hafta, kun) oxirida hech bo‘lmaganda eng muhim masalalarni yechish. Shu bilap bog‘liq ravishda Pareto tamoyiliga murojaat qilish o‘rinlidir. Pareto tamoyilini qo‘llashda “80/20 nisbati” to‘g‘risida so‘zlanadi. Ushbu qonuniyat rahbar ishiga o‘tkazilsa, ish jarayonida sarflangan 20% vaqt mobaynida 80% natijaga erishiladi. Sarflangan vaqtning qolgan 80 foizi 20% umumiy natijaga olib keladi. Amaliyotda ushbu qonuniyat bilan bog‘liq ravishda odatda menejer faoliyatini AVS-tahlilidan foydalaniladi, ushbu tahlil quyidagi qonuniyatlarga tayanadi: - eng muhim ishlar (A toifasi) rahbarning barcha ishlarining 15%ini tashkil qiladi. Ushbu ishlarning ahamiyati (maqsadga erishuvdagi hissasi ma’nosida) taxminan 65%ni tashkil qiladi; - muhim ishlar (V toifasi) ga umumiy sondan 20%i, shuningdek, ishlar ahamiyatining 20%i to‘g‘ri keladi; - uncha muhim bo‘lmagan ishlar (S toifasi) ishlarning umumiy sonining 65%ini tashkil qiladi, lekin menejerning barcha ishlari ahamiyatida 15% ulush egallaydi. Buni Lorensning chizmasidan foydalanib ko‘rsatish mumkin(2-rasm.).

15% 35% 100% Ishlarning umumiy miqdoridagi hissa, foizda (%) 2-rasm . Ishlarning ahamiyati taqsimlanishining chizmada aks etishi. Menejer ishlarini AVS usulida tahlil qilish tavsiya etiladi, buning uchun quyidagilarga amal qilish lozim: 1) muayyan muddatda (o‘n kun, bir kun va h.k.) hal qilinishi kerak bo‘lgan barcha ishlar ro‘yxatini tuzish; 2) har bir ishni A, V yoki S toifasiga binoan baholash: - eng muhim ishlar (barcha ishlarning 15%i – A toifasi); - muhim ishlar (barcha masalalarning 20%i – V toifasi); - uncha muhim ibo‘lmagan ishlar (barcha ishlarning 65%i – S toifasi); 3) ishlar muhimligi uchun ajratilgan vaqtga mos ravishda vaqt rejasini tekshirish: - rejalangan vaqtning 65%i (3 soatga yaqin) – A toifasi ishlari; - rejalangan vaqtning 20%i (1 soatga yaqin) – V toifasi ishlari; - rejalangan vaqtning 15%i (45 minutga yaqin) – S toifa ishlari; 15 % 20 % 100 % %85 %65 A B C Жами натижа фоизи(%)да ишлар муҳимлиги ҳиссаси

4) tegishli tuzatishlar olib borish. O‘z vaqt rejasini A toifasi ishlarini bajarishga yo‘naltirib, V va S toifalari ishlarini bajarishga ularning ahamiyatiga mos ravishda vaqt ajratish lozim; 5) V va S toifasidagi har bir ishni qo‘l ostidagi xodimlarga topshirish nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish. Menejer faoliyatining muvaffaqiyati uning ishlarni ahamiyatiga mos ravishda bajarishini taqozo qiladi: avval – ozchilik “hayotiy muhim”, so‘ngra – ko‘plab “ikkinchi darajali” ishlar. Shu munosabat bilan eng ko‘p natija beradigan A toifasi ishlarini birinchi navbatda bajarish tavsiya etiladi, bunda ozgina harakat bilan samaraning ko‘p qismiga erishiladi. V toifasi ishlariga ham umumiy natijaning salmoqli qismi to‘g‘ri keladi, vaholanki, uncha muhim bo‘lmagan ishlarning ko‘proq miqyosini bajarish kam natija beradi. A toifasi ishlarini rejalash va aniqlashda menejer quyidagi savollarga javob berishi kerak: - qaysi ishlarni bajarish natijasida u asosiy maqsadlarga erishishga ko‘proq yaqinlashadi; - bittagina ishni bajarib boshqa bir nechtasini ham eplashi mumkinmi; - qaysi ishlar bajarilmasa, salbiy oqibatlar kelib chiqadi. Haqiqatan muhim ishlarni bajarishga kerak bo‘lgan vaqt ko‘pincha shoshilinch, lekin uncha muhim bo‘lmagan ishlarga sarflanadi. Eyzenxauer qoidasiga binoan ishning shoshilinchligi va muhimligi mezonlariga ko‘ra ustunlik belgilanishi kerak. Shundan kelib chiqib, quyidagidar farqlanadi: - shoshilinch – muhim ishlar. Ularni zudlik bilan o‘zi bajarishi kerak; - shoshilinch – uncha muhim bo‘lmagan ishlar. Bu vaziyatda shoshib qolish “iskanjasiga” tushib qolib, natijada faqat shu masalalar hal etilishi xavfi bor. Biroq agar ular uncha muhim bo‘lmagan taqdirda boshqalarga topshirilishi kerak; - uncha shoshilinch bo‘lmagan – muhim ishlar. Ular, odatda, to‘xtab turishi mumkin. Bu ishlar shoshilinch bo‘lib qolganda qiyinchilik paydo bo‘ladi. Shuning uchun ularning muhimlik darajasini qayta tekshirib, to‘lig‘icha yoki qisman boshqa xodimlarga topshirib ko‘rish lozim;

- uncha shoshilinch bo‘lmagan – uncha muhim bo‘lmagan ishlar. Odatda ularni darhol bajarish yoki qo‘l ostidagilarga topshirish, ba’zilarini esa arxivga yoki savatga jo‘natish kerak. Boshqaruvchilik ishining samaradorligini sezilarli darajada oshirish uchun menejer xodimlarni qiziqtirishi, ularga faqat muhim bo‘lmagan zerikarli ishlarni topshirmasdan, ularni o‘z javobgarligi doirasiga jalb qilishi lozim. Qo‘l ostidagilarga vazifa yoki faoliyatni topshirish menejerning muhim vazifasidir. Shu bilan bir vaqtda maxsus sohadagi xabardorlik va vakolat ham topshirilishi kerak. Bu holda boshliq rahbarlik uchun javobgarlikni saqlab qoladi. Bunday topshiruv bir necha o‘ta muhim xususiyatlarga ega, xususan: - rahbarning yuklamasi kamayishi va muhim vazifalar uchun vaqt bo‘shatishiga yordam beradi; - tegishli xodimlarning kasbiy bilimlari va tajribalaridan foydalanishga yordam beradi; - xodimlarning qobiliyat, tashabbus, mustaqillik va layoqatlarining oshishini rag‘batlantiradi; - xodimlarning ishga qiziqishi va malakasining ortishi, o‘z ishidan mamnunligi ko‘payishiga imkon yaratadi. Shu tariqa menejer o‘z vazifalarining bir qismini xodimlarga topshirishi rahbarga ham, uning qo‘l ostidagilarga ham teng ravishda foydalidir. Odatda, rahbar ko‘p topshiriq bersa, xodimlar uning rahbarlik usulini ijobiy baholaydilar. Vakolatlarni topshirish uzoq muddatli bo‘lishi yoki bir martalik topshiriq bo‘lishi mumkin. Bunday topshiriq berilganda xodimlar ishlarini o‘zlari rejalashlari, ustun tomonlarini tanlashlari, ishni bajarish usullarini aniqlashlaari mumkin. Vazifa topshirish darajasi rahbarning o‘z vazifalarini bajarishdagi bilarmonligini aks ettiradi. O‘z vakolatlarini muvaffaqiyatli topshira oladigan rahbar samarali menejmentni amalga oshirishi aniqlangan. Vazifalarni sharoit hamda xodimlar imkoniyatiga ko‘ra iloji boricha ko‘proq va tez-tez topshirish kerak. Korxona qayta tashkil etilgan va tarkibiy qayta tuzilganda, yangi faoliyat

turlari paydo bo‘lganda buni nazarda tutish lozim bo‘ladi. Vazifalarni faqat o‘z qo‘l ostidagilargagina emas, boshqa bo‘linma va servis xizmatlariga ham topshirish kerak. Menejer topshiriq berganda o‘ziga beradigan yordamchi savollar ham mavjud: - Nimalar qilinishi kerak? - Bu ishni kim qilishi kerak? - U bu ishni nima uchun qilishi kerak? - U bu ishni qanday qilib bajarishi kerak? - U bu ishni nima yordamida bajarishi kerak? - U bu ishni qachon bajarishi kerak? Vazifani samarali topshirish uchun mehnatni tegishli ravishda tashkil qilish lozim: rahbar o‘z vazifalarini topshirishni rejalashi va ularning o‘z muddatida bajarilishini nazorat qilishi kerak. Menejerning mehnat jarayonini oqilona tashkil qilish muhim ahamiyatga egadir. Bu uning ish kunini shartli ravishda uch qismga bo‘lishni talab qiladi. Shunga ko‘ra kun tartibining tashkiliy tamoyillarini ham uch guruhga bo‘lish mumkin. Misol uchun, kunning boshlanishi qoidalarini keltiramiz. 1. Kunni yaxshi kayfiyat bilan boshlang. Har kuni o‘zingizga savol bering: bu kun meni maqsadlarimga qanay qilib yaqinlashtirishi mumkin? Shunindek, quyidagi jihatlar haqida ham o‘ylab ko‘rish kerak: - Bugun kim bilan uchrashishim zarur? - Bugungi kun qanday qiyinchilik va muammolar “keltirishi” mumkin va ularni qanday hal qilish lozim? 2. Ishni imkon boricha har kuni bir vaqtda boshlang. Ishni kunning eng muhim vazifalarini bajarishdan boshlang, chunki kun davomida kundalik ishlar bilan shu darajada band bo‘lasizki, eng muhim msalalarga vaqt ajratolmay qolishingiz mumkin. Kunning asosiy qismi qoidalari. 1. Ishga tayyorgarlik ko‘rish va rejalash yo‘li bilan o‘z ish vaqtingizni tejang.

2. Topshiriq bajarilishiga maqbul muddat belgilang, shuningdek, muqobil variantlar toping. 3. Kutilmaganda yuzaga kelgan shoshilinch muammolarni yechishga chalg‘imang, chunki natijada rejalashtirilgan muhim masalalar orqaga suriladi, oqibatda qo‘shimcha vaqt va vositalar talab qilinadi. 4. Agar ish vaqtida birdan boshqa ish qilmoqchi bo‘lib qolsangiz, bu sizning shu kundagi ishingizga xalal bermasligi haqida o‘ylab ko‘ring. Agar qiziqarli g‘oya yoki muhim ma’lumot paydo bo‘lsa, qisqa qilib yozib qo‘ying va keyinroq unga murojaat qiling. 5. Muntazam ravishda (1 soat ishlagandan so‘ng) qisqa (10 daqiqadan oshirmay) tanaffus qiling. Tanaffuslarni quvvat olish deb hisoblang. 6. Boshlangan ishni oxiriga yetkazishga harakat qiling. Asosiy ishdan chalg‘ishga ko‘p vaqt ketadi, chunki unga qaytganda bajarilgan ishlarni qayta qilishga to‘g‘ri keladi. 7. Kutish va “bekorchi yurishlar” natijasida paydo bo‘lgan rejalanmagan vaqtdan unumli foydalanib, tayyorgarlik ko‘rish, rejadagi yoki zerikarli ishlarni bajaring. 8. Ma’lum davrga bog‘lanmay ishlang. Rejalangan eng muhim vazifalarni nisbatan tinch tushlikkacha bo‘lgan vaqtda, ya’ni boshqa xodimlarda faollik yuqori darajaga chiqmagan va ishdagi qizg‘inlikavjiga chiqmagan paytda bajaring. 9. Muhim ishlar uchun tinch yoki yopiq bir soatni zaxira qilib qo‘ying, bu paytda hech kim sizga xalal bera olmasin. 10. O‘zingiz uchun vaqt (1 soat) belgilang, uni kundalik ish rejangizga kiriting va muhim, lekin shoshilinch bo‘lmagan uzoq muddatli ishlarga, masalan, malaka oshirishga ishlating. 11. Vaqt va rejalarni nazorat qiling, shuningdek, o‘z rejalaringizni ularning bajarilishi nuqtai nazaridan qayta-qayta tekshiring. Ish kunini yakunlash qoidalari. 1. Ish natijalarini nazorat qiling, ya’ni rejada mo‘ljallangan ishlarni haqiqatda bajarilganlari bilan solishtiring.

2. Ertangi kun rejasini kechqurun tuzing. 3. Uyga yaxshi kayfiyat bilan keting. Menejerning ishchanligini ham hisobga olish kerak. Ishchanlik – shaxsning jismoniy va ruhiy vazifalarni bajarishi bo‘lib, uning ma’lum faoliyatni kerakli samara bilan, lozim bo‘lgan sifatda va talab qilingan vaqtda bajara olish layoqatidir. Har bir menejerning ishchanligi bir qator obyektiv va subyektiv omillarga bog‘liq bo‘lib, muayyan ravishda o‘zgarib turadi. Uning kun davomida o‘rtacha miqdordagi o‘zgarishlarini 8.3-rasmda kuzatish mumkin. Rasmdan ko‘rinib turibdiki: - eng yuqori faollik inson organizmi “asrab-avaylash” rejimida ishlaydigan ikki soatlik tanaffuslarga yondosh bo‘ladi; - ishchanlik kunning birinchi yarmida avjiga chiqadi, shuning uchun A toifasi masalalarini kun boshida hal etish lozim; tushlikdan so‘ng, samaradorlikning ma’lum pasayishi sodir bo‘lganda, bu vaqtni ijtimoiy muloqotlar va zerikarli faoliyat (S toifasi masalalari) ga bag‘ishlab, shundan keyin V toifasi masalalariga kirishish kerak. Menejerga ishchanlikning ko‘rsatilgan tabiiy tebranishlarini hisobga olib ishlash tavsiya etiladi. Bunda 8.3-rasmda tasvirlangan ishchanlikning tebranishi egri chizig‘i uning shaxsiy ishchanligi tebranishlaridan farqlanishi mumkinligini inobatga olish lozim. Shunga ko‘ra, tizimli kuzatishlar asosida o‘z” ishchanlik egri chizig‘i” ni chizish kerak.

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Кун вақти 3-rasm. Ishchanlikning o‘rtacha statistik tebranishi Bundan tashqari, korxona ish kuni tartibini o‘z ishchanlik egri chizig‘i bilan solishtirib, ularni qanday qilib moslashtirishni hal qilish lozim. Muvaffaqiyatning muhim omili ish uslublaridir, ular birinchi galda insonning fe’l-atvori xususiyatlari, uning ishtiyoqlari va odatlariga bog‘liq bo‘ladi. O‘z ish usullarini yaxshilash uchun, avvalo, shu usullarning kuchli va kuchsiz tomonlarini aniqlash, ikkinchidan, kuchli tomonlarni mustahkamlashga rag‘batga ega bo‘lish, uchinchidan, o‘z kamchiliklarini yengishga intilish kerak bo‘ladi. Muvaffaqiyatli ishlashning muhim debochalaridan biri diqqatni eng muhim masalalarga jamlashdir. Agar barcha masalalarga keraksiz ishlarni soqit qilishga yordam beruvchi savollar qo‘yilsa, ishni anchagina yaxshilash mumkin bo‘ladi: buni nima uchun qilish kerak? Bu ba’zi bir ishlar haqiqatan keraksizligi yoki faqat “umumiy holda” bajarilishi mumkinligini anglab olishga yordam beradi; - nima uchun aynan men? Bu savol o‘zingiz bajarishingiz shart bo‘lmagan ishlarni bajarishdan to‘xtatadi; - nima uchun aynan hozir? Bu savol muddat noto‘g‘ri tanlangani uchun haddan tashqari ko‘p vaqt yo‘qotishdan saqlaydi; Ишчанлик

- nima uchun shu shaklda? Doimo odatdagi ish usullaringizga shubha bilan qarang va ishlashning yangi, ratsional usullarini toping. Namunali cheklangan ish kuni tuzish tavsiya etiladi, garchi bunday” barkamol” kun bo‘lishi amrimaholdir. Shunga qaramay, kun rejasini tuzish va amalga oshirishda undan yo‘nalish sifatida foydalanish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun kunning namunali cheklangan rejasi vaqt kundaligiga o‘tkazilishi kerak. Shuningdek, ramaga oid haftalik reja tuzish tavsiya etiladi. Bunda “barkamol kun” va “barkamol hafta” ga shaxsiy ishlarni ham singdirish lozim. O‘zini o‘zi boshqarishning oxirgi vazifasi natijalar nazorati yoki o‘zini nazorat qilishdir, shunga ko‘ra rejalangan ishlar bajarilganligi aniqlanadi va kerakli tuzatishlar kiritiladi. Nazorat uch vazifa bajaradi: 1) jismoniy holatni anglash. Nazorat o‘tkazilish paytigacha nimalarga erishildi? 2) Rejadagi ishlarni erishilganlari bilan solishtirish. Qo‘yilgan maqsadga qay darajada erishildi? 3) Belgilangan og‘ishlarni tuzatish. Nazoratning vaqti, davomiyligi va muntazamligi bajarilayotgan vazifalar va qo‘yilgan maqsadlarga bog‘liq. U jarayon, amalga oshirilayotgan faoliyat va natijalar nazoratiga (maqsadli nazorat) bo‘linadi. Menejer nazoratni amalga oshirishi uchun muntazam ravishda o‘z rejasini va mehnatni tashkil qilishini tekshirib, o‘ziga quyidagi savollarni berishi kerak: Men haqiqatan zarur masalalarni yechayapmanmi? Men kelgusidagi faoliyatimga uning ustunligiga mos ravishda yondashyapmanmi? Rejalashtirilgan vazifalarni belgilangan vaqtda bajara olamanmi? Ishlarni yetarli miqdorda boshqa xodimlarga topshiryapmanmi? “Vaqt yutgichlar” bilan kurash olib boryapmanmi? Shuningdek, faoliyat va vaqt tahlili ham zurur bo‘ladi. Bunda kun va hafta mobaynida haqiqatan ishlatilgan va rejalashtirilgan vaqtni solishtirish nazarda tutiladi. Buning uchun muayyan davr ajratiladi (kun yoki hafta), shu davrda

bajarilgan barcha ishlar va sarflangan vaqt qayd qilinadi. So‘ngra mehnat jarayonini optimallash imkoniyatlari nuqtai nazaridan va vaqtni tejash maqsadida har bir jarayon ko‘rinishi tahlil qilinadi: - Agar ushbu faoliyatdan voz kechilsa, nimalar sodir bo‘ladi? - Agar ushbu faoliyat to‘lig‘icha yoki qisman boshqa xodimlarga topshirilsa, nima sodir bo‘ladi? - Agar ushbu faoliyat qisqaroq vaqt oralig‘i mobaynida amalga oshirilsa, nima sodir bo‘ladi? Agar hech narsa sodir bo‘lmasa yoki sezilarli oqibatlar bo‘lmasa, bu faoliyatdan voz kechish, boshqalarga topshirish yoki qisqaroq muddatda bajarish mumkin. Mehnat natijalarini maqsadga erishuv nuqtai nazaridan nazorat qilish vazifa bajarilgandan so‘ng (yakuniy nazorat), yirik loyihalar amalga oshirilganda esa oraliq bosqichlarda (oraliq nazorat) olib boriladi. Quyidagi savollarga javob berib, yillik, oylik, haftalik, kundalik rejalarni muntazam ravishda nazorat qilish zarur: Qanday natijalarga erishildi? - Nimalar bajarilmay qoldi va nima uchun? - Vaqt qayerda zoye ketdi? - Kelgusi davrni rejalash uchun qanday xulosalar chiqarish mumkin? Shunday qilib, menejerning shaxsiy ishi puxta rejalansa, uning faoliyat samaradorligi ortadi, jamoaga muvaffaqiyatli rahbarlik qilish uchun sharoit vujudga keladi. Rahbar faoliyatini tashkil etishdagi vositalar va asbobanjomlar Yuqorida bayon etilganlardan ma’lum bo‘ldiki, menejer ishini rejalash va uyushtirishda muayyan murakkabliklar mavjud bo‘lib, ular maxsus vositalar va asbob-anjomlardan foydalanishni talab qiladi.

Jahon amaliyotida mazkur masalada boy tajriba to‘plangan. Masalan, ko‘pgina mamlakatlarning menejerlari o‘z faoliyatlarini rejalash va boshqarish maqsadida vaqt kundaliklaridan juda keng foydalanadilar. Vaqt kundaligi – ishni boshqarishning samarali vositasi bo‘lib, ishlarning bajarilishini soatma-soat rejalashtirish, kundalik vazifalarni umumiy ishning bir qismi sifatida belgilab, ular orasidan eng muhimlarini alohida ajratib olish imkonini beradi. Bunday kundalik papka shaklidagi maxsus tikma to‘plamdan iborat bo‘lib, egasining xohishiga ko‘ra unga maxsus kartochkalar, grafiklar, jadvallar va moliyaviy hisobotlar joylanishi mumkin. Kartochkalarda yillik rejalar (maxsus bo‘lmalarga ajratilgan kataklarga har haftada uzoq muddatli rejalar), kundalik rejalar bo‘lib, ularda hamma ishlar yarim soatgacha aniqlikda ko‘rsatib qo‘yiladi. Shu tariqa kunlik dasturning har bir bandini uzoq vaqtga mo‘ljallangan vazifalar bilan taqqoslash mumkin bo‘ladi. Avvaliga tegishli bandlarni to‘ldirish va zarur ishlar ro‘yxatini tuzish uchun qat’iyat va intizom talab qilinadi. Ammo mazkur ro‘yxatni tuzish, qo‘yilgan vazifalar va faoliyat turlarini belgilash mehnatni tashkil etishni yaxshilash va vaqtdan oqilona foydalanishga yordam beradi. Vaqt kundaligi shaxsiy ish kartotekasi bo‘lib, unga alohida varaqlar tikilgan va hamma narsa yaqqol ko‘rinib turadigan juda qulay vositadir. Shu bilan birga u doimo stol ustida turadigan taqvim, shaxsiy kundalik, zarur ma’lumotlar yozib qo‘yilgan kitobcha, reja va nazorat quroli, manzillar yozilgan ro‘yxat, so‘rovnoma, fikr va g‘oyalar kartotekasidir. Shuningdek, u barcha reja, formulyar va varaqlarning har kuni ishlatiladigan to‘plamidir. Uning yordamida barcha qisqa va uzoq muddatli vaziflargina emas, hamma rejalar va loyihalar to‘g‘risida tasavvur hosil qilish mumkin. Vaqt kundaligining tuzilishi quyidagicha: taqvim qismiga oylik, haftalik va kundalik rejalar uchun turli formulyarlar joylashtiriladi. Kunlik rejaga alohida ahamiyat beriladi: har kunga bir varaq. Shu joyning o‘zida tegishli oylar va haftalarga oid yozuvlar uchun varaqchalar bo‘ladi, ular muddatlarning vaqtini o‘zgartirishni osonlashtiradi. Keyin bu varaqchalarni tikib, arxiv qilish mumkin.

Yangi kunlik “kirish” varaqlarida haftalik va oylik varaqlardagi barcha muddatlar ko‘rsatilishi kerak. Ularga tegishli varaqlardan barcha sanalar – to‘lov kunlari, ta’tilga ketish, tug‘ilgan kunlar (shu jumladan, xodimlarniki ham) o‘tkazib qo‘yiladi. Shu tariqa, kundalik muntazam to‘ldirib borilgan taqdirda, hech narsa yo‘qotilmaydi yoki unutilmaydi. Xizmatga oid va xususiy ishlar bo‘limida (tegishli varaqlar va formulyarlarda) quyidagi ma’lumotlarni yozib borish va doimo yonda olib yurish mumkin: - yarmarkalar o‘tkazish muddatlari; - kitoblarning ro‘yxatlari; - poyezd va samolyotlarning jadvali; - tug‘ilgan kunlar ro‘yxati; - rejalash uchun universal varaqlar; - fikr va g‘oyalarni yozib yurish uchun kartochkalar va h.k. Manzillar va telefonlar bo‘limiga tez-tez foydalaniladigan telefon raqamlari va manzillar yozib qo‘yiladi. Umumiy qism hamyon shaklida bo‘lib, unga pochta markalari, fotosuratlar, chek kartochkalari va qog‘oz pullar joylanadi. Vaqt kundaligidan foydalanib, har bir kun (hafta, oy) dagi ishlar osongina rejalanadi, ishlar ko‘ngildagidek uyushtiriladi. Undan foydalanish tufayli ish sifati oshadi, har kuni kamida bir soat ish vaqti tejaladi. Vaqtni belgilash usuli vaqt kundaligining bir turidir. U o‘z vaqtini boshqarishning juda aniq tizimi bo‘lib, vaqtdan unumli foydalanish imkonini beradi. Bunday kundalikni tuzish uchun toqat va vaqt talab qilinadi. Lekin unga sarflangan vaqt o‘zini oqlaydi. Bu kundalik yil, oy, hafta va sh.k.b. larni o‘z ichiga olgan, sim xalqalarga o‘rnatilgan bukletlardan iborat bo‘ladi. Bundan tashqari, har kungi ish yarim soatdan taqsimlanadi. Bunday tizimning afzalliklari quyidagicha: - kattaroq davrga (yilga) mo‘ljallangan hayotiy rejalar va ish rejalarini puxta o‘ylab, tartibga solish va ularning bosqichma-bosqich bajarilishini (oylar, haftalar va h.k.) rejalash; - boshqa ishlarga chalg‘imay, belgilangan rejalarga aniq amal qilish.

- Shu maqsadda katta shaxsiy “Folifaks” dan foydalanish mumkin. Ma’lumotlarning ixcham bazasidan iborat bo‘lgan “Folifaks” da quyidagi bo‘limlar bo‘ladi: - shaxsiy ma’lumotlar (hisob raqamlari, mashina, sug‘urta raqamlari va h.k.); - yilnoma (butun taqvim yili uchun); - yozuv daftarchasi –bloknot; - axborot; - shaxsiy moliya(pullar); - manzil daftarchasi; - tashrifnoma, hujjatlar va pullar uchun plastik hamyon. Shu tariqa, “Folifaks” menejer hayotining hamma sohalarini qamrab oladi va muammolarni hal etishda unga yordam beradi. Shu bilan birga, “Folifaks” tutishning xavfli tomoni ham bor – agar menejer uni yo‘qotib qo‘ysa, ko‘p axborotni qo‘ldan boy beradi. Menejer vaqtini rejalash va boshqarishning bir necha aniq tizimlari mavjud. Dunyoda keng rasm bo‘lgan bunday tizimlardan biri Yevropada 1reytingga ega bo‘lgan “Taym Menejer” tizimidir. U 1975 yilda Daniyada asos solingan, menejment va shaxsiy rivojlanish sohasida Yevropada yetakchi bo‘lgan Time Manager International kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. “Taym Menejer” da hamma ishning mazmuni ham, shakli ham ikirchikirigacha puxta o‘ylab belgilangan. Uning uch xil asosiy nusxasi mavjud: standart, maxsus va “rahbar”. Ularga kiradigan blank va ashyolarni o‘zgarti- rib va to‘ldirib, ana shu asosiy nusxalarning har birini muayyan faoliyat turi uchun, masalan, savdo vakili, kotib, loyiha rahbari, ilmiy xodim uchun moslashtirsa bo‘laveradi. “Taym Menejer” ning har bir asosiy nusxasi to‘plami beshta asosiy tarkibiy qismdan iborat: - xalqasimon qisqichli papkalar; - blanklarning standart to‘plamlari joylangan qutichalar; - “Taym Menejer” dan foydalanish haqidagi “Shaxsiy samaradorlik kaliti” qo‘llanmasi.

Xalqasimon mexanizmli papkada quyidagilar bor: - 17 ta xatcho‘p; alifboli telefon daftarchasi va 18 oylik taqvim – yozuv daftarchasi joylangan ajraluvchan muqova. Bu muqovada chek daftarchasi, bloknot va kichkina qalam uchun ham joy bor; - avtomat qalam; - “Taym Menejer” standart blanklari to‘plamiga kiruvchi har bir blankdan bir nusxa. - “Taym Menejer” tizimi quyidagi imkoniyatlarni beradi: - ishda yuqori natijalarga erishish; - asosiy vazifalarni belgilash; - vaziyatni to‘g‘ri baholash; - muhim ishlarni unutmaslik; - vaqtdan samarali foydalanish; - boshqa kishilar bilan yaxshiroq hamjihat bo‘lish; - o‘z ijodiy imkoniyatini oshirish; - vazifalarni to‘g‘ri taqsimlash; - o‘zgarishlarga egiluvchanlik bilan osoyishta munosabatni rivojlantirish. Ko‘rib chiqilgan tizimlardan tashqari rejalash uchun yordamchi vositalar ham bor. Magnit taxtalari, modul taxtalari, yopishqoq taxtalar va h.k. shu jumlaga kiradi. Ana shu yordamchi vositalardan juda ko‘p sohalarda: hisobot statistikasini, ishlab chiqarish rejalarini, ish grafiklarini tuzish va yuritish; ishlab chiqarish samaradorligini, turli rejalar tuzilishini nazorat qilishda foydalanish mumkin. Ularda xarid qilish va yetkazib berish ko‘rsatkichlarini ham qayd etsa bo‘ladi. Ular yordamida tashkilotning tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish va ish xonalarining chizmalarini tuzish mumkin. Ishni samarali va o‘z vaqtida bajarish, ish vaqtidan unumli foydalanish imkonini beradigan yana ko‘pgina yordamchi texnik vositalar ham mavjud. Rahbar va uning yaqin yordamchilari shu vositalardan foydalanadilar.

Bular, jumladan, shaxsiy kompyuterlardir. Keyingi yillarda idoralarda ishlatiladigan ko‘pgina turli EHM lar yaratildi. Ular yordamida barcha zarur hujjatlar, dalillar, raqamli ma’lumotlar, bildirgilar bevosita foydalanishga tezkorlik bilan tayyorlanadi. Idora EHMlari ko‘magida tashkilotga tegishli ma’lumotlarni olish va tashkilot materiallari bilan ishlash mumkin. Bunda maxsus kompyuter dasturlaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunonchi, Lotus Organizer (Lotus Organayzer) dasturi mashhur shaxsiy axborot tizimlaridan biri hisoblanib, menejerning vaqt kundaligi va organayzer bilan ishlashiga mutlaqo o‘xshaydi. U quyidagi bo‘lmalardan iborat: Calendar (Kalendar) yoki kundalik vaqtni va turli tadbirlarni rejalashga mo‘ljallangan. Undagi bo‘limga rejalanayotgan barcha voqealar to‘g‘risidagi axborotni kiritish, yaqinlashayotgan voqealardan xabardor qilish, turli axbortlarni, masalan, harajatlar to‘g‘risidagi axborotni belgilangan tadbirlar bilan bog‘lash, takrorlanadigan voqealarni, masalan, haftalik kengashlar kunini belgilash, bo‘sh vaqt topish imkoni bor; Address (Manzillar) bo‘limi manzilnoma daftarchasi vazifasini bajaradi. Bu bo‘lim ish yuzasidan muloqotda bo‘ladigan odamlarning manzillari, telefon raqamlarini, uning oilasi to‘g‘risidagi ma’lumotlarni yozib borish, ism-shariflar va kompaniyalarga oid yozuvlarni saralash imkonini beradi; To Do (Ishlar) bo‘limi ishlarni rejalashga mo‘ljallangan. Bu bo‘lim mo‘ljaldagi ishlar to‘g‘risidagi ma’lumotni qayd etish, vazifalarni sanalari va muhimligiga ko‘ra saralash, rejalanayotgan vazifalar to‘g‘risida xabar tarqatish, qaysi ishlar bajarildi-yu, qaysilari orqaga surilganini kuzatib borish, qaysi ishlarni qachon bajarishni yozib borish imkonini beradi. Anniversari (Muhim sanalar) bo‘limi har yili eslab turilishi lozim bo‘lgan muhim sanalar (tug‘ilgan kunlar, firma tashkil topgan kun va b.sh.q.) ro‘yxatini yuritish uchun mo‘ljallangan. Bu bo‘lim yillar, oylar bo‘yicha yozuvlarni saralash va ko‘zdan kechirib borish, sana yaqinlashganini eslatib turish imkonini beradi. Calls (Telefon qo‘ng‘iroqlari) telefon qo‘ng‘iroqlarini rejalash va avtomatlashtirish uchun mo‘ljallangan. Bu bo‘lim rejadagi qo‘g‘iroqlar haqidagi

ma’lumotni telefon daftarchasiga yozib borish, zarur qo‘ng‘iroqlarni eslatish, kirish qo‘ng‘iroqlarini vaqti bilan birga qayd etish, abonentga modem yordamida qo‘ng‘iroq qilish imkonini beradi; Notepad (Bloknot) oddiy qog‘oz bloknot vazifasini o‘taydi. Bu bo‘lim formatlash funksiyalaridan foydalanib eslatmalar qilish, avtomatik ravishda mundarija shakllanadigan boblar tuzish, boshqa dasturlarda yaratilgan obyektlarni matnga qo‘shish imkonini beradi; Planner (Rejalovchi) bo‘limi bir kunda yoki ko‘proq vaqtda bajariladigan uzoq muddatli ishlarni rejalashga mo‘ljallangan. Lotus Organizer tizimi bo‘lim ichida ham, boshqa bo‘limlarda ham turli unsurlar (voqealar, manzillar, ishlar) o‘rtasida aloqa bog‘lash imkonini beradi. Yaqinlashib qolgan voqealar va muhim sanalarni eslatib turadi. Ishlar, telefon qo‘ng‘iroqlari, muhim sanalarni kundalikda, kundalikdagi voqealarni Rejalovchida ko‘zdan kechirish imkonini beradi, masalan, ishlar ro‘yxatidagi vazifani kundalik ishlar nuqtai nazaridan ko‘rib chiqish mumkin. Bu tizim turli-tuman axborotlarni – yozuv daftarchasidan toifalar yordamida tanlab olingan unsurlar: loyihalar, g‘oyalar, xizmat safarlari va sh.k.b. larni birlashtirish imkonini beradi. Masalan, yozuv daftarchasining muayyan loyihaga taalluqli unsurlarini guruhlash mumkin. Toifalar yordamida turli bo‘limlarga mansub unsurlar guruhini boshqarish, masalan, faqat tanlab olingan unsurlar guruhini ko‘zdan kechirish va u bilan ishlash mumkin bo‘ladi. O‘ziga tegishli toifalar yaratish imkoni ham bor. Mazkur dasturning boy funksional imkoniyatlari va fahmlash uchun tushunarli interfeysi ishlarni tashkil qilishni ancha osonlashtirish va menejer mehnatining unumdorligini oshirish imkonini beradi. Keyingi yillarda mamlakatimiz tashkilotlarida Maykrosoft Ofis dasturlari to‘plamidan turli yillarga oid nusxalarni ishga solish odat tusiga kirgan.

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasining mehnat kodeksi – Oliy Majlis Axborotnomasi, 1996 y. 2. Adizes I. Upravlyaya izmeneniyami. – SPb. Piter, 2010. 3. Amirov D.A. Organizatsionnoye povedeniye: Darslik. – M.: «Velbi», 2006. 4. Balashov A.P. Teoriya organizatsii i organizatsionnoye povedeniye: O‘quv qo‘llanmasi. – M.: INFRA-M, 2014. 5. Vershigora YE.YE. Menedjment: O‘quv qo‘llanmasi. – 2-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: INFRA-M, 2007. 6. Vesnin V.R. Osnovi menedjmenta: Darslik. – M.: Prospekt, 2011. 7. Vixanskiy O.S., Naumov A.I. Menedjment: Darslik. – 5-nchi nashri., stereotip. – M.: Magistr: INFRA-M, 2010. 8. Gerchikova I.N. Menedjment: Darslik. – 4-nchi qayta ishlangan, to‘ldirilgan nashri. – M.: YUNITI-DANA, 2010. 9. Gibson Dj.L., Ivansevich D.M., Donelli D.X-ml. Organizatsii: povedeniye, struktura, protsessi. – M.: INFRA-M, 2000. 10. Gluxov V.V. Menedjment: Oliy o‘quv yurtlari uchun darslik. – 3-nchi nashr. – SPb.: Piter, 2010.

Похожие

Prokuratura organlarida ishni tashkil etish. Jinoyatchilikka qarshi kurash faoliyatini muvofiqlashtirish

Tezkor-qidiruv faoliyatini tashkil etish, hujjatlashtirish tartibi va organlarning hamkorligi

O`zbekiston Respublikasi mahalliy davlat hokimiyati organlari komissiyalari ish faoliyatini tashkil etish

O’zbekiston Respublikasining “Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilish to’g’risida”gi qonuni

Ozodlikdan mahrum qilish tariqasidagi jazo ijrosini tashkil qilish ijro etish. Ozodlikdan mahrum qilingan mahkumlarni klassifikatsiyalash tushunchasi