Kонфликтларни ҳал қилишнинг юридик усуллари - Юриспруденция - Рефераты

Kонфликтларни ҳал қилишнинг юридик усуллари

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

171.5 KB

K онфликтларни ҳал қилишнинг юридик усуллари Режа: 1. Умумий қоидалар 2. Конституциявий тартиблар 3 . Ишларнинг суд томонидан кўрилиши 4 . Воситачилик 5 . Консенсус

Баъзи амалиётчи мутахассисларнинг фикрича, қатор «... атамалар конфликт билан ишлашга бўлган турли ёндошувларни ифода этадилар, уларни жараёндаги бўғин деб ҳисоблаш мумкин. Ҳар қайси кейинги бўғин аввалгисини ўз ичига олади ( масалан, конфликтни тинчитиш конфликтни олдини олиш бўйича тегишли чораларни назарда тутади). «Конфликт трансформацияси» атамаси кенг маънода фаолият соҳасини умумий кўламда кўрсатиш учун фойдаланилади. Конфликтнинг олдини олиш - мажбурий конфликтнинг бошланишини йўқотиш, барҳам топтиришни мақсад қилиб қўяди. Конфликтни тинчитиш келишув битимига эришиш орқали мажбурий ҳаракатларни тўхтатишни мақсад қилиб қўяди. Конфликтни тартибга солиш зўрликни чеклаш ва томонлар хулқ- атворидаги ижобий ўзгаришлар ёрдамида келгусида унга йўл қўймасликни мақсад қилиб қўяди. Конфликтни ҳал қилиш конфликтлар сабабларига қаратилган бўлади ва конфликтлашувчи томонлар ўртасида янги мустаҳкам муносабатларни қуришга интилишдан иборат. Конфликт трансформацияси конфликтнинг янада кенг ижтимоий ва сиёсий манбаларига ҳамда курашнинг негатив энергиясини ижобий ижтимоий ва сиёсий ўзгаришларга айлантиришга қаратилган бўлади» 1 . Конфликтларни тартибга солиш муаммоси маълум даражада ижтимоий жараёнларни бошқариш муаммосининг бир қисмини ташкил этади. Фан томонидан уни бошқариш ҳақида ишлаб чиқилган асосий ғоялар конфликтли вазиятларни бошқаришнинг аниқ усул ва йўлларини топишда катта аҳамиятга эга. Конфликтли менежмент соҳасидаги мутахассислар умумий характердаги қатор асосий қоидалар ҳар бир 1 Қаранг : Работа с конфликтом: навыки и стратегия действия. Лондон, Конфликтологический центр, 2001 . С.28 .

муайян ҳолатдаги конфликтни бошқариш муаммосини ҳал қилишни таъминлашга олиб келади деб ҳисоблайдилар. Бу асосий қоидалар қуйидагилар бўлиши мумкин: 1.Конфликтли вазиятнинг ривожланишини бошқариш ўз моҳиятига кўра одамларни бошқаришдир. Бу ерда инсоннинг объектив ва субъектив, моддий ва маънавий, ғоявий жиҳатларини ўзида мужассамлаштирган хулқ-атвор омиллари ва мотивлари ўз аҳамияти билан намоён бўлади. 2.Конфликтни бошқариш - тенгларни бошқаришдир. Конфликт иштирокчилари орасида, қоидага кўра, мутлақ ноҳақ тараф бўлмайди. Ҳеч бўлмаганда конфликтга иштирокчиларнинг бирига нисбатан аввалдан режалаштирилган фикр билан яқинлашиш мумкин эмас. Конфликтларни демократик тартибга солиш нуқтаи назаридан қайсидир бир томонни тўхтатиб қўйиш, конфликтли вазият айрим субъектларининг хусусий позицияларини тўла инкор этиш катта хатодир. 3.Сиёсий-ҳуқуқий нуқтаи назардан конфликтларни бошқариш бу, энг аввало, катта гуруҳлар, одамлар оммасини бошқаришдир. Бу ўз навбатида конфликтларнинг олдини олиш ёки уларни тартибга солишда муайян натижаларга эришиш учун зарур усуллар, йўллар, воситалар мажмуига ўз таъсирини кўрсатмай қўймайди. Бу ерда омма манфаатини ифода этувчи ташкилотлар, омманинг ўзини англаш даражаси, рўй бераётган ҳодисалар объектив ривожланишининг умумий кўлами катта аҳамиятга эга. 4.Конфликтларни бошқариш манфаатлар негизида бошқаришдан иборат энг муҳим қоидадир. Конфликт иштирокчилари манфаатини тўғри тушуниш конфликтли вазиятни муваффақиятли ҳал этиш калити, мустаҳкам асосга эга келишувнинг муҳим шартидир. Ижтимоий конфликтларни олдини олиш ва тартибга солиш кўпроқ улар намоён бўладиган иқтисодий, ижтимоий ва сиёсий муҳитнинг умумий ҳолатига боғлиқ. Шунга кўра конфликтларни тартибга солиш

жараёнида қатор узвий жиҳатлар ва бу вазифани яхши ҳал этишга таъсир этувчи зарур ижтимоий шарт-шароитларни аниқлаш лозим. Конфликтларни бошқаришда ахборотнинг роли. Конфликтларга қаршилик кўрсатишга бўлган ҳар қандай уриниш конфликтлар ҳали энди юзага келаётган вақтда ёки ижтимоий муҳитга тарқалиши арафасида уларни манфаатдор тарафлар томонидан зудлик билан илғаб олишдан бошланади. Шу боис айнан конфликтларни аниқлашга алоҳида эътибор қаратиш керак. Маълумки, муайян конфликтнинг ҳақиқий бошланиши билан бу ҳодисага қарши ҳаракат қилишдан манфаатдор бўлган шахслар томонидан бу ҳол аниқлангунига қадар бир мунча вақт ўтади. Бу вақт оралиғи қисқа бўлгандагина конфликтни енгиш учун зарур мақбул шароит юзага келади. Пишиб етилаётган конфликт ҳали яширин ҳолатда бўлган вақтда, ўзаро муносабатларнинг муайян ижтимоий тизим доирасида шаклланадиган потенциал конфликтли вазиятни аниқлашга эришилса, кутилаётган натижа яхши бўлиши мумкин. Конфликтларни ўз вақтида аниқлаш имконияти қатор шароитлар билан изоҳланиши мумкин. Масалан, атрофдаги ҳодисаларни пайқаш, сезиш хоҳиши. Кўпинча конфликтни, конфликтли вазиятнинг аниқ элементларини кўпчилик пайқаб етади, бироқ, ҳеч ким биринчилардан бўлиб бунга эътибор қаратишни истамайди. Баъзи ҳолларда , одамлар етилган конфликтни мумкин қадар узоқ вақт аниқланмасдан турилишидан манфаатдор бўладилар. Пайдо бўлаётган конфликтни сезмасликни шунчаки хоҳламаслик ёки одамларда тегишли билим ва тажрибанинг йўқлиги билан боғлиқ бундай вазиятлар жуда кўп учрайди. Бироқ бундан ташқари объектив характердаги қийинчиликлар ҳам мавжуд. Конфликтни юзага келтирган муҳитга яқин турганлар конфликтни объектив қабул қилиш имкониятига эга бўладилар. Меҳнат конфликтида айнан оддий ходимлар конфликтга олиб келувчи муносабатларнинг

мураккаблашувини чуқур ҳис этадилар. Шахс муайян ижтимоий иерархияда қанчалик қуйи мавқени эгалласа, ижтимоий танглик ёки яширин конфликтнинг аниқ сабабларини аниқлашнинг шунчалик қулай объектив имкониятига эга бўлади. Шу билан бирга , ижтимоий пирамиданинг тепасида ижтимоий борлиқни қабул қилишнинг, демак, ижтимоий ҳаёт хусусий томонларининг ижтимоий аҳамиятини тўғри баҳолаш имкониятлари мавжуд. Бу нуқтаи назарга кўра, муайян ижтимоий тузилмада шахснинг мавқеи қанчалик юқори бўлса, унга конфликтни ўз вақтида аниқлашда катта масъулият юкланади, у конфликтли вазиятнинг хавфлилигини бевос и та ёки билвосита кўрсатувчи барча хавфли огоҳлантиришларга сезгирлик билан қараши керак. Раҳбарлик функцияларини бажарувчи шахслар ҳар қандай хавфли сигналлар уларгача тўсиқсиз етиб келиши учун иложи борича ташвишланишлари керак. Бироқ, бунда коммуникация ва ахборот тизимларининг барча даражаларда тегишли фаолият кўрсатиши, ижтимоий организмнинг барча ҳужайраларида ахборотнинг ўтиши билан боғлиқ ишларнинг объектив ҳолати муҳим ролни ўйнайди. Ахборот эркинлиги конфликтли вазиятни эгаллаб олиш ва конфликтни мақбул йўналишга солиш учун зарур бўлган ҳар қандай усул ва йўлларни топишнинг ҳал қилувчи шартидир. Конфликт таҳлили. Юзага келаётган конфликтни ўз вақтида аниқлашдан ташқари конфликтлилик ҳолати ҳақида олинган ахборотни лозим даражада қабул қилиш ҳам аҳамиятга эга. Воқеликни бундай қабул қилиш ижтимоий конфликтнинг сиёсий аҳамиятини етарли баҳоламасликка ёки ортиқ баҳолашга олиб келувчи субъективизм, соддалаштириш ва бузилишлардан холи бўлиши керак. Конфликтни аслида қандай бўлса, шундай қабул қилиш ўта муҳим. Муайян конфликтни субъектив баҳолаш билан унинг объектив ривожланиши ҳолати ўртасидаги мувофиқликка эришиш вазифаси муҳим ва мураккаб бўлиб, амалиётда уни ҳал этиш қийин кечади.

Конфликтни етарли баҳоламаслик, унинг таҳлили юзаки ўткази- лишига ва бу таҳлил асосида билдирилган таклифларнинг кам аҳамиятлигини келтириб чиқаради. Бундай таҳлил нафақат конфликтларни енгишга мос келади, балки унга зарар етказиши ҳам мумкин. Конфликтни етарли баҳоламасликнинг объектив ва субъектив сабаблари бўлиши мумкин. Объектив сабаблар ахборот ва коммуникация тизимларининг аҳволига, субъектив сабаблар - алоҳида шахс томонидан юзага келаётган вазиятни тегишли тарзда баҳолай олмаслик қобилияти ёки баҳолашга хоҳишнинг йўқлиги билан боғлиқ. Мавжуд конфликтни ҳаддан зиёд баҳолаш ҳам зарарлидир, чунки бунда аслида етарли бўлгандан кўпроқ куч-ғайрат талаб қилинади. Муайян конфликтни ортиқча баҳолаш ёки эҳтимоли тутилаётган конфликтли вазиятга нисбатан ортиқча хавотирланиш аслида йўқ конфликтнинг аниқланишига олиб келиши мумкин. Бу кўпинча сохта конфликтлар ёки бундай вазиятларнинг сунъий туғилишига олиб келадики, бунда одамлар турли бўлмағур зиддиятлар ва низоларда конфликтларни мавжуд деб ҳисоблайдилар. Бу ҳолат ҳам кераксиз ҳаракатлар, ўзаро ишончсизлик, гумонсираш каби салбий оқибатларни келтириб чиқаради. Юзага келаётган конфликтни оқилона баҳолаш учун нима талаб этилади? Бунинг учун муҳим қулай шартлар қуйидагилардир : биринчидан, юз бераётган ҳодисалар ҳақида энг кўп қамраб олувчи ва объектив ахборотнинг бўлиши; иккинчидан, бундай ахборот шиддат билан ижтимоий иерархиянинг барча қатламларига, унинг ҳокимият тузилмаларига, шунингдек, манфаатдор ва масъул шахсларга етиб бориши керак; учинчидан, ахборотни етказиш жараёнида унинг субъектив бузилишига йўл қўймаслик лозим, яъни биринчи қўлдан ахборот олиш ёки манфаатдор бўлмаган шахслардан ахборот олиш катта аҳамиятга эга; тўртинчидан, юзага келаётган конфликтнинг объектив баҳоланишига

унда бевосита иштирок этувчиларнинг субъектив интилишлари эҳтимоллигини ҳисобга олиш ҳам ёрдам қилади. Агар конфликт ҳақиқатда юзага келса, уни диққат ва эътибор билан таҳлил этиш муаммоси юзага келади. Бу ҳолда конфликтли жараённинг асосий жиҳатларига - конфликт предмети, сабаблари, кўлами, иштирокчилари, таснифи, зиддиятлар характери, кескинлик даражасига эътиборни қаратиш мақсадга мувофиқдир. Конфликтда кишиларнинг иштироки бевосита қабул қилишни таъминловчи очиқ, баъзида эса, яширин кўринишда бўлиши мумкин. Бу айниқса, конфликтнинг ҳақиқий иштирокчилари , уларнинг субъектларига тааллуқли бўладики, улар ҳар доим ҳам ўзларининг конфликтдаги иштирокини ошкора бўлишидан манфаатдор бўлавермайдилар. Конфликтни бартараф қилиш учун унинг сабаби бўлган шароитни, яъни конфликтни юзага келтирган у ёки бу моддий ёки маънавий қадриятлар ёки ҳолатларни аниқлаш катта аҳамиятга эга. Конфликт предмети иқтисодий, сиёсий, ташкилий, диний ва бошқа омиллар ва ҳолатлар бўлиши мумкин. Предмет ҳақидаги муайян билимга эга бўлиш конфликтни барҳам топтиришга йўналтирилган ҳаракатни мувофиқлаштиришнинг муҳим шартидир. Бундай билимга эга бўлиш орқали конфликтни адолатли ҳал этиш бўйича қадам қўйиш, унинг иштирокчиларига конфликт билан боғлиқ зарарларни қоплашни тавсия этиш, ниҳоят, конфликтли вазиятни юзага келтирган предметни эквивалентига алмаштириш ҳақида хулосага келиш мумкин. Конфликтнинг предмети хусусиятларин аниқлаш натижа бермаслиги ҳам мумкин. Бу ҳолда таҳлил қилинаётган конфликт моҳиятига кўра предметсиз деб тан олинади. Бундай хулоса чиқариш конфликтга қарши турганлар учун ҳам муҳимдир. Рўй бераётган конфликтнинг ҳақиқий кўламини аниқлаш муҳим аҳамиятга эга. Конфликт микро-, макро- ва мегаконфликт бўлиши мумкин. Конфликт кўлами унинг ҳақиқий чегараларини ўрнатиш, унинг

жамиятда тарқалиш доираси, унинг бошқа ижтимоий ҳодисалар билан алоқасини белгилаш жиҳатидан аҳамиятга эга бўлади. Конфликт ўлчамлари уни бартараф этиш бўйича қўлланиладиган ҳаракатларнинг мутаносиблигини аниқлаш, бу ҳаракатларни амалга ошириш доирасини кўрсатиш нуқтаи назаридан муҳим. Конфликтлар сабабларини аниқлаш, уни юзага келтирувчи зиддиятлар таҳлили, унинг ривожланиш танглиги ва кескинлигини ҳисобга олиш ҳам кам аҳамиятли эмас. Жамиятнинг ўзида конфликтларни тартибга солиш ва тугатишнинг турли имкониятлари мавжуд. Ўз фуқароларига моддий таъминотнинг энг юқори даражасини таъминлаган жамиятда моддий неъматларни тақсимлаш билан боғлиқ конфликтлар иқтисоди заиф мамлакатларга қараганда жуда осон бартараф қилинади. Тоталитар режим шароитига нисбатан демократик муҳитда конфликтларни тартибга солиш енгил амалга оширилади. Тоталитар сиёсий режимда кўпинча ижтимоий тўлқинлар, муаммолар мавжуд эмасдек, ҳаттоки жамият ҳаёти кўпинча барқарор деб қабул қилинади. Бироқ, бу қаттиқ марказлашган сиёсий бошқарувнинг конфликтли вазиятларни самарали ҳал қилишини англатмайди. У кўпроқ юзага келаётган конфликтларни бўғади, ижтимоий муаммоларни ўз қобиғида қолиб кетишига олиб келади. Ижтимоий танглик ортиб боради ва ҳамма нарса эртами-кечми тоталитар ҳокимият тизимини ҳалокатга олиб келувчи портлаш билан тугайди. Кўп ҳолатлар одамлар руҳиятининг хусусиятлари, миллий анъаналарнинг ўзига хослиги, умумий маданиятга боғлиқ. Бу жиҳатлар конфликтларни амалга ошириш жараёнига сезиларли таъсир этади, бу ўз навбатида уни бартараф этиш имконияти шартларини белгилайди. Бир ҳолатларда конфликт қонли низоларга, бошқа ҳолларда айнан шу конфликт тинч йўл билан, парламент мунозаралари шаклида ривожланади.

Табиийки, у ёки бу сиёсий режимнинг тартибга солиш фаолияти ҳозирги вақтда жамият кенг маъқуллаган қадрият ва кайфиятларни ифодалайди. Конфликтнинг кескинлигини юмшатиш ёки уни бартараф этиш учун қулай шароитлар мавжуд бўлса, конфликт ривожланишини тартибга солиш муайян усуллари ва йўллари ҳақида фикрлаш мумкин бўлади. 2. Конституциявий тартиблар Умумий қоидалар. Юридик конфликтларни ҳал этиш қуйидаги шаклларда: парламент ва бошқа конституциявий тартиблар йўли билан , жиноий, фуқаролик ва бошқа ишларни судда ва арбитражда кўриб чиқиш воситасида, ҳуқуқни қўлловчи ваколатли давлат органлари : маъмурий комиссиялар, солиқ инспекцияси, милиция, Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати ва бошқа орган ларда қарорлар чиқариш орқали амалга оширилади. Бу ндай органлар ва улар амалга оширадиган иш кўриш тартиблари ўртасида фарқ бўлишига қарамай, конфликтларни юридик йўл билан ҳал қилишнинг 4 та умумий хусусияти бор : 1)конфликт давлат томонидан ваколат берилган орган томонидан кўриб чиқилади ва ҳал этилади; 2)конфликтни ҳал этувчи орган ҳуқуқ нормасини ижро этади ва унинг асосида ҳаракат қилади; 3)конфликтлашувчи томонлар низони кўриб чиқилиш даврида қонунчилик билан назарда тутилган ҳуқуқ ва бурчларга эга бўладилар ; 4)конфликт бўйича қабул қилинган қарор томонлар ҳамда бошқа ташкилотлар ва фуқаролар учун мажбурий ҳисобланади. Конфликтни ҳал қилишнинг юридик воситаларини уч асосий гуруҳга бўлиш мумкин : а) сиёсий соҳада юзага келувчи конфликтларга нисбатан қўлланиладиган конституциявий тартиблар ;

б) суд ва арбитраж томонидан ишларни кўриб чиқилиши ; в) ҳуқуқни қўлловчи органлар қўллайдиган маъмурий тартиблар. Конфликтлар ва ҳокимиятлар бўлиниши. қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти ўз компетенциясига, органларининг мустақил тизимига эга ва улар тегишли қонунчилик асосида фаолият кўрсатади лар. Бироқ , амал да ҳокимият уч тармоғининг функциялари баъзида аралашиб кетади ёки ўзаро зиддиятга киришади; компетенция ҳақида низо ва жиддий конфликтлар юзага келиши мумкин, кўпинча ижро ҳокимиятининг суд ҳокимиятига, баъзида унинг қонун чиқариш соҳасига аралашув ҳоллари учраб туради. Ҳокимиятлар бўлиниши соҳасида конфликтлар қандай кўриб чиқилади ва ҳал этилади? Бу жараённинг қуйидаги беш та хусусияти бор: 1.Ҳокимият тармоқлари ўртасидаги конфликтлар доимо қонуний, конституциявий воситалар ёрдамида ҳал этилиши керак. Айнан Конституция ҳокимият тармоқлари ҳар бирининг компетенциясини етарли ва тўла даражада ифодалай ди ва шу билан бирга улар функцияларининг тақсимланиши учун асос ҳисобланади. Конституциянинг бузилиши ҳокимиятлар ўртасида конфликтни юзага келтиради . 2.Гарчи ҳокимият тармоқлари ўртасидаги конфликт конституция га зид бўлган йўл билан ҳал қилинса ҳам, унинг тугаши юридик шаклда кечади. Янги Конституция қабул қилинади, янги парламент сайловлари тайинланади, Президент ёки ҳукумат алмашинади - буларнинг ҳаммаси юридик кучга эга расмий ҳужжатларда мустаҳкамланади . 3.Ҳокимиятнинг уч тармоғи устидан халқнинг ўзидан бошқа олий ҳакам йўқ. Шу сабабли ҳокимиятлар бўлиниши соҳасидаги конфликт шу ҳокимиятларнинг ўзлари томонидан кўриб чиқилиши ва ҳал этилиши ёки халқ томонидан референдум йўли билан ёки инқилобий вазиятлар

учун характерли бўлган бевосита иродани ифодалаш воситаси билан ҳал қилиниши мумкин. 4.Ҳокимиятлар ўртасидаги узоқ давом этувчи конфликт жамиятда сиёсий ва ижтимоий инқирозни келтириб чиқаради ҳамда ижтимоий ҳаётнинг турли томонларига салбий таъсир кўрсатади. Шу сабабли бундай конфликтни ҳал этиш мавжуд вазият г а турли сиёсий кучларнинг жалб этилишини тақозо этади . 5.Ҳокимият тармоқлари ўртасидаги конфликтларни ўз вақтида олдини олиш ҳам муҳим аҳамиятга эга . Ҳокимиятларнинг конфликтсиз фаолияти , шубҳасиз , улар ўртасида низолар ва келишмовчиликларнинг мавжуд бўлишидан афзалроқ. Бироқ , бунинг учун асосий шарт - ҳокимият органларининг ҳар бири томонидан Конституция ва қонунларда кўзда тутилган ўз компетенциясига қатъий риоя этишдир. Ҳокимиятлар ўртасида вужудга келаётган конфликтли вазиятга ўз вақтида эътиборни қаратиш ва уларнинг ривожини бартараф этиш лозим. Д авлат даражасида Президент Конституцияга риоя этилишининг кафили сифатида намоён бўлса, қуйи даражаларда бундай тийиб тури ш рол маҳаллий ҳокимият органлари, вакиллик органлари, суд органлари ва бошқа муассасалар фаолияти орқали таъминланади. Ҳокимиятлар ўртасидаги конфликтларни олдини олиш ва ҳал этиш техникаси ўз ичига тегишли органлар ва бошқармалар раҳбарлари ва вакиллари (Президент ва парламент, вазирлар ва депутатлар ) ўртасида мунтазам музокаралар олиб бориш, ҳужжатлар алмашиш, келиштирувчи комиссиялар ишини ташкил этиш ва бошқалар ни олади. Парламент фаолиятидаги конфликтлар. Парламент - турли ижтимоий манфаатларни ҳисобга олиш ва таҳлил этиш ҳамда ҳамма учун мажбурий бўлган қарорларни қонунлар шаклида қабул қилиш асосида халқнинг умумий эркини амалга оширу вчи ва шакллантирувчи олий ҳокимият вакиллик органидир. Табиийки, бунда сиёсий партиялар,

фракциялар, гуруҳлар, алоҳида депутатлар ўртасида келишмовчиликлар ва конфликтлар вужудга келади. Бундай конфликтларни парламентнинг ўзида ҳал этилиши муайян тартибларни ишлаб чиқилишини ва ул а рдан фойдаланишни талаб этади. Парламентда конфликтларни ҳал этиш қуйидаги уч асосий усул билан амалга оширилиши мумкин. 1-усул - депутатларнинг бир ёки бир неча гуруҳлари эркининг бошқа иштирокчиларга «ўтказилиши». Бу асосан кўпчилик маъқуллаган қарорни қабул қилиш учун берилган овозлар натижасида юз беради. 2-усул - бу компромисс бўлиб, унга эришиш учун турли тартиблардан фойдаланилади. 3-усул - консенсус бўлиб, у кўпинча компромисснинг бир тури ҳисобланади. Конституция, Регламент ва бошқа меъёрий ҳужжатларда мустаҳкамланган парламентни шакллантириш ва унинг фаолиятига оид қоидалар низоли масалаларни муҳокама этиш ва конфликтларни демократик, маърифий йўл билан ҳал қилиш учун катта имкониятлар яратади. қ уйида парламентнинг бу борадаги фаолиятининг асосий шаклларини, уларда рўй берадиган конфликтлар, шунингдек, парламент конфликтларини ҳал этиш усуллари устида тўхталамиз : а) қонун чиқариш фаолиятидаги конфликтлар. Одатда қуйи палата томонидан қабул қилинган қонун лойиҳаси юқори палата томонидан рад этилгандан сўнг конфликтли вазият қуйидагича ҳал этил ади : палаталар келишмовчиликларни ҳал этиш учун келиштириш комиссиясини тузишлари мумкин ва комиссия муваффақиятли ишлаган тақдирда қонун лойиҳаси қуйи палата томонидан такроран кўриб чиқилади. Бундай шакл самарали бўлиб, дунёнинг кўп мамлакатларида қўлланилади. Масалан, 1949-1990 йиллар давомида ГФР парламентида

520 та қонун лойиҳасини кўриб чиқишда келиштирув комиссиялар и тузилган ва фақат 53 ҳолатда келишувга эришилмаган 1 . Агар комиссия тузилмаса ёки келишилган қарорга эришилмаса, қуйи палата қонун лойиҳасини қайта овозга қўйиши, агар қуйи палата депутатларининг умумий сонидан 2/3 қисми унга овоз берса, қонун қабул қилинган бўлади. Шу тариқа конфликт « куч ишлатиш » усули билан бартараф этилиши мумкин. б) парламент дебатлари. П алата лар да қонун лойиҳалари бўйича музокаралар вақтида баъзида депутатлар ўртасида конфликтлар вужудга келиши мумкин. Бундай ҳол фақат палаталарнинг пленар мажлисларида эмас, шунингдек, қўмиталар, комиссиялар, депутатлар фракцияси ва гуруҳлари мажлисларида ҳам юз бериши мумкин. Барча ҳолларда конфликтларни кўриб чиқиш ва ҳал қилиш учун асос бўлиб регламентлар ва палаталарнинг бошқа меъёрий ҳужжатлари бўлиши мумкин, улар турли масалаларни кўриб чиқиш, мунозараларни ўтказиш ва тинглаш тартибини белгилайди. Баъзи нормалар конфликт вақтида тарафлар хулқ-атворига тўғридан-тўғри алоқадор бўлган депутатлик этикаси қоидаларини кўзда тутади (масалан, ҳақоратли сўзларни ишлатиш, сохта ахборотлардан фойдаланиш ва ноқонуний ҳаракатларни ман этиш). Ҳуқуқбузарларга нисбатан муайян санкциялар ҳам белгиланиши мумкин: кун давомида сўзга чиқиш ҳуқуқидан маҳрум этиш, огоҳлантириш, мажлис залидан чиқариб юбориш. в) овозга қўйишдаги конфликтлар. Бу борада конфликт лар кўпинча депутатлар ҳиссиётининг кучайиши , шунингдек, овозга қўйишдаги хатолар ва ноаниқликлар оқибатида вужудга келади. Аслида мажлисда қатнашмаётган депутатлар учун ноқонуний овоз бериш, овозга қўйилган лойиҳа матнига ўзбошимчалик билан ўзгартириш киритиш, депутатларни ўзгартиришларнинг тавсия этилган матни билан таништирмаслик ҳоллари учрайди. 1 Қаранг .: Горес Р. Так работают правительство и парламент. М ., 1993. С .60-62.

Ҳозирда қонун лойиҳасини уч марта ўқ и ш йўли билан қабул қилиш, яъни лойиҳани уч марта муҳокама этиш ва ҳар бир ўқи ш да тегишли тузатишларни киритиш катта аҳамиятга эга. Бундай тартиб қонун лойиҳасини муҳокама қилиш билан боғлиқ юзага келувчи конфликтли вазиятларни тугатилишига имкон беради. Конституциявий одил судлов. Конституциявий суд суд ҳокимияти органи сифатида ўзига тааллуқли конфликтларни ҳал этишда ўзига хос суд воситаларидан фойдалан ади. Конституциявий суд ҳал этадиган конфликт лар муайян хусусиятларга эга ва бошқа судлар кўрадиган конфликтлардан фарқ қилади, бунда қоида бўйича Конституциянинг бузилиши билан боғлиқ сиёсий институтлар конфликти назарда тутилади. Конституциявий суд нинг иш юритиши парламент тартиблари билан биргаликда ҳокимият тармоқлари ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал этиш ҳамда қонун чиқа р и ш фаолият и билан ижро этиш фаолияти ни амалга ошириш жараёнида юза га келадиган конфликтларни бартараф этиш шаклларидан биридир. Бошқача қилиб айтганда, Конституциявий суд бошқа давлат органлари томонидан Конституцияга риоя этилишини ўзига хос шаклда назорат қилади. Муайян маънода уни демократик ҳуқуқий давлат тамойилларини мустаҳкамловчи ва ҳокимиятнинг уч тармоғи ўртасидаги мувозанатни сақловчи «қарама-қарши туриш ва тийиб туриш» механизмлари қаторига киритиш мумкин. Умуман , жаҳон мамлакатлари амалиётини ўрганиш шуни кўрсатадики, Конституциявий суд қуйидаги : - қонун чиқарувчи ва ижро органлари ўртасидаги ; - федерал давлат органлари ва унинг субъектлари ўртасидаги (федератив давлатда) ; - давлат органлари ва фуқаролар ўртасидаги конфликтларни ҳал қилиши мумкин.

Конституциявий суднинг мавжудлиги сиёсий конфликтларни вужудга келишида муҳим огоҳлантирувчи, тийиб турувчи ролни ўйнайди. Агар конфликт юз берган бўлса, Конституциявий суд уни Конституциявий суд ҳақидаги қонун чилик нинг аниқ юридик нормаларига таянган ҳолда ҳал этади. Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонунларнинг ва Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қабул қилган бошқа ҳужжатларнинг, Ўзбекистон Республикаси Президенти фармонларининг, ҳукумат қарорларининг, давлат ҳокимияти маҳаллий органлари қарорларининг, Ўзбекистон Республикаси давлатлараро шартномаларининг ва бошқа мажбуриятларининг Ўзбекистон Респ убликаси Конституциясига мослигини аниқлайди, Қ орақалпоғистон Республикасининг Конституцияси Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига, Қ орақалпоғистон Республикасининг қонунлари Ўзбекистон Республикасининг қонунларига мувофиқлиги тўғрисида хулоса беради , Ўзбекистон Р еспубликаси Конституцияси ва қонунларининг нормаларига шарҳ беради, Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ва қонунлари билан берилган ваколат доирасида бошқа ишларни ҳам кўриб чиқади (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 109-моддаси). Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятларнинг ҳужжатлари Конституцияга қанчалик мослигига доир ишларни кўради (Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 108- моддаси 1-қисми). Конституциявий суднинг фаолият юритиш тартиби унинг Регламенти билан белгиланади. Шуниси муҳимки, Конституциявий суд томонидан қабул қилинган қарорлар қайтадан кўриб чиқилмайди ва барча учун мажбурий ҳисобланади. Ҳуқуқий ҳужжа тларни мувофиқлаштириш. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатл ар - қонунлар, Президент фармонлари, ҳукумат қарорлари ва б ошқа қонун ости норматив-ҳуқуқий ҳужжат лар и ҳар доим ҳам бир-бирига

мос келавермайди ва уларда барча масалалар бир хил ҳал қили н майди. Бу турли сабаблар бўйича юз бериши мумкин : қонун ҳужжатлари лойиҳалари муаллифлари қарашларининг турличалиги, лойиҳаларни тузишдаги хатолар, мазкур ҳуқуқ нормаси билан тартибга солинадиган вазиятнинг ўзгариши ва ҳ. Ҳужжатларнинг номувофиқлиги, ўз навбатида ҳуқуқни қўллаш жараёнида конфликтларни юзага келтиради, бунда ҳар қайси тараф расман ҳуқуқий ҳаракат қилган бўлади. Бундай турдаги конфликтларни ҳал этиш бу ҳужжатларнинг ўзларини мувофиқлаштиришни, уларнинг ягона мазмун касб эттиришларини зарурий шарт қилиб қўяди. Ҳуқуқий актларни мувофиқлаштириш турли шаклларда амалга оширилиши мумкин, булардан асосийси бўлиб бир-бирига зид бўлган иккала ҳужжатни бекор қилиш, ҳужжатни ҳақиқий эмас деб топиш, унга тузатиш ёки қўшимча киритиш, янги ҳужжатни қабул қилишдир. Б ундай ҳаракатлар фақат шундай актларни қабул қилган тегишли қонун чиқарувчи, ижро ёки суд органлари ёки улардан юқори турган инстанциялар томонидан амалга оширилиши мумкин. Шу сабабли ҳуқуқий нормалардаги зиддиятлар асосидаги конфликтларни ҳал этишдан олдин бу нормалар учун масъул бўлган шахслар ва орган лар нуқтаи назарларини мувофиқлаштириш масаласини ҳал этиш керак. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 93-моддасига кўра , Ўзбекистон Республикаси Президенти республика давлат бошқарув органларининг, шунингдек ҳокимларнинг қабул қилган ҳужжатларини тўхтатади ва бекор қилади. Бундай юридик механизмлар юзага келган конфликтларни қонуний йўл билан ҳал қилинишига имкон беради. 3 . Ишларнинг суд томонидан кўрилиши

Умумий қоидалар. Суд иш юритиши инсониятнинг кўп асрлик амалиёти да ишлаб чиқ илг ан конфликтлар ва низоларни ҳал этишнинг алоҳида шаклидир. Бу шакл юқорида кўриб чиқилган конституциявий тартибга нисбатан қатор афзалликларга эга. Булар қуйидагилардир: а) конфликтларнинг бошқа ҳокимиятларга тобе бўлмаган орган томонидан кўрилиши, бу орган ўзининг тайинланиши ва мавқеига кўра ишнинг якуний натижасидан манфаатдор бўлмаслиги керак; б) ишнинг ҳақиқий ҳолатларини аниқлаш , текшириш ва қарор қабул қилишнинг аниқ ишлаб чиқилган тартиби; в) суд фаолиятининг норматив негизга эгалиги ва суд ишни қонун ва ўзининг ички ишончи асосида кўриб ҳал қил иш и; г) конфликт томонлари, шунингдек, бошқа юридик ва жисмоний шахслар учун қабул қилинган суд ҳужжатлари ижросининг мажбурийлиги. Ўзбекистон Республикасида анъанавий суд иш юритишининг тўрт та шакли мавжуд (Конституциявий суд иш юритишидан ташқари) : фуқаро вий , жиноий, маъмурий, хўжалик суд иш юритиши. Улар суд муҳокамасининг предмети, ишни кўриш тартиби ва қабул қилинадиган ҳужжатларнинг характери билан фарқланади. Фуқаролик суд иш юритиши - мулкий низолар, меҳнат конфликтлари, ер муносабатлари, оилавий ва мерос ишларини кўриш бўйича амалга оширилади. Фуқаролик процесси конфликтларни тинч йўл билан ҳал этиш учун етарли даражада қулай имкониятларни яратади. Тарафлар тенг процессуал ҳуқуқлардан фойдаланадилар: улар иш бўйича далилларни тўплайдилар ва тақдим этадилар, илтимослар киритадилар ва суд таркибини рад этиш тўғрисида арз қиладилар, бошқа тарафнинг важларига эътироз билдирадилар, суд ҳужжатлари устидан шикоят қиладилар. Суд тарафлар томонидан тақдим этилган ва суд томонидан кўриб чиқилган барча иш материаллари асосида қонуний ва

асослантирилган қарор чиқаради ва шу тариқа конфликт қонунга мувофиқ ҳал этилади. Фуқаролик процессуал кодексининг муҳим нормаси бўлиб, ишни аҳдлашув битими билан тугаллаш имкони ҳисобланади, бу битим фақат тарафларнинг хусусий битими эмас, балки , шунингдек суд ҳокимияти нинг ҳам ҳужжати ҳисобланади : у суд томонидан текширилади ва тасдиқланади, у қонунга мувофиқ келиши ва бошқаларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонуний манфаатларини бузмаслиги керак. Биринчи инстанция судида юридик ишни кўриш даставвал тарафларда низони аҳдлашув битимини тузиш билан тугатиш истаклари бор-йўқлигини аниқлашдан бошланади. Хўжалик процесси жараёни. Фуқаролик суд иш юритиши қоидага кўра жисмоний шахслар (фуқаролар) низоларини кўриш билан боғлиқ. Хўжалик жараёнида асосан юридик шахслар (ташкилотлар, корхоналар, фирмалар, ҳиссадорлик жамиятлари, ширкатлар ва б.) тараф сифатида иштирок этадилар. Хўжалик судлари асосан тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш жараёнида юзага келадиган конфликтларни ҳал этади . Конфликтлашувчи томонлар хўжалик судларига мурожаат қилишларининг боиси шундаки, улар низоли вазиятни ўз кучлари ва имкониятлари билан ҳал эта олмайдилар. Низоли вазият икки турда бўлиши мумкин: а) тадбиркорлар ўртасидаги иқтисодий низолар ; б) тадбиркорлар билан давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ўртасидаги низолар. Иқтисодий конфликтларнинг хўжалик суди тартибида кўрилиши ягона имконият эмас; томонлар ўзлари орасида тўғридан-тўғри музокара олиб боришлари , компромисс битимлар тузишлари , маслаҳатчиларга, воситачиларга, ҳакамлик судларига мурожаат қилишлари мумкин ва ҳ. Шундай қилиб, тадбиркор конфликтни ҳал этишнинг давлат ва нодавлат тартибини танлаши мумкин. Кейинги йилларда бу мақсадга эришишнинг ноқонуний методларидан фойдаланиш ҳоллари( криминал элементлар иштироки билан масалани «ҳал этиш») учрайди. Бироқ, иқтисодий

конфликтни ҳал этиш нодавлат шаклининг қулай жиҳатлари мавжуд бўлишига қарамай ( соддалиги, норасмийлиги, тезлиги, анонимлиги), хўжалик суди жараёни низони қонуний ҳал қилишнинг энг ишончли усули ҳисобланади. Фақат у хўжалик суди қабул қилган қарорлар ижросининг давлатнинг кучи билан қўллаб-қувватланишини таъминлайди. Хўжалик суди томонидан ишни кўриш тартиби фуқаролик жараёнига яқин туради. Шу билан бирга улар ўртасида қуйидаги фарқлар бўлиши мумкин : а) хўжалик суди иш юритишида конфликтни судгача ҳал қилиш тартиби қўлланилади ; б) низолашувчи томонлар ўз хоҳишларига кўра низони (давлат органлари билан бўладиган низолардан ташқари) хўжалик суди иш юритишидан олиб, ҳакамлик судларига беришлари мумкин ; в) хўжалик суди иш кўришда томонларга компромисс қарорга келишларида ёрдам кўрсатиши керак. Жиноий суд иш юритиши. Жиноий ишлар бўйича суд иш юритишни бир ёки бир неча шахслар томонидан содир этилган жиноятни англатувчи криминал конфликт белгилаб беради. Бир хил ҳолларда бу конфликт жиноятчи ва жабрланувчи шахс ўртасидаги (масалан, ўғирликда), бошқа ҳолларда жиноятчи ва давлат ўртасида (пора олиш ёки пора беришда) юзага келади. Бироқ, барча ҳолларда - конфликт қонун билан, демак, ҳуқуқ ни қўриқловчи органлар билан бўлади. Судда бу конфликт қоида бўйича процесс иштирокчиларининг конфликтига айланади: бир томондан айбланувчи ва унинг ҳимоячиси, бошқа томондан, жабрланувчи ва айбловчи ( прокурор). Баъзи ҳолларда пр о цессуал конфликт очиқ шаклга эга бўлмайди - бу айбини бўйнига олиб, чин дилдан тавба қилишдир. Шунга қарамай бу ҳолда ҳам криминал конфликт - жиноят мавжуд деб ҳисоблаш лозим. Жиноят-процесссуал кодекс суд ва дастлабки тергов органларини «Жиноят содир этган ҳар бир шахс адолатли жазоланиши ва ҳеч бир

айбсиз шахс жиноий жавобгарликка тортилиши ва судланиши мумкин эмас» лигини назарда тутувчи нормага қатъий риоя этишларини назарда тутади. Мулкий ва бошқа низони ҳал қилинишини таъминловчи фуқаролик суд иш юритишидан фарқ қилиб, криминал конфликт одатда жиноят процесси бошлангунга қадар тугалланган бўлади ( жабрланувчи ўлдирилган, буюм ўғирланган ва ҳ.). Жиноий ишлар бўйича суднинг вазифаси суд муҳокамасининг асоси бўлган ўша криминал конфликт ҳақиқатда содир бўлганлигини ҳамда судланувчининг унда айбдорлигини аниқлашдан иборат. Агар шундай бўлса, бошқа шароитларни эътиборга олиб айбдорни жазолаш ҳақидаги масалани ҳал қилиш керак. Шундай қилиб, жиноий иш юритишда конфликт асосан давлат мажбурлови чораларини қўллаш, яъни тегишли ҳукм чиқариш йўли билан якунланади. Ишнинг тинч йўл билан тугаши истисно тариқасида хусусий айблов ишларида суд муҳокамасигача ва суд муҳокамаси вақтида айбланувчи ва жабрланувчининг ярашувига йўл қўйилади. Бошқа ҳолларда содир этилган жиноят жабрланувчининг хусусий иши ҳисобланмайди ва жиноятчининг қонун билан бўлган конфликти мажбурий якунланади. Шундай қилиб, жиноий процесс вақтида жиноятчи томонидан ҳақиқатни аниқлашга нисбатан кўрсатаётган қаршилигига ҳалақит бериш, бошқа томондан эса, ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларнинг гумондор(айбланувчи, судланувчи)га ноқонуний тазйиқ кўрсатишни истисно этишга қаратилган давлат мажбурлови амалга оширилади. Маъмурий тартибда иш юритиш. Юқорида айтилганидек, кўпгина юридик конфликтлар коллегиал (масалан, маъмурий инспекциялар), якка тартибда иш юритувчи(масалан, Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати инспектори) давлат органлари томонидан ҳал қилинади. Конфликтларни кўриб чиқиш ва ҳал қилишнинг бу хил тартиби жуда тўғри эмас. Чунки

бу ҳолларда ижро ҳокимиятига қарашли давлат органи фуқаронинг айнан шу ҳокимият билан бўлган конфликтини кўриб чиқади. Масалан, Йўл ҳаракати хавфсизлиги хизмати инспекторининг ўзи йўл ҳаракати ҳод и сасини қайд этади, айбдорни жазолаш ҳақида ўзи қарор чиқаради ва унга ўзи жарима солади. Бироқ, қадимги римликлар «ҳеч ким ўз ишига ҳакам бўла олмайди» деб бекорга айтмаганлар. Ваҳоланки, келтирилган мисолда ижро ҳокимияти ўз зиммасига суд ҳокимиятининг функциясини олганлигини кўриш мумкин. Бу ҳолатни этиборга олиб сўнгги йилларда низоларни кўришнинг нафақат фуқаровий-ҳуқуқий, шунингдек, маъмурий суд тартиби ҳам кенг қўлланиладиган бўлди. Ҳозирги қонунчиликка биноан давлат ҳокимияти ҳар қандай органи, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари, жамоат ташкилотлари ва мансабдор шахсларнинг қарорлари ва ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш айниқса ўта муҳимдир. Фуқаронинг бундай органлар ёки шахслар билан бўлган конфликти суд ҳокимияти томонидан ҳал этилади, бу эса қарорнинг қонунийлиги ва асослантирилганлигини кафолатлайди. 4 . Воситачилик Конфликтли медиаторинг субъектлари. Конфликтларни тартибга солишнинг мустақил йўналиши бу учинчи томоннинг воситачилиги ҳисобланади. Fарб назариясида бу йўналиш конфликтли медиаторинг деган ном олган. Унинг доирасида воситачилик институтини қўллашдан тортиб то воситачини ўзининг шахсига қўйиладиган талаблар билан боғлиқ турли назарий ва амалий масалалар гача кўрилади. К енг сиёсий маъно касб этувчи йирик кўламдаги ижтимоий конфликтларда ҳакам ролини давлат ёки унинг ҳ окимия т орган и бажари ши мумкин. Конфликтда иштирок этувчи томонлар қоида бўйича бундай орган ларни қатор сабабларга кўра тасниф лайдилар, яъни: биринчи дан, ҳукумат муассасалари тасарруфида одамлар ҳаётида катта

аҳамиятга эга моддий неъматлар бўлади ва бу неъматлардан мақсадли фойдаланиш конфликтни боришига, уни жиддий чеклашгача ёки тўла тўхташигача олиб келиши мумкин ; иккинчи дан, давлат ташкилотлари куч ишлатишнинг қонуний имкониятларига: иқтисодий санкциялар, сиёсий таъқиб, маъмурий таъсир ёки ҳатто , куч қўллаш имкониятига эга ; учинчи дан, ҳукумат ижтимоий ахборотнинг салмоқли улушини ўз қўлида жамлайди. Объектив жиҳатдан у ижтимоий конфликтнинг сабаби бўлган ишларнинг ҳақиқий ҳолати ҳақида энг кўп хабардор бўлади ва бу ахборотни самарали ишлатиши мумкин, конфликт тарафларини уларни қизиқтирувчи муаммоларни тинч йўл билан ҳал этишга ундайди, айни вақтда оммавий ахборот воситалари ҳам асосан давлат тасарруфида ҳисобланади; тўртинчи дан, ҳукуматнинг ҳакамлик имкониятлари қонуний ҳокимият нуфузига, фуқароларнинг қонунга итоат этиш ва бўйсуниш анъналарига таянади ; бешинчи дан, ҳукумат ҳамма жойда зарур институт деб тан олинади, унга бўйсуниш одатдаги ҳодиса деб қаралади ва ноўрин ҳиссиётларга ўрин қолдирмайди. Конфликтдаги воситачилик функцияларини фақат ҳукумат муассасалари эмас, шунингдек, ҳар қандай ташкилотлар, муассасалар ёки алоҳида шахслар бажаришлари мумкин. Тажриба шуни кўрсатадики, тўғри танланган воситачи конфликтни қисқа муддатда тартибга солиши мумкин, ваҳоланки унинг аралашувисиз тарафларни битимга келтириш умуман амалга ошмаслиги мумкин . Шуни таъкидла ш керакки, Fарбда мураккаб ижтимоий конфликтларда воситачи ролини жуда кўп ҳолларда айрим шахслар, масалан, Нобел мукофоти совриндорлари муваффақиятли бажарадилар. Бу амалиёт воситачи шахсига қўйиладиган юқори талабларни намоён қилади. У халқаро обрўга, соф ахлоққа, сиёсий бетарафликка, касбий ваколатга, юқори тафаккурга эга бўлиши керак. Бизга маълумки, барча Нобел мукофоти совриндорлари бу талабларга жавоб беравермайди, бироқ , умуман олганда дунёда уларнинг обрўси жуда юқори, шу

сабабли конфликтни тўхтатиш илинжида уларнинг воситачилик хизматларидан фойдаланилади. Воситачи жараённинг норасмий иштирокчиси сифатида майдонга чиқади, унинг тавсиялари ва қарорлари конфликт иштирокчилари учун мажбурий эмас, бироқ , бу ҳолатда ҳам унинг воситачилик ҳаракатлари келишувга эришишда ёрдам бериши мумкин. Учинчи тарафнинг мақоми расмий характерга эга бўлиши мумкин (масалан, арбитраж иштироки). Конфликтда воситачи ҳаракатларининг натижаси кўп даражада воситачининг тутган ўрни ва йўлига, унинг хусусий манфаатларига, шунингдек, конфликтни авж олишига ва ўта салбий оқибатларга йўл қўймаслик учун унинг қандай воситаларни танлашига боғлиқ. Бундай воситаларни танлашда у етарли эркин бўлмаслиги мумкин. Унинг ихтиёрида бошланган конфликтга қарши туришнинг жуда чекланган имкониятлари бўлиши мумкин. Бироқ , ҳар қандай вазиятда амалий жиҳатдан эътиборга олиниши керак бўлган камида иккита ҳолат мавжуд. Бу, биринчи дан, конфликт нинг бевосита иштирокчилари томонидан, шунингдек, вақтинчалик нейтралитетга риоя этувчилар томонидан воситачининг ҳаракатлари билан боғлиқ юзага келувчи муносабат , иккинчи дан, одамларнинг тинч вазиятда, шунингдек , конфликт вақтидаги ҳаракатларини тартибга солувчи ва муайян ижтимоий муҳитда ҳукмронлик қилувчи ахлоқ нормалари ва одатларнинг мавжудлиги. Ҳақиқий имкониятлар, муайян вазият ва ижтимоий фикр билан ҳисоблашиш мақсадга мувофиқ. Ўз таъсирига кўра, ўта заиф ёки ўта кучли воситалардан сақланиш керак. Меъёрдаги таъсирга асосланган воситалардан кўпроқ фойдаланиш энг натижали ҳисобланади. А Қ Шда конфликтларни ҳал этишдаги воситачилик фаолияти давлат ҳокимиятининг муҳим функцияларидан бирига айланди. Ўтган аср нинг биринчи ярмидан бошлаб ижтимоий конфликтлар регуляторлари вазифас ини Меҳнат муносабатлари бўйича Миллий бошқарув ҳамда

Воситачилик ва келиштирув Федерал хизмати каби давлат бошқармалари амалга ошира бошладилар. Воситачилик ва келиштирув Федерал хизматининг функцияларига, биринчи дан, тарафларни музокараларга жалб этиш, иложсиз вазиятларда тарафлар ўртасида мулоқот ўрнатиш; иккинчи дан, медиатор холис шахс сифатида музокараларнинг нормал боришини таъминлаш учун ҳиссий кескинликни йўқотиши ёки камайтириши керак; учинчи дан, медиатор алоҳида ўтказилган учрашувларда конфликтлашувчи тарафларни янги таклифлар ва муқобил қарорларни эътибор билан баҳолашга ундайди, бунда ҳар бир тараф бошқа тарафнинг вакили бўлган воситачининг ўзи билан музокара олиб боради (медиатор музокаралардаги ҳар бир иштирокчининг талабларини кўрсатишга ҳаракат қилади); тўртинчи дан, медиатор конфликт атрофида шаклланган ижтимоий фикрни қониқтирувчи қарорни топишга ҳаракат қилади; бешинчи дан, агар меҳнат низоси ҳал этилмайдиган бўлса, медиатор унинг фикрича зарур бўлган муқобил иш ташлаш ёки локаутни таклиф этиши мумкин, масалан, аввалги шартнома муддатини узайтириш, конфликт сабабларини ўрганиш учун келиштирувчи коми ссия ни тузиш, ҳеч бўлмаса, арбитражга мурожаат қилишни таклиф этиши мумкин. 5 . Консенсус Консенсус тушунчаси. Конфликт ва консенсус ҳар қандай ҳуқуқ тизимининг икки муҳим жиҳати ҳисобланади. Моҳиятига кўра, юридик сиёсат конфликтлар бўлган жойда бошланади. Ҳуқуқшуносликнинг муҳим вазифаларидан бири конфликтларни ҳал этиш воситалари сифатида институтлар ва тартибларни, шунингдек, сиёсий ва ҳуқуқий тизимни ислоҳ қилиш усулларини ўрганишдир. Назарий фикр ва амалиётнинг бу масалаларни кўриб чиқишга, консенсус нуқтаи назаридан ижтимоий аҳамиятли қарорларни қабул қилиш механизмини топишга, яъни конфликтларни ҳал этишга

манфаатдор бўлган барча томонлар эришган барқарор келишувга асосланган бундай ёндошувни ахтаришга тайёр эмаслиги кўрин а ди. Энг аввало шуни таъкидлаш керакки, консенсус принципи қонуннинг ҳозирги замон назарияси ва ҳуқуқни тушуниш билан боғлиқ барча муаммоларни замонавий изоҳлашга бўлган янги ёндошувларни очиб беради. Фаншунослик атамасидан фойдаланиб шуни айтиш керакки, қонун, қонун чиқарувчи фаолиятнинг ижтимоий омиллари, қонунни амал қилиш механизми ва унинг самарадорлиги шартлари каби асосий юридик институтларни парадигматик тушунишнинг алмашуви юз бермоқда. Ижтимоий-ҳуқуқий борлиқдаги туб ўзгаришларни акс эттирувчи янги юридик тафаккурнинг асослари шаклланмоқда. Консенсус - коллегиал тартибда қарор қабул қилиш принципи, вето ҳуқуқининг акси бўлган принципдир. Вето - бу қонунчилик ёки бошқа актни муҳокама қилиш иштирокчиларидан бирининг қарор қабул қилиш и ни тақиқлаш ҳуқуқидир. Консенсус, аксинча, турли нуқтаи назарларни келиштириш, компромисс, ҳамкорлик асосида ижобий қарорлар қабул қилишни талаб этади. Бундай ёндошувга кўра ҳуқуқ ва қонунга жамиятда юридик консенсусга эришиш нуқтаи назаридан қараш мумкин. Айнан манфаатларни келиштириш (мувофиқлаштириш) ҳуқуқ тизимининг иерархиясида қонун устуворлиги ва давлатнинг ҳуқуқ тадбиқ этиш фаолияти учун қулай шарт-шароитларнинг асосий негизи ҳисобланади. Юридик консенсус. Сиёсий ва юридик маънодаги консенсус турли ча изоҳланади. Консенсус сиёсий маънода – бу кўпчилик фикри, низоли масалалар бўйича умумий келишув шакли ; умумий фикр бўлса, юридик маънода - икки муҳим принцип: қарорни қабул қилишда иштирок этганларнинг кўпчилиги томонидан унинг қўллаб- қувватланиши ва иштирокчиларнинг биттаси томонидан ҳам қарорнинг

қабул қилинишига билдирилган эътирознинг йўқлигига асосланган қарорни ишлаб чиқиш ва қабул қилиш усулидир. Демак, консенсус - бу я кк а тартибдаги келишув эмас, негаки қарорни қабул қилиш жараёни барча қатнашувчиларнинг позициялари тўла мувофиқ келишини эмас, балки фақат тўғридан-тўғри эътирозларнинг йўқлигини талаб қилади ва бетараф йўлни тутишга йўл қўяди (овоз беришда бетараф бўлганлар). Консенсусни бундай тушуниш фақат давлатлараро муносабат- ардагина эмас, шу билан бирга ички жараёнларни таҳлил этишда ҳам қўлланилади. Бу ҳолда консенсусни икки хил маънода фарқлаш қабул қилинган, тор маънода - муайян конфликтлар ва низоларни сиёсий ҳал қилиш усули сифатида ва кенг маънодаги консенсус - умумсиёсий маънода, бошқача қилиб айтганда фуқаролик тотувлиги деб ҳам номланади. Демократик жамият - бу тенг имкониятлар жамиятидир. Ижтимоий фикр жамият барча аъзоларининг фикрларидан шаклланади. Ҳар қандай масалани ҳал қилишда барча мавжуд нуқтаи назарлар аниқланиши, муҳокама қилиниши, кўриб чиқилиши ва ҳисобга олиниши лозим. «Тарафдор» ва «қарши» овозларни механик ҳисоблаш принципига асосланган овозга қўйиш тизими жамиятнинг бўлинишига олиб келади. Унинг асосий камчилиги озчилик фикрини фактик эътиборга олмаслик ҳисобланади. Кўпчилик тазйиқи (диктати) демократиянинг асосий жиҳатларидан бири бўлган адолатлиликни бузади. Чунки, демократиянинг вазифаси фуқаролар нинг эрк-хоҳишларини жамиятнинг ягона эрки сифатида қайта шакллантиришдир. Кўпчиликнинг чекланмаган ҳокимияти хавфли оқибатларини келтириб чиқариши мумкин. Ўз манфаатларини амалга ошириш шарти сифатида ўзгаларнинг манфаатини тан олиш консенсуснинг асосий қои даси дир. Ҳозирги замон жамиятида консенсус одатда шахс эркинлигини, унинг қадриятлари ва манфаат лар ини тан олинишига асосланади.

Тавсия этилган адабиётлар рўйхати : Каримов И. А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. Т. 1. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 364 б. Каримов И. А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Т. 2. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 380 б. Каримов И. А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Т. 3. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 366 б. Каримов И. А. Бунёдкорлик йўлидан. Т. 4. – Т.: Ўзбекистон, 1996. – 394 б. Каримов И. А. Янгича фикрлаш ва ишлаш – давр талаби. Т. 5. – Т.: Ўзбекистон, 1997. – 384 б. Каримов И. А. Хавфсизлик ва барқарор тараққиёт йўлида. Т. 6. – Т.: Ўзбекистон, 1998. – 429 б. Каримов И. А. Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. Т. 7. – Т.: Ўзбекистон, 1999. – 413 б. Каримов И. А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт пировард мақсадимиз. Т. 8. – Т.: Ўзбекистон, 2000. – 525 б. Каримов И. А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. Т. 9. – Т.:

Похожие

Ўзбекистонда юридик конфликтларни ҳал қилишнинг ўзига хос жиҳатлари

Конфликтларни олдини олишнинг юридик усуллари

Ички ишлар органлари тизимида жисмоний ва юридик шахслар вакилларини қабул қилишнинг ҳуқуқий асослари

Юридик шахслар

Юридик конфликтология