Ижтимоий тартибга солиш тизими - Юриспруденция - Рефераты

Ижтимоий тартибга солиш тизими

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

166.5 KB

Ижтимоий тартибга солиш тизими Режа : 1. Ижтимоий тартибга солишнинг объектив зарурлиги 2. Норматив тизим тушунчаси ва тизими 3. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, белгилари ва моҳияти 4. Ҳуқуқ принциплари ва функциялари 5. Ҳуқуқ тўғрисидаги назариялар

Ижтимоий муносабатлар тушунчаси ва уларни норматив тартибга солишнинг объектив зарурлиги Маълумки, ижтимоий ҳаёт, жамият миллионлаб одамларнинг оилага, меҳнат жамоасига, ҳудудий тузилмаларга, синфларга, иттифоқларга бирлашган, жамиятнинг индивидуал-якка аъзоларининг ўзаро ҳаракати ва ўзаро муносабатларидан иборатдир. Шу маънода жамият кишиларнинг ўзаро хатти-ҳаракатлари маҳсулидир. Кўз олдимизда сон-саноқсиз ўзаро муносабатлар амалга ошади. Уларнинг ҳажми, давомийлиги, мазмуни ҳам турлича. Қисқаси жамият минглаб, миллионлаб ўзаро муносабатларнинг макони бўлиб, айни пайтда бу муносабатлар муайян, реал эҳтиёжлардан келиб чиққан. Жамият аъзолари, ижтимоий ҳаёт қатнашчилари, яъни индиви-дуумлар, социумлар ўртасида, уларнинг ижтимоий бирликлари ўртасидаги барча муносабатлар, ўзаро ҳаракатлар мажмуи ижтимоий муносабатларни ташкил этади ва уларни ижтимоий нормалар тартибга солади. Ҳар бир инсон жамиятда амал қилувчи нормалар ва улар асосида ўз ҳаётини ташкил қилиш ҳақида тасаввурга эга бўлиши керак. Турли ижтимоий нормаларни ўрганиш, ўзлаштириш ва қўллаш социализация, яъни ижтимоийлашув деб аталади. Индивид жамиятдаги ҳаёт ҳақидаги биринчи тасаввурларини ота-онаси ва оиладаги яқинларидан олади. Мактабгача бўлган муассасаларда ва мактабда болаларни нормалар, анъаналар, қадриятлар билан таништирадилар, бошқа инсонларнинг ҳаёт тарзи махсус ўргатилади. Ижтимоий муҳитга, бошқа одамлар билан муносабатларга киришиш жараёни адаптация ҳисобланади. Адаптация муайян мақсадларга эришиш учун биргаликда фаолият кўрсатиш жараёнида кишиларнинг мулоқотга, ўзаро муносабатга киришиши натижасида амалга ошади. Инсон турли гуруҳ, жамиятларда қатнашиб ижтимоий тажриба орттиради, шахс сифатида шаклланади. Шахс - маданий нормаларни билиш асосида ҳаракат

қилувчи индивид, у жамиятда ўз мавқеини тушунади, бошқа одамлар орасидаги ўз ўрнини англаб етади. Инсоннинг ижтимоийлашувини схематик тарзда унинг оилада бошланиб, сўнг жамиятда ва давлатда амалга ошадиган ҳаёт йўли деб тушуниш керак. Энг муҳими ва аҳамиятли, бошқа ҳеч нарса билан алмаштириб бўлмайдиган қадриятлардан бири бу инсонларнинг ўзаро мулоқот, умумий муносабатларда бўла олиш имкониятидир. Мулоқот жараёнида биз шахс сифатида шаклланамиз, дунё ва бошқа инсонлар ҳақида тасаввурга эга бўламиз ва ўзимизни, ўз имкониятларимизни, характеримиз хусусиятларини чуқурроқ ўрганамиз. Инсонларнинг биргаликдаги ҳаёт кечириш тарзини тартибга солувчи, йўналтирувчи турли-туман нормалар халқаро битим (конвенция)ларда, конституцияда, турли ташкилотлар, партиялар уставларида, кодекслар ва қонунларда, ахлоқ қоидаларида, диний одатларда, маданий анъаналарда, сиёсий мажбуриятларда ифодаланади. Улар ёрдамида жамиятда муайян тартиб, иерархия, яъни бир хил муносабатларнинг бошқасига бўйсуниш тартиби жорий этилади. Нормалар бу тартибни таъминлайди ва миллионлаб одамларнинг биргаликдаги ҳаётини тартибсизлик, ўзбошимчаликка айланишига йўл қўймайди. Нормалар ҳамма жойда ва ҳар доим амал қилади, улар инсонларнинг ҳар қандай фаолиятини, уларнинг ўзаро муносабатга киришувини тартибга солади. Ижтимоий нормалар инсоннинг бутун ҳаёти давомида унга ҳамроҳлик қилади, яъни инсон она вужудида ҳомила сифатида пайдо бўлганидан бошлаб то инсоннинг ўлими билан боғлиқ ҳолатларгача (масалан, мерос муносабатлари юзага келганда). Ижтимоий нормалар тушунчаси ва тизими. «Норма» лотинча « norma » сўзидан олинган бўлиб, ўлчов, қоида, намуна, стандарт, меъёр маъноларини англатади. Нормалар турли объектлар ва жараёнларга: табиий, техник ва ижтимоий соҳаларга тааллуқли бўлиши мумкин.

Норма у ёки бу объектнинг ўз сифатини, мавжуд бўлиш қобилиятини сақлаб қолиш чегараларини, меъёрларини белгилайди. Инсонга бевосита ижтимоий бўлмаган нормалар ҳам хос бўлиши мумкин. Масалан, инсон танаси ҳароратининг нормаси. Юридик фанда жамиятда амал қилувчи нормаларни даставвал 2 катта гуруҳга - ижтимоий ва техник нормаларга бўлиш қабул қилинган. Техник нормалар деганда барча ноижтимоий нормалар тушунилади. Булар - соф техник нормалардан ташқари, санитар- гигиеник, экологик, биологик, физиологик нормалар ва ҳ. дир Улар ўртасидаги тафовут тартибга солиш предметига қараб аниқланади. Ижтимоий нормалар инсонлар ва уларнинг бирлашмалари ўртасидаги, яъни ижтимоий турмушга оид муносабатларни тартибга солса, техник нормалар эса, инсонларнинг ташқи олам, табиат, техника билан бўладиган муносабатлари билан иш кўради. Булар «инсон ва машина», «инсон ва меҳнат қуроли», «инсон ва ишлаб чиқариш» тоифасига оид муносабатлардир. Бу муносабатларнинг ўзига хос жиҳати шундаки, уларнинг иккинчи тарафида жонсиз предметлар туради, шу сабабли улар соф ижтимоий бўлмаган, ярим ижтимоий моҳият касб этадилар. Техник нормалар табиий ва сунъий объектлар, технологик жараёнлар ва опреациялар билан ишлаш усуллари, воситалари, илмий асосланган методларни белгилаб беради. Ижтимоий ва техник нормалар предмет белгисидан ташқари ўз мазмун- моҳияти, тузилиши, қайд этиш усули, умумлашганлик даражаси, шаклий ифодаланиши ва бошқа жиҳатлари билан ҳам бир- биридан фарқланади. Улардаги умумий жиҳат уларнинг инсонлар фаолияти билан бевосита боғлиқлигида бўлса, тафовути эса, тартибга солиш объектлари ва усулларида кўринади. Техник нормаларнинг баъзилари ҳуқуқий актларда мустаҳкамланадилар ва шу аснода юридик кучга эга бўладилар. Булар техник-ҳуқуқий нормалар бўлиб, моддий ишлаб чиқариш ва бошқарув соҳасида учрайли, масалан, ёнғин хавфсизлиги қоидалари, барча транспорт турларидан, атом станцияларидан фойдаланиш қоидалари, қурилиш ишларини олиб бориш, энерготаъминот,

портловчи ва заҳарли моддаларни сақлаш ва ташиш, қурол ((ядро қуроли) билан ишлаш қоидалари, турли хил давлат стандартлари ва ҳ., уларнинг баъзиларида санкциялар ҳам кўзда тутилган. Кишилар ўзларининг кундалик фаолияти ва турмушида кўплаб турли нормалар ва қоидаларга амал қиладилар. Булар орасида ахлоқ, ҳуқуқ, сиёсий, эстетик, корпоратив нормалар, диний одатлар, маросимлар, анъаналар, иш кўникмалари, этикет талаблари учрайди. Нормалар - бу ижтимоий мулоқот қатнашчиларининг хулқ- атвори, хатти-ҳаракатининг муайян намуналари, меъёрлари, андозаси, моделидир. Ижтимоий нормалар - бу одамларнинг жамиятда мавжуд бўлишлик билан боғлиқ хулқ-атвори, хатти- ҳаракатининг муайян намуналари, стандартлари, моделидир. Буларсиз кишилар турмушини, ва, айниқса, мураккаб тузилмалар ҳисобланган давлат, жамиятнинг мавжуд бўлиши мумкин эмас. Юристлар бевосита касблари учун аҳамиятли бўлган ҳуқуқий нормалар билан иш кўрадилар. Бироқ, ҳуқуқий нормалар хусусиятларини ижтимоий нормаларнинг моҳияти ва ролини билмасдан туриб аниқлаш мумкин эмас. Ижтимоий нормаларга қуйидаги жиҳатлар хос: 1. Ижтимоийлик. Улар ижтимоий соҳаларни тартибга соладилар ва ўз ичига қуйидагиларни олади: а) инсонларни; б) ижтимоий муносабатлар, яъни одамлар ва улар бирлашмаларининг ўртасидаги муносабатларни; в) инсонларнинг хулқ-атвори, хатти-ҳаракати.Демак, ижтимоий нормалар инсонларнинг ижтимоий аҳамият касб этувчи хатти- ҳаракатларини тартибга солади. 2. Объективлик. Жамият мураккаб ижтимоий организм (тизим) сифатида тартибга солишга эҳтиёжни тақозо қилади. Ижтимоий нормалар ижтимоий зарурият тазйиқи остида тарихан ва қонуният тарзида шаклланади. Улар инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, хатти- ҳаракатлар, ўзаро таъсир, мулоқотлар ва мунтазам такрорланувчи ижтимоий

алоқаларни меъёрий ифодалаш ва умумлаштириш натижасида юзага келадилар. Жамият нуқтаи назаридан муҳим ва аҳамиятли бўлган инсонлар фаолияти билан боғлиқ хатти-ҳаракатлар ва муносабатларни мустаҳкамлашда ва турмушда татбиқ этишга бўлган зарурият ижтимоий-норматив жиҳатдан тартибга солишнинг муҳимлигини келтириб чиқаради. 3. Нормативлик. Ижтимоий нормалар умумий характерга эга бўлиб, инсонлар хатти-ҳаракатларини гуруҳий белгига қараб тартибга солувчи регулятор сифатида амал қиладилар. Улар аниқ, муайян шахсга қаратилган бўлмай, балки гуруҳ, тоифага тааллуқлигига қараб белгиланади, мўлжалланади, масалан, ёшига, ақли расолигига қараб, ёки юридик шахснинг мақомига қўйилидиган умумий талаблар ва ҳ. Ижтимоий нормаларнинг нормативлиги улар ҳаракатининг такрорланишида, мунтазамлигида, яъни қўлланиши мўлжалланган муайян гуруҳдаги вазият, шароитлар юзага келган ҳар бир ҳолатда ижтимоий норма ҳам амал қила бошлайди. Ижтимоий нормалар хатти-ҳаракатнинг умумий модели сифатида мазмунига кўра муайян гуруҳларга мўлжалланади ва белгиланади. 4. Ижтимоий нормалар инсонларнинг манфаат ва эҳтиёжларини қондириш усулларини, хулқий фаоллиги доирасини белгиловчи эрки, хоҳиш-иродасининг ўлчовидир. 5.Мажбурийлиги. Ижтимоий нормалар ижтимоий заруриятнинг норматив ифодаси сифатида ҳамиша у ёки бу даражада мажбурий ҳисобланади, буйруқ характерига эга. 6.Риоя этиш тартибининг белгиланганлиги. Ижтимоий тартибга солишда ижтимоий нормаларни амал қилиши, қўллаш тартиби ва усулини аниқ белгиловчи қоидаларнинг мавжуд бўлиши муҳим. 7.Санкцияланганлиги. Ижтимоий муносабатларни тартибга солишда белгиланган кўрсатмалар, қоидаларни қўллашни таъминловчи механизм бўлиши керак. 8.Тизимга солинганлик. Ижтимоий нормаларнинг турлари ўртасидаги ўзаро муносабатларни юзага келишида, уларнинг бир тизимга хос сифатларини шакллантиришдан жамият манфаатдор бўлади.

Ижтимоий муносабатларни норматив тартибга солиш тизими деганда жамиятдаги инсонларнинг хулқ-атворларини, хатти- ҳаракатларини, уларнинг бирлашмалар, жамоалар доирасидаги ўзаро муносабатларини тартибга солувчи ижтимоий нормалар мажмуини тушуниш керак. Бу тизимда ҳуқуқий нормалар алоҳида аҳамиятга эга ҳисобланади. Маълумки, ҳуқуқ ижтимоий ривожланиш эҳтиёжлари оқибатида пайдо бўлган, бу эҳтиёжлар қуйидагилардир: -давлат пайдо бўлгач, кишилар маълум ҳудудларда яшай бошлашган, шу боис кишиларнинг янги бирлиги - халқнинг ўзаро муносабатларини ягона тартибини белгилаш зарурлиги туғилди; -синфларнинг шаклланиши, шу сабабли улар ўртасида зиддиятли муносабатларнинг мавжудлиги, уларнинг мураккаблиги шароитида ягона тартибни ўрнатиш зарурлиги; -нормал ривожланиш учун ўзаро қўшничилик, ҳамкорлик муносабатларини ўрнатиш, ҳарбий низоларни тинч воситалар билан ҳал этиш, уларни камайтириш ва юмшатиш зарурати ва ҳ. Ҳуқуқ ижтимоий тартибга солишнинг бошқа турларидан қайси жиҳатлари билан фарқланади? 1.Энг аввало, ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва амал қилиши давлатнинг пайдо бўлиши ва мавжуд бўлиши билан узвий боғлиқ. Давлат ўз олдидаги вазифаларни, жамиятда ягона тартиб ўрнатиш функциясини ҳамма учун мажбурий қонунлар чиқариш, мавжуд одатларнинг бажарилишини таъминлаш йўли билан амалга оширади. Айни пайтда ҳуқуқий нормалар давлатнинг иштироки, ёрдамисиз ўз-ўзича амал қила олмайди. 2.Фақат ҳуқуқгина барча жамият аъзолари учун мажбурий нормалар тизимидан иборат. Ижтимоий нормалар эса маълум табақа, тоифа, гуруҳ, жамоалар учунгина мажбурийдир. 3.Ҳуқуқнинг бажарилиши давлат томонидан таъминланади. Бошқа ижтимоий нормалар эса давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланади. 4 . Ҳуқуқ давлат томонидан ўрнатилади. Ижтимоий нормалар эса одамларнинг

ишониши, фикрлари йўналиши (уйғунлашуви) сифатида шаклланади ёки жамоат бирлашмалари томонидан ўрнатилади. 5 . Ҳуқуқ расмий шаклда - қонунларда ифодаланади, унга шаклан аниқлик хос, ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг аниқ ва тушунарли қилиб мустаҳкамланиши билан ажралиб туради, бир тизимга эга ва унинг тармоқлари ўзаро мантиқий боғланган. Ҳуқуқ - бу давлат томонидан ўрнатилган ва бажарилиши давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланадиган ҳамма учун умуммажбурий бўлган меъёрлар тизимидан иборат. Ҳуқуқий тартибга солиш қаерда юридик жараён воситалари билан ҳуқуқий муносабатлар исботланиши ва ижро этилиши мумкин бўлса ва уларни қўриқлаш зарурияти юзага келганда амалга оширилади. Ижтимоий нормалар тизимида ҳуқуқ ва ахлоқнинг ўрни ўзига хос. Гарчи уларнинг иккаласи ҳам инсонларнинг хатти-ҳаракати, юриш-туришига таъсир этувчи воситалар бўлса-да, бироқ, ҳар бирининг ўзига хос жиҳатлари мавжуд. Шу боис ҳуқуқ ва ахлоқ нормаларининг умумий ва ўзига хос жиҳатларини аниқлаш ижтимоий норманинг бу икки турининг моҳиятини янада чуқурроқ англашга ёрдам беради. Кишилар ўртасидаги муносабатларни тартибга солишда ижтимоий нормалар тизимида айнан ҳуқуқ ва ахлоқнинг ўрни бошқача, чунки улар ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи асосий восита-регуляторлардир. Ахлоқ - бу ижтимоий нормаларнинг тури бўлиб, у ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини ўзининг ўлчови билан қамраб олади. У ижтимоий онгнинг бир шакли бўлиб, ўзида инсонларнинг яхшилик ва ёмонлик, адолат ва адолатсизлик, ҳалол ва ҳаром, эзгулик ва гуноҳ тўғрисидаги қарашлари, тасаввурлари йиғиндиси сифатида намоён бўлади ҳамда кишилар онггида, жамоатчилик фикрида, санъат асарларида тамойиллар, меъёрлар, эзгуликка интилиш каби ҳолатларда мустаҳкамланади ва уларнинг фаолиятида маънавий асос сифатида хизмат қилади.

Умуминсоний ахлоқий нормаларнинг бажарилиши жамоатчилик фикри, тарбия, шахс ички дунёси, виждони орқали таъминланади. Ҳуқуқ ва ахлоқ ўзаро умумий жиҳатларга эга, айни пайтда бир- биридан анча фарқ қилади, шу билан бирга иккаласи ижтимоий ҳаётда биргаликда амал қилади. Ахлоқнинг ҳуқуқ билан умумий жиҳатлари: - ижтимоий эҳтиёжлар натижасида пайдо бўлган; - ижтимоий муносабатларни тартибга солишга хизмат қилади; - ижтимоий нормалар туркумига мансуб; - нормативлик хусусиятига эга, яъни ўзида бажарилиши лозим бўлган хатти-ҳаракат қоидасини ифодалайди; - инсон эркинлиги доирасини белгилайди; - кўп ҳолларда ихтиёрий равишда бажарилади. Ҳуқуқ билан ахлоқнинг фарқланувчи хусусиятлари: - ҳуқуқ давлат билан бирга пайдо бўлган бўлса, ахлоқ кишилик жамияти шаклланиши биланоқ вужудга келган; - ҳуқуқ давлатнинг ҳуқуқ ижодкорлик фаолияти натижасида шаклланса, ахлоқ нормалари эса инсонларнинг яхшилик, ёмонлик, адолат, ҳалоллик, олижаноблик каби тушунчалари шаклида инсонлар онггида, қалбида, санъат асарларида, халқ оғзаки ижоди намуналарида аста-секин шаклланади; - ҳуқуқ аниқ, ёзма шаклга эга, ахлоқ эса кенг мазмунлидир; - уларнинг тартибга солиш объектлари муайян даражада бир- бирига мос келса-да, бироқ улар ўзаро фарқланади, ахлоқнинг ҳаракат доираси кенгроқ ва чуқурроқ; - ҳуқуқнинг ижроси давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланса, ахлоқ эса жамоатчилик фикри кучи, инсоннинг тарбиялилик даражаси кабилар билан таъминланади; - ҳуқуқ нормаларида мажбурловнинг чора ва шакллари олдиндан белгиланган, ахлоқда эса бу белгиланмаган;

- ҳуқуқ ҳуқуқбузарнинг хатти-ҳаракатигагина баҳо беради, ахлоқ эса, одамнинг ҳар қандай хатти-ҳаракатига баҳо беради; - бир давлат доирасида ягона ҳуқуқ тизими мавжуд бўлса, ахлоқ нормалари ушбу мамлакатнинг турли миллатларида, турли ҳудудларида бошқача ҳам бўлиши мумкин. Ҳуқуқ билан ахлоқнинг ўзаро муносабати ва ўзаро нисбати тўғрисида гапирганда, уларнинг тартибга соладиган муносабатлари доираси тўғрисида фикр юритиш мақсадга мувофиқдир. Ҳуқуқ билан ахлоқнинг тартибга соладиган муносабатларини фарқлашда ҳуқуқ билан ахлоқ биргаликда тартибга соладиган муносабатлар доирасини ҳамда фақат ахлоқ ёки фақат ҳуқуқ орқали тартибга солинадиган муносабатлар доирасини белгилаб олиш муҳим. Ҳуқуқ, одатда юридик воситалар тизими ёрдамида ҳуқуқий муносабатларни исботлаш ва амалга ошириш мумкин бўлган ҳолатларни тартибга солади, масалан, бузилган ҳуқуқни исботлаш ва ундан келган зарарни аниқлаш ва қоплаш мумкин бўлган муносабатларни тартибга солади. Одамлар ўртасидаги меҳр-муҳаббат, дўстлик, яқинлик ва ўзаро ёрдам каби муносабатлар бевосита ахлоқ нормаларининг тартибга соладиган объекти ҳисобланади ва ҳуқуқ бу муносабатларга аралашмайди ва аралашиши мақсадга мувофиқ ҳам эмас. Айни пайтда ахлоқ аралашмайдиган соҳалар ҳам мавжуд, масалан, фуқароларнинг турли бирлашмаларига, техник-юридик нормалар доирасига, давлат органларининг ваколатлари доирасига ва ш.к. муносабатларга ахлоқ баҳо бермайди. Ҳуқуқ билан ахлоқ ўртасида ўзаро боғлиқлик, ўзаро таъсир этиш муносабатлари мавжуд. Ҳуқуқ кўпинча ахлоққа асосланади, шу боис ахлоқнинг ҳуқуққа таъсири катта, айни пайтда ҳуқуқ ахлоқий қоидаларнинг ҳам ҳимоячиси сифатида амал қилади. Корпоратив нормалар - жамоат бирлашмалари томонидан ўрнатилган хатти- ҳаракат қоидалари бўлиб, уларнинг уставларида, низомларида, қарорларида ифодаланади ва фаолият мақсадларига эришиш учун хизмат қилади. Ҳуқуқ ва корпоратив нормаларнинг умумий жиҳатлари:

1)аниқ, конкрет хатти-ҳаракат қоидаларини ўзида ифодалайди; 2)махсус, алоҳида актларда мустаҳкамланади; 3)нормаларнинг тизимга солинганлиги. Ҳуқуқ ва корпоратив нормаларнинг фарқлари: - таъминланиш даражасида, - мажбурлов шаклларида, - ҳуқуқ нормасининг устуворлигида. Одатлар - бу хатти-ҳаракат, хулқ-атвор қоидаси бўлиб, муайян ижтимоий муҳитда шаклланади, авлоддан-авлодга ўтади, инсонларнинг табиий ҳаётий эҳтиёжлари сифатида намоён бўлади ва кўп такрорланганлиги боис одамлар уларга ўрганиб одатга айланади. Анъаналарни ҳам одатга киритиш мумкин. Қонунга бўйсуниш ҳам одатдир. Мусулмон давлатларида шариат билан бир қаторда давлат томонидан санкцияланган одатлар ҳам амал қилади. Ҳуқуқ ва сиёсат. Маълумки, ҳуқуқ давлат билан бирга вужудга келган ва ривожланган. Давлат сиёсатни амалга оширувчи асосий органдир. Сиёсат - бу маърифий жамиятда одамларни бошқариш санъати, давлатни бошқаришда синфлар, ижтимоий гуруҳлар ва улар ташкилотларининг иштироки тушунилади. Умуман олганда, сиёсат - бу жамиятнинг турли ижтимоий гуруҳлари манфаатлари ўртасидаги муносабат ва нисбатдир. Тарихдан маълумки, сиёсат жамиятнинг табақаларга ажралиши, яъни турли манфаатли йирик ижтимоий қатламлар вужудга келиши ва улар ўртасида қарама- қаршилик пайдо бўлиши билан шакллана борган. Бу қарама-қаршиликни тартибга солиш зарурати ҳам вужудга келган ва шу тариқа кишилар ҳаётини ташкил этишнинг янги шакли бўлмиш давлат ва ҳуқуқ пайдо бўлган ва улар янги жамиятдаги янги мураккаб муносабатларни тартибга солиши, жамиятнинг яхлитлиги- ни таъминлаши керак бўлган. Шундан бери давлат жамиятдаги сиёсий манфаатларни амалга оширувчи тузилмалар ичида марказий ўринни эгаллайди. Бироқ, жамиятда давлатдан ҳам бошқа сиёсий фаолият билан шуғулланувчи тузилмалар, ташкилотлар мавжуд: сиёсий партиялар, касаба уюшмалари ва бошқа жамоат бирлашмалари.

Давлатнинг бошқа сиёсий фаолият субъектларидан фарқи шуки, у бутун жамият номидан иш кўради ва сиёсий ҳаётнинг марказий субъекти ҳисобланади, айни пайтда бошқа сиёсий тузилмалар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини белгилаб беради, уларнинг фаолияти учун шароит яратади. Ҳуқуқий нормалар жамият, давлат ва шахс ҳаётининг муҳим жиҳатларини универсал ҳолда тартибга солса, сиёсий нормалар эса жамиятдаги мавжуд синфлар, табақалар, ижтимоий гуруҳлар ҳамда партияларнинг сиёсий ҳокимият учун кураш борасидаги мураккаб фаолиятини тартибга солади. Сиёсий нормаларга ҳам нормативлик хусусияти хос, улар ҳам ўзида муайян хатти-ҳаракат қоидасини ифодалайди. Улар ҳам расмий ҳужжатларда мустаҳкамланиши мумкин. Баъзи ҳолатларда улар сиёсий раҳбарларнинг қарашларида, ғояларида, чиқишларида мужассам бўлиши мумкин. Ҳуқуқ билан сиёсатнинг ўзаро муносабати ҳақида сўз юритганда, шубҳасиз, ҳуқуқнинг сиёсатга нисбатан устуворлигига тўхталиш зарур, чунки сиёсат ҳам ҳуқуқий моҳиятга эга бўлиши лозим. Ҳокимият учун олиб бориладиган ҳар қандай кураш, албатта, қонуний асосларда кечмоғи керак. Ҳуқуқ ва дин. Ҳуқуқ ва диннинг, ҳуқуқий ва диний нормаларнинг ўзаро муносабати масаласи ҳам назарий, ҳам амалий аҳамиятга эга. Диний нормалар - ижтимоий нормаларнинг бир тури бўлиб, диндорлар учун бажарилиши лозим бўлган қоидалар йиғиндисидан иборатдир. Бу қоидалар диндорларнинг турли тузилмаларини ташкил этиш ва фаолият юргизиш, шунингдек, муайян бир динга хос бўлган диний таомилларни амалга ошириш тартибларини ўзида жамлайди. Диний нормалар ҳар бир диннинг муқаддас манбаи бўлган диний китобларда мустаҳкамланган, масалан, Қуръон, Сунна, Талмуд, Ветхий Завет, Новўй Завет ва б.). Мусулмон ҳуқуқининг манбалари юридик характерга эга ва уларда муслимнинг ҳаёт йўлини белгиловчи қоидалар тўпланган. Диний ва ҳуқуқий нормаларнинг ўзаро ҳаракати шунчалик қалинлиги боис баъзи ҳуқуқий тизимлар диний ҳуқуқий тизимлар деб юритилади, масалан, мусулмон ҳуқуқий

тизими, ҳинд ҳуқуқий тизими. Ўтган асрнинг 20-йилларида Ўрта Осиёнинг баъзи ҳудудларида мусулмон ҳуқуқи нормаларининг қўлланилишига йўл қўйилган. Ҳозирги кунда ҳуқуқий ва диний нормалар ўртасидаги муносабата давлатимиз томонидан виждон эркинлигининг, яъни ҳар бир шахс истаган динига эътиқод қилиши ёки умуман ҳеч бир динга эътиқод қилмаслиги эркинлигининг кафолатлаши, диний ташкилотлар фаолиятининг ҳуқуқий асосларини белгилаши соҳасидаги муносабатларда кўринади. Диний бирлашмалар қонунчиликда белгиланган тартибда юридик шахс мақомига эга бўлиши мумкин, бунда уларнинг Уставлари юридик хусусият касб этади. Ҳуқуқ ижтимоий норма сифатида Ҳуқуқ кишилик жамияти тараққиётининг маълум бир босқичида ижтимоий зарурат натижасида давлат билан бирга вужудга келган, яъни у ижтимоий ҳодиса бўлиб, инсоният ривожининг маҳсули сифатида майдонга чиққан. Жамиятдаги бошқа ижтимоий нормалар билан биргаликда инсон хатти- ҳаракати, юриш-туришини тартибга солувчи восита сифатида майдонга чиқиб, кишиларнинг ўзаро муносабатларини ва ижтимоий мулоқот иштирокчилари хатти- ҳаракатларини тартибга солади. Ҳуқуқ жамиятдаги турли қатламлар, табақалар, гуруҳлар, миллатлар ва элатлар ўртасида ижтимоий аҳилликни, келишувни таъминлайди. У инсонлар томонидан яратилган моддий ва маънавий қийматларни адолатли тақсимланишига хизмат қилади. Ҳуқуқнинг энг муҳим жиҳатларидан бири шахснинг эркинлиги ўлчови ва меъёри эканлиги да намоён бўлади, чунки ҳуқуқда нималарни содир этиш мумкин ва нималарни содир этишдан шахс ўзини тийиши кераклиги аниқ кўрсатиб қўйилган бўлади. Ҳуқуқнинг яна бир эътиборли жиҳати унинг норматив характерга эга эканлиги дир, яъни ҳуқуқ якка шахсга қаратилган бўлмай, балки ноаниқ сонли кўпчиликка йўналтирилгандир, масалан, йўл қоидаларига риоя этиш мажбурияти

йўлдан фойдаланадиган, йўлдан юрувчи барчага тегишли. Бундан ташқари ҳуқуқ нормалари бир марта қўлланишга мўлжалланган бўлмай, балки мунтазам қўлланишга йўналтирилган, яъни қўлланишга асос бўлган ҳар бир ҳолатда, тегишли ҳуқуқ нормаси қўлланилаверади, масалан, йўл қоидасини бузганлик учун жавобгарлик, ҳар гал шу ҳуқуқбузарлик содир бўлганда вужудга келаверади. Ҳуқуқ ижтимоий муносабат иштирокчиларига нисбатан бир хил чораларни қўллайди, яъни уларнинг ижтимоий аҳволи, ақлий қобилияти, жисмоний кучи ва бошқа жиҳатларига қарамасдан уларга бир хил ёндошади, масалан, йўл қоидасини бузмаслик мажбурияти мансабдор шахсга ҳам, оддий фуқарога ҳам, спортчига ҳам, оддий талабага ҳам бир хил юкланади. Ҳуқуқнинг турли қирралари ҳақида узоқ баҳс юритиш мумкин, чунки у кўп қиррали, мураккаб ижтимоий ҳодисадир. Унинг барча муҳим жиҳатларини жамлаган, кўпчиликка маъқул келадиган таърифини топиш мушкул. Умуман ҳуқуққа қуйидагича таъриф бериш мумкин: Ҳуқуқ - бу давлат томонидан ўрнатиладиган (ёки санкцияланадиган) ва бажарилиши таъминланадиган, ўзида тенглик, эркинлик, адолат ва хавфсизлик тамойилларини ифодалайдиган умуммажбурий характерга эга бўлган хатти- ҳаракат, юриш-туриш қоидалари мажмуидир. Ҳуқуқнинг моҳияти, мазмуни билан унинг ижтимоий қадр- қиммати, аҳамияти боғлиқдир. Ҳуқуқнинг ижтимоий аҳамияти - бу унинг шахс учун, жамият учун қандай аҳамиятга эга эканлигини англатувчи тушунчадир. Демак, ҳуқуқнинг ижтимоий аҳамиятини англаш - ҳуқуқнинг жамият ва шахс учун ижобий аҳамиятга эга эканлигини тушуниб етиш демакдир. У қуйидагиларда ўз ифодасини намоён этади: - ҳуқуқ жамиятда юз берувчи сон-саноқсиз ижтимоий муносабатларни тартибга солиш йўли билан жамиятда умумий тартибот ва барқарорлик ўрнатади; - ҳуқуқ маърифатли жамиятда эркинлик ва вадолат ўртасидаги нисбатнинг зарур даражасини таъминлайди ва шу йўл билан турли манфаатли аҳоли

қатламлари ўртасида ижтимоий мувозанатни ўрнатади; - ҳуқуқ бевосита ижтимоий муносабатларни тартибга солиш орқали ушбу ижтимоий муносабатлар мазмунига ҳам аниқлик киритади; - ҳуқуқ шахснинг ижтимоий фойдали эркин ҳаракат қилишига имконият яратади, унинг қонуний фаолиятини муҳофаза этади. Шундай қилиб, ҳуқуқнинг ижтимоий аҳамияти шундаки, у жамият ва шахс учун фойдали бўлган муносабатларнинг ривожига имконият туғдиради, уларнинг ҳимоясини таъминлайди, айни пайтда, жамиятнинг равнақига тўсиқ бўладиган муносабатларнинг илдизини қирқади, олдини олади. Ҳуқуқ принциплари ва функциялари Ҳуқуқ принциплари бу ҳуқуқнинг мазмунини, моҳиятини ва унинг жамиятда тутган ўрнини белгилаб берувчи бош ғоялардир. Ҳуқуқ принциплари бир томондан, ҳуқуқ ривожининг мураккаб қонуниятларини ифодаласа, иккинчи томондан эса, ҳуқуқий тартибга солишнинг барча соҳаларида амал қиладиган энг умумий нормаларни ўзида мужассам этади. Ҳуқуқ принциплари жамият тараққиётининг муҳим қонуниятлари билан ҳуқуқий тизим ўртасида боғловчи-воситачи ролини ўйнайди ва оқибат натижада ҳуқуқий тизим жамият ва инсон манфаатларига, эҳтиёжларига аста-секин мослашади. Ҳуқуқ принциплари ёйилиш доирасига қараб 3 гуруҳга бўлинади: - умумҳуқуқий принциплар; - тармоқлараро принциплар; - тармоқ принциплари. Барча ҳуқуқ тармоқларида бирдек амал қилувчи умумҳуқуқий принципларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1) адолатлилик принципи; 2) инсонпарварлик принципи; 3) демократизм ;

4) қонунийлик принципи; 1) фуқароларнинг қонун ва суд олдида юридик тенглиги принципи; 5) ҳуқуқ ва мажбуриятларнинг бирлиги принципи; 6) ишонтириш ва мажбурлов услубларининг уйғунлашуви; 7) халқаро ҳуқуқ нормалари устуворлиги ва б. Ҳуқуқ принциплари ўз мазмунига кўра бир неча ҳуқуқ тармоқларининг хусусиятларини ифодалайдиган бўлса, улар тармоқлараро принциплар ҳисобланади. Масалан, жиноят жараёни, фуқаролик жараёни ва хўжалик жараёни учун хос бўлган жавобгарликнинг муқаррарлиги, тортишувчанлик, суд ишларини юргизишнинг ошкоралиги принциплари тармоқлараро принциплар жумласига киради. Фақат бир ҳуқуқ тармоғида амал қиладиган принципларга мисол қилиб, жиноят жараёнида - айбсизлик презумпцияси, фуқаролик ҳуқуқида тарафларнинг тенглиги принципи, меҳнат ҳуқуқида - меҳнатнинг эркинлиги принципини кўрсатиш мумкин. Ҳуқуқ тараққиёти жараёнида ҳуқуқ шаклига хос бўлган бир қатор ўзига хос принциплар вужудга келиб, уларни юридик адабиётда ҳуқуқий аксиомалар деб юритилади. Улар жумласига «Ҳар қандай ҳаракатни содир этиш мумкин, агарда у қонунда ман этилмаган бўлса», «Қонун орқага қайтиш кучига эга эмас», «Ҳеч ким ўзининг ишига ўзи судья бўла олмайди», «Битта ва ўша ҳуқуқбузарлик учун икки марта жазоланиш мумкин эмас» каби принципларни киритиш мумкин. Ҳуқуқнинг моҳияти унинг функциялари орқали намоён бўлади. Ҳуқуқ функциялари - бу ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга ва инсонларнинг хатти-ҳаракатларига ўтказадиган таъсирининг асосий йўналишларидир. Ҳуқуқ функцияларида юридик нормаларнинг ҳаётда қандай ишлаши, ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларга қандай таъсир этиши намоён бўлади, демак, ҳуқуқ функциялари орқали ҳуқуқнинг жамиятда қандай ўрин тутишини билиб олиш мумкин. Ҳуқуқ функцияларини умумижтимоий ва функционал функцияларга ажратиш мумкин. Умумижтимоий функцияси орқали ҳуқуқ иқтисодга,

маънавиятга, сиёсатга таъсир этади ва тегишлича иқтисодий, маънавий ва сиёсий функцияларни бажаради. Бироқ, ҳуқуқнинг асосий, туб моҳияти унинг ижтимоий муноса- батларни тартибга солишидир, яъни унинг функционал жиҳатидир. Ҳуқуқнинг ижтимоий муносабатларни тартибга солиш функ цияси ўз навбатида қуйидаги функцияларга мазмунан ажратилади: 1) регулятив-статик функция , бунда ҳуқуқ жамиятдаги мавжуд ижтимоий муносабатларни тартибга солиш орқали уларни мустаҳкамлайди, уларга барқарорлик бахшида этади. Бу функция асосан қатор ҳуқуқ субъектларининг мақомини белгилашда кўрина- ди, масалан, шахс, давлат органи, жамоат бирлашмасининг ҳуқуқий мақомини аниқлаш, уларнинг ваколат доирасини белгилаш ва б. Ушбу функция ҳуқуқ субъектларига ваколат беради ва улар шу ваколат доирасида ҳаракат қиладилар, ҳуқуқий муносабатларга киришадилар. Бун функция ваколат берувчи ва ман этувчи нормалар ва шу аснода вужудга келувчи пассив ҳуқуқий муносабатлар орқали амалга оширилади; 2) регулятив-динамик функция. Бу функция орқали ҳуқуқ ижтимоий муносабатлар ривожини таъминлайди, яъни ҳуқуқ субъектининг бўлажак хатти-ҳаракати қандай бўлиши кераклиги аниқланади. Бу функция асосан мажбурият юкловчи нормалар орқали амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг Х I бобида фуқароларнинг бурчлари белгиланган: солиқларни тўлаш, ҳарбий хизматни адо этиш, атроф-муҳитга эҳтиёткорона муносабатда бўлиш каби; 3) қўриқлов-муҳофаза этиш функцияси - регулятив функцияни таъминлашга қаратилган. У давлат томонидан таъминланади, унинг органлари орқали амалга оширилади. Бу функция ҳуқуқий чеклашлар, яъни жазолаш, мажбуриятлар, ман этишлар, тўхтатиб қўйишлар орқали амалга оширилади ;

4) баҳо бериш функцияси орқали ҳуқуқ инсоннинг хатти- ҳаракати ҳуқуқий ёки ноҳуқуқий эканлигини кўрсатади. Ноҳуқуқий ҳаракат ёки ҳаракатсизлик учун тегишлича юридик жавобгарлик вужудга келади. Ҳуқуққа мос ҳаракатларни содир этганлик учун ҳам ижобий оқибат келиб чиқиши мумкин, бунда рағбалантирувчи нормалар ишга тушади, масалан, фуқарога давлат олий унвонининг берилиши, корхонада ходимга мукофот берилиши ва б. Ҳуқуқ тўғрисидаги назариялар Ҳуқуқнинг жуда мураккаб ижтимоий ҳодиса эканлиги, уни тушунишдаги кўп фикрлилик(плюрализм)ни келтириб чиқарган. Шу боис ҳуқуқ тўғрисида кўплаб назариялар ва қарашлар мавжуд, уларнинг мазмун ва йўналиши турлича бўлишидан қатъи назар ҳуқуқ ҳодисасини янада чуқурроқ англашга хизмат қилади. Ҳуқуқ ҳақидаги назариялар таҳлилини табиий ҳуқуқ назариясида бошлаш мақсадга мувофиқ, чунки бу назариянинг ғоялари ҳозирги замон давлатлари ҳуқуқи моҳияти ва мазмунига сингдирилган ҳамда уларга маънавий- ахлоқий асос бўлиб хизмат қилади. Табиий-ҳуқуқ назарияси га кўра, инсон дунёга келишида Оллоҳ ва табиат томонидан уларга қатор ҳуқуқлар берилган бўлиб, улар ўзида адолатни ифодалаган, улар ўзгармайди, олиб қўйилмайди, чунки улар табиийдир, инсон табиатидан келиб чиққан, масалан, инсоннинг эркин-эмин бўлиш ҳуқуқи, тенг бўлиш ҳуқуқи, хавфсиз бўлиш ҳуқуқи, бахтли, оилали бўлиш ҳуқуқи, мулкдор бўлиш ҳуқуқи ва б. Бу назария билан илк ғоялар қадимги Юнонистон ва Римда шаклланган. Суқрот, Арасту, Цицерон ва Ульпианлар бу ғоянинг қадимги асосчилари ҳисобланади. Кейинчалик бу ғоялар ўрта асрлар илоҳийшуноси Фома Аквинский таълимотида ривожлантирилган. Бироқ, яхлит, тугалланган назария сифатида бу ғоялар XVII - XVIII асрларда Гюго Гроций, Томас Гоббс, Джон Локк, Вольтер,

Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, А.Н.Радишев ва бошқалар томонидан узил-кесил шакллантирилган. Бу назарияга кўра жамиятда икки, яъни табиий ҳуқуқлар ва позитив ҳуқуқлар мавжуд. Табиий ҳуқуқлар инсон табиати, моҳиятидан, адолат, ахлоқийлик ва тафаккур принципларидан келиб чиққан, шу боис улар адолатлидир, зеро давр ва макон, давлат ва халқларга боғлиқ эмас, улардан ташқарида, шу сабабли барча даврларда, барча халқларга нисбатан ҳаракат қилаверади, чегара билмайди. Табиий ҳуқуқлар ўзининг табиийлиги боис, абадул-абад амал қилади ва ўзгармайди. Ҳар бир давлатнинг вазифаси эса, ўз фуқароларининг табиий ҳуқуқларини муҳофаза этиш ва уларни таъминлаш ҳисобланади. Позитив ҳуқуқ, яъни давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқ фақат табиий ҳуқуқларга мос келсагина, уларни адолатли, оқилона ҳуқуқ дейиш мумкин. Табиий ҳуқуқларни, албатта соф юридик маънодаги ҳуқуқлар деб айтиш қийин, бироқ, у позитив ҳуқуқ, яъни давлатнинг ўрнатадиган ҳуқуқи ёрдамида реал ҳуқуқларга айланиши мумкин. Табиий ҳуқуқлар ҳақидаги назария ҳозирги кунда замонавийлашган ҳолда амал қилмоқда. Унга кўра, давлат томонидан ўрнатиладиган ҳуқуқ, яъни позитив ҳуқуқ - табиий ҳуқуқлардан келиб чиққан ҳосила ҳуқуқдир ва у умуминсоний қадриятларга, яъни адолат, эркинлик, тенглик каби принципларга, аниқроғи инсон табиий ҳуқуқларига мос келиши керак. Бу назариянинг икки йўналиши мавжуд: неотомизм ва ―дунёвий доктрина. Неотомизмнинг асосий ғояси - давлат томонидан ўрнатиладиган ҳуқуқнинг илоҳий қонунларга мос келиши, оллоҳ қонунлари давлат қонунларининг табиий ҳуқуқларга мос келишини таъминлаши керак. ―Дунёвий доктринанинг бош ғояси эса ҳуқуқнинг асоси, замини ахлоқий, этик қоидалар бўлганлигига ишора қилиб, давлат чиқарадиган қонунлар табиий ҳуқуқнинг ахлоқий-маънавий талабларига жавоб бериши кераклигини таъкидлайди.

Таъкидлаш зарурки, ҳозирда табиий ҳуқуқ назариясининг кўпгина қоидалари илғор давлатлар ва халқлар томонидан ўзлаштирилиб, уларнинг конституцияларида ўзининг ифодасини топган Ўзбекистон Республикасининг Асосий қонуни ҳам бу масаладаги энг илғор ғояларни ўзида жамлаган. Ҳуқуқнинг тарихий мактаби . Намояндалари: Густав Гуго, Савиньи, Пухта. Шаклланиш даври - XIX асрнинг биринчи ярми. Моҳияти: ҳуқуқ бамисоли ерга ташланган уруғ қандай ўсиб- унса, етилса, ҳуқуқ ҳам одамлар онггида, тафаккурида худди шундай етилади, ―она сути билан авлоддан-авлодга ўтиб борувчи ҳуқуқ тил ва ахлоқ каби аста-секинлик билан шаклланади ва ўзида ўша халқнинг руҳини ифода этади, у одатлар ва қонунлар шаклида намоён бўлади. Ҳар бир халқнинг ҳуқуқи ўша халқнинг руҳи билан боғлиқ ҳолда шаклланади. Демак, ҳар бир халқ ҳуқуқи - ўша халқ руҳи ифодасидир. Ижобий томони : ҳуқуқ тарихини, унинг манбаларини ўрганиш зарурлигига эътиборни қаратади ва шу муносабат билан кенг манбани, айниқса, рим ҳуқуқи бўйича кенг материални тўплади. Салбий томони : барча халқлар учун ягона бўлган ҳуқуқнинг бўлиши мумкинлиги инкор этилган ва ҳар бир халқнинг ўзига хос ва ўзига мос ҳуқуқи бўлиши кераклиги таъкидланган. Ҳар қандай воқелик, шу жумладан қадимги дунёдаги қуллик ҳам у тарихан юзага келганлиги учун одатдаги нарса деб тушунилган ва адолатли, асосли деб талқин қилинган, Германиядаги эски феодал- крепостнойлик ҳу қуқи институтларини сақлаб қолиниши ёқланган, ҳар қандай ижобий, янги ўзгаришларга, хусусан умумгерман фуқаролик кодексини яратиш ҳақидаги таклифларга қатъий қаршилик билдирилган. Ҳуқуқнинг психологик (руҳий) назарияси ҳуқуқнинг пайдо бўлишини жамият ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлари билан боғламай, балки шахс ёки бир гуруҳ шахслар руҳияти билан боғлаб тушунтиради. Бунда ҳуқуқ руҳий кечинмалар, руҳий ҳиссиётлар натижасида шаклланган деб тушунтирилади.

Бу назария XIX аср охири ва XX аср бошларида Германия ва Францияда кенг ёйилган, намояндалари: Бирлинг, Кнапп (Германия), Тард (Франция), Л.И.Петражицкий (Россия). Моҳияти: - ҳуқуқнинг бош манбаи - бу ички ҳиссиётлар, инстинктлар соҳасидир; - ҳуқуқ бу тафаккурга нисбатан бирламчи бўлган ҳиссий кечинмалар, инсон характери, руҳияти маҳсулидир; - ҳуқуқ давлатга, иқтисодга, синфларга, синфий курашга боғлиқ эмас; - расмий, давлат билан боғлиқ позитив ҳуқуқ ва расмий бўлмаган алоҳида шахс ёки ижтимоий гуруҳнинг интуитив ҳуқуқи фарқланади; - интуитив ҳуқуқ ички туйғу орқали англанадиган ҳуқуқ бўлиб, унинг илдизлари инсон руҳиятида, унинг ҳис-туйғуларида жойлашган ва у инсон руҳий кечинмалари таъсирида шаклланади; - интуитив ҳуқуқ ҳаётдаги ўзгаришларга бефарқ қарамайди, ҳуқуқий тартибот принципларини шакллантиради, расмий ҳуқуққа таъсир кўрсатади; - расмий ҳуқуқ интуитив ҳуқуқ босимини ўзида сезади, унинг аксиомаларини сингдиради; - иккала ҳуқуқ ўртасида ўзаро таъсирнинг йўқлиги, ўзаро зиддиятнинг юзага келиши ижтимоий низони келтириб чиқаради. Ижобий томони: ҳуқуқни инсон эрки, руҳияти билан боғлайди. Ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишда, ҳар бир шахс ҳуқуқий хулқининг шаклланишида индивидуал ҳуқуқий онгнинг роли катта эканлигини илгари суради. Салбий томони : субъективизм. Ҳуқуқ билан ҳуқуқий онгни аралаштириб юборади ва уларни бир ҳодисадек талқин этади. Позитив ҳуқуқ давлат томонидан ўрнатилиб, унинг қонун ҳужжатларида ўз ифодасини топади ва шу боис кўпчиликка унча таниш эмас. Ижтимоий муносабатларни ҳуқуқ орқали тартибга солиш жараёнида индивидуал ҳуқуқий онгнинг ролига катта эътибор берган, чунки ҳар бир инсоннинг ҳуқуқий онгги унинг ҳуқуқий хулқ- атворини

белгилашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга деб ҳисоблашган, ҳуқуқий онг объектив реаллик сифатида талқин қилинган. Ҳуқуқий тартибга солиш механизмида ҳуқуқий онг билан бир қаторда яна бошқа ижтимоий-ҳуқуқий характердаги омиллар ҳам етакчи аҳамиятга эга эканлиги эътибордан четда қолдирилади. Ҳуқуқнинг нормативистик назарияси нинг шаклланиши ва асосланиши австриялик юрист Ганс Кельзен номи билан боғлиқ, XIX асрнинг 30-40-йилларида шаклланган. У ўзи томондан яратилган ―Ҳуқуқ ҳақидаги соф таълимот номли асари билан боғлиқ ҳолда мазкур таълимотни ҳам ―ҳуқуқнинг соф назарияси деб номлаган. Бу таълимот XIX асрда шаклланган формал-догматик юриспруденция ва юридик позитивизм таъсири остида шаклланган. Позитивизм табиий-ҳуқуқий назариядан фарқ қилган ҳолда, субъектив ҳуқуқни объектив ҳуқуқдан, яъни давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқдан келтириб чиқаради, ва бундай ёндашуви билан табиий ҳуқуқ назариясига қарши бўлган йўналишни эгаллайди. Позитивизм асосий ҳуқуқ ва эркинликларни инсонларга давлат беради деб таъкидлайди. Нормативистик назария ҳуқуқни қонун ҳужжатлари ва бошқа норматив актларда ташқи ифодаланган, жамланган нормалар мажмуидан иборат деб тушунади. Кельзеннинг ёзишича, ―ҳуқуқ фақат ҳуқуқ билангина белгиланади ва ―ҳуқуқнинг кучи унинг ўзида, ҳуқуқ бу мажбурий тарзда амалга ошириладиган нормалар мажмуидан иборат. Кельзен талқинича, ҳуқуқнинг соф назарияси шуки, юридик фан ҳуқуқни ўрганишда унинг иқтисодий, сиёсий, маърифий-ахлоқий жиҳатларини истисно қилиб ўрганиши керак. Шу боис Кельзен ўз асарида ―менинг вазифам ҳуқуқни том маънода ҳуқуқ ҳисобланмайдиган барча нарсалардан тозалашдир деб кўрсатган. Кельзен таълимотида ҳуқуқнинг тузилишига оид фикрлари ўзига хос ўрин тутади. Унинг фикрича, ҳуқуқ ―бош норма энг тепасида турган, тўппа- тўғри шаклланган, мантиқан боғланган элементлардан иборат бўлган поғонавий пирамидадан иборатдир, бу пирамиданинг ҳар бир бўғини ўзидан юқори турувчи

нормага боғлиқ, унинг юридик кучи ҳам шу пирамидада тутган ўрни билан белгиланади. Ушбу назарияга мувофиқ, ҳозирги замон ҳуқуқ тушунчаси - бу давлат томонидан ўрнатиладиган, зарур ҳолларда бажарилиши давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланадиган, энг муҳим ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ва давлат иродасини ифодалайдиган норматив-ҳуқу қий ҳужжатларда мустаҳкамланадиган нормалар мажмуидан иборатдир. Ижобий томони : ҳуқуқнинг нормативлик, иерархиявийлик, тузилмавийлик хусусиятларини ажратиб кўрсатади. Бу назария жамиятда қонунчиликнинг ривожланишига, ҳуқуқ нормаларини қўллашда бир хилликни таъминлашда, фуқароларнинг ҳуқуқ ва маж- буриятларини, улар томонидан ҳуқуқ бузилиши ҳолларида қўллани ладиган таъсир чораларининг тизимини, чора ва воситаларини ҳуқуқда аниқ аввалдан мустаҳкамлаб қўйишга имкон яратади. Салбий томони : Позитив ҳуқуқни, унинг моҳият ва мазмунини, жамиятдаги ўрни ва аҳамиятини белгиловчи, уни юзага келтирган эҳтиёж ва сабабларни ҳуқуқни ўрганишда аҳамияти катта эканлигини инкор этади, табиий ҳуқуқларни тан олмай, ҳуқуқни давлатга боғлаб, унинг ҳуқуққа бўлган таъсирига ўта урғу берган. Ҳуқуқнинг социологик мактаби XIX аср охири ва XX аср бошларида шаклланган бўлиб, унинг асосчилари ва вакиллари Р. Фон Иеринг, Л.Дюги, Ф.Жени, Е.Эрлих, Р.Паунд (АҚШ), Д.Фрэнсис, Левеллин ва б. ҳисобланади. Бу назария вакиллари ҳуқуқни амалий ҳодиса сифатида тушуниб, суднинг ҳуқуқ яратишдаги ролига катта эътибор берган. Шу боис бу назарияни ―жонли ҳуқуқ назарияси ҳам деб аташган. Ҳуқуқ деганда юридик амалиётни, ҳуқуқий тартиботни, қонунларни қўллаш жараёни тушунилган. Уларча, ҳуқуқ - бу ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчилари бўлган юридик ва жисмоний шахсларнинг амалдаги, реал хатти-ҳаракатларидир. Д.Дьюгининг фикрича, ―Ҳуқуқ - бу фаолият бўлиб, унинг воситасида бошқа фаолиятга аралашиш мумкин. Ҳуқуқий норма эса биронта фаол рол ўйнамайди, у ҳар бир аниқ ҳолатда индивидуал маъмурий ёки суд

актларини чиқариш йўли билан мазмунга эга бўлувчи ―қоғоз бўлагидир. Давлат томонидан ўрнатилган ҳуқуқ умуман ҳуқуқнинг бир қисми холос ва бу ҳуқуқ билан бир қаторда ―жонли ҳуқуқ ҳам амал қилади. Бу ―жонли ҳуқуқ эса, реал ҳаётда таркиб топган фактик амалий муносабатларнинг айнан ўзидир. Шунга асосланиб, улар ―ҳуқуқнинг ўзгарувчанлиги ғоясини илгари сурганлар. Бу назария тарафдорларининг фикрича: -ҳуқуқ бу жамиятдаги муносабатларни тартибга солиш режимидир; -ҳуқуқ суд ҳужжатлари билан айнан, суд ҳужжатлари шунчаки ҳуқуқ қўллаш актлари эмас, балки жамиятдаги умумий тартиб, эҳтиёжлар, манфаатлар ифодасидир; -суд прецедентлари ҳуқуқнинг асосий манбаи ҳисобланади (норматив- ҳуқуқий актлар эмас); -судлар қонунлар билан эмас, балки бошқа судлар (айниқса, юқори турувчи судлар) нинг прецедентлари билан боғлиқ; -қонунлар суд қарорларида яшайди (―жонли ҳуқуқ), қонунлар ўз ҳолича яшай олмайди (―ўлик ҳуқуқ); -―жонли ҳуқуқ суд қарорлари билан белгиланувчи одамларнинг реал ҳуқуқ ва бурчларида, ҳуқуқий муносабатларда яшайди; -ҳуқуқни ижод этиш қобилияти судларга тегишли. Ижобий томони : ҳуқуққа бўлган кенг ёндашув, ижтимоий муҳитни эътиборга олиш. Назария ўз эътиборини ҳуқуқнинг жамият- даги ҳаракатига, унинг реал муносабатлар доирасидаги фаолиятига қаратади. Ҳуқуқий тартибга солишнинг, ҳуқуқ қўллаш жараёнини- нинг реал шарт-шароитларини ўрганиш зарурлигини кўрсатади. Салбий томони : ҳуқуқни ҳуқуқий муносабатлар билан, яъни ҳуқуқнинг ҳаётдаги реал ҳаракати билан чалкаштириб юборган. Суд органларига ―ҳуқуқни яратиш, ўзгартириш имконини беради, оқибатда қонунийликнинг бузилишига, суд органлари томонидан суистеъмолликларга йўл қўйилишига, қонун аҳамиятини пасайишига олиб келади. Марксча-ленинча ҳуқуқ назарияси XIX асрнинг 40-йилларида шаклланган бўлиб, намоёндалари К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин, И.Сталин, Буҳаринлар

ҳисобланади. Бу назариянинг асосини тарихни ва синфий курашни материалистик нуқтаи-назарда қараш ташкил этади. Марксча-ленинча ҳуқуқ назарияси совет юридик фанида мутлоқ ҳукмрон ғоя эди. Унинг асосчилари Маркс, Энгельс яшаб ижод этган давр дастлабки илк капитализмнинг синфий зиддиятлари очиқ кўриниб турган бир пайтига тўғри келган ва бу давр уларнинг ижодида ўзининг ҳал қилувчи таъсирини қолдирган. Шу боис улар давлат ва ҳуқуқни синфий ҳодисалар сифатида тушунишган. Моҳияти: -ҳуқуқ пировард натижада жамиятнинг иқтисодий базиси билан белгиланади; -ҳуқуқ иқтисодий базисдан юқори бўла олмайди, унинг ўз тарихи йўқ; -эски ижтимоий-иқтисодий формациянинг ҳуқуқи синдирилиши лозим, чунки у инқилобдан сўнг янги иқтисодий муносабатларга хизмат қила олмайди; -ҳуқуқ коммунистик жамият арафасида ахлоқий нормаларга айланиб, барҳам топади; -ҳуқуқ ҳамиша, ҳатто ривожланган социализм шароитида ҳам синфийдир (умумхалқ ҳуқуқи); -ҳуқуқнинг ривожланиш жараёнига коммунистик партия раҳбарлик қилади; -ҳуқуқ жамиятдаги мавжуд иқтисодий ҳукмрон синфнинг қонун даражасига кўтарилган эрки ифодасидир. Хусусияти : ҳуқуқни иқтисодиёт, мулкчилик шакллари, сиёсат ва ҳокимият учун кураш билан очиқ боғлиқлигини таъкидлайди. Камчилиги : ҳуқуқнинг пайдо бўлиши ва ривожланишига таъсир этувчи бошқа омилларни қисман ёки тўла инкор этади, маданий феномен сифатида ҳуқуққа етарли баҳо бермайди. Шундай қилиб, жамиятда мавжуд бўлган мураккаб ижтимоий муносабатлар тизими унга мос келувчи ва объектив тарзда шаклланган ижтимоий нормалар тизими билан тартибга солинади. Жамиятнинг норматив тизимида ҳуқуқнинг ўрни ўзига хос бўлиб, у жамият, давлат ва шахсга оид энг муҳим ва типик муносабатларни тартибга солади.

Ҳуқуқнинг ижтимоий аҳамияти шундаки, ҳуқуқ нормалари воситасида ижтимоий муносабатлар тартибга солинади ва шу тариқа кишилар ўртасидаги муносабатларда ижтимоий адолат ва барқарорлик, тартибот ва мувозанат таъминланади.

Адабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси . - Т .: Ўзбекистон .2003. 46 б . 2. Каримов И . А . Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари. -Т.: Ўзбекистон.2002. 76 б. 3. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 4. Каримов И.А. Янги ҳаётни эскича қараш ва ёндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 5. Каримов И.А. Инсон, унинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳамда манфаатлари - энг олий қадрият. Халқ сўзи. 2005 йил 8 декабр. 6. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.: Адолат 2001. 695 с. 7. Исломов З.М. Ҳуқуқ тушунчаси, моҳияти, ижтимоий вазифаси. Ўқув қўлланма.Т.: ТДЮИ нашри.2004.139 б. 8. Исломов З.М. Давлат ва ҳуқуқнинг умумназарий муаммолари: ҳуқуқни тушуниш, ҳуқуқий онг ва ҳуқуқ ижодкорлиги. Т.: ТДЮИ нашри. 2005. 188 б.

Похожие

Пул муомаласини хукукий тартибга солиш

Ер тузишни хукукий тартибга солиш

Қишлоқ хўжалигини давлат томонидан тартибга солиш

Ер учун ҳақ тўлашни ҳуқуқий тартибга солиш ( ЕР учун хак тулашни хукукий тартибга солиш

Меҳнат муҳофазаси ва уни ҳуқукий тартибга солиш ( мехнат мухофазаси ва уни хукукий тартибга солиш