Меҳнат муҳофазаси ва уни ҳуқукий тартибга солиш ( мехнат мухофазаси ва уни хукукий тартибга солиш - Юриспруденция - Рефераты

Меҳнат муҳофазаси ва уни ҳуқукий тартибга солиш ( мехнат мухофазаси ва уни хукукий тартибга солиш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

169 KB

www.arxiv.uz МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА УНИ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШ РЕЖА : 1 . Меҳнат муҳофазаси тушунчаси ва уни таъминлашнинг ҳуқуқий воситалари 2. Меҳнат муҳофазаси ва ишлаб чиқариш хавфсизлиги юзасидан ходимлар ҳамда иш берувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 3. Айрим тоифадаги ходимлар меҳнатини муҳофазалашга тааллуқли махсус қоидалар.Хотин-қизлар меҳнатини муҳофазалаш 4. Ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ҳодисаларни текшириш ва ҳисобга олиб бориш

www.arxiv.uz Қулай меҳнат шароитида ишлаш ҳуқуқи – фуқароларнинг муҳим конституциявий ҳуқуқларидандир. Ушбу ҳуқуқларни амалда таъминлаш меҳнат муҳофазасига оид қонун ҳужжатлари талабларини оғишмай бажариш йўли билан рўёбга чиқарилиши мумкин. Меҳнат муҳофазаси тегишли қонун ва бошқа меъёрий ҳужжатлар асосида амал қилувчи, инсоннинг меҳнат жараёнида хавфсизлиги, сиҳат-саломатлиги ва иш қобилияти сақланишини таъминлашга қаратилган ижтимоий, иқтисодий, ташкилий, техникавий, санитария-гигиена ва даволаш-профилактика тадбирлари ҳамда воситалари тизимидан иборат. Меҳнат ҳуқуқида меҳнат муҳофазаси атамаси кенг ва тор маъноларда ишлатилади. Кенг маънода бу атама меҳнатини қўллашга оид барча масалалар мажмуини ўз ичига оладиган ва меҳнат ҳуқуқининг турли бўлимлари (меҳнат шартномаси, иш в а дам олиш вақти ва бошқалар)га тааллуқли ҳуқуқ нормалари йиғиндиси тушунилади. Булар жумласига ишга қабул қилишдан асоссиз бош тортишни тақиқловчи, ходимларни ишдан бўшатиш ва бошқа ишга ўтказишни чекловчи, иш вақти чегараларини белгиловчи ҳамда бошқа кўплаб қулай меҳнат шароитлари яратилишига қаратилган йўналишлар кирад и. Тор маънода эса меҳнат муҳофазаси атамаси ходимлар учун хавфсиз ва соғлом меҳнат шароитлари яратиш, ишлаб чиқариш участкаларида техникавий, санитария-гигиена шароитларини таъминлаш мақсадида белгиланган стандартлар ва нормативларнинг ишлаб чиқилиши ва уларга амал қилишни таъминлашга оид иқтисодий, ҳуқуқий, ташкилий чора- тадбирлардан иборат бўлади. Меҳнат муҳофазаси техника хавфсизлиги ва ишлаб чиқари ш санитариясини ҳам ўз ичига олади. Техника хавфсизлиги деганда ишлаб чиқаришни зарарли омиллари таъсирини бартараф этишга қаратилган ташкилий тадбирлар ва техникавий воситалар тизими назарда тутилади. Ишлаб чиқариш санитарияси деганда, ишлаб чиқаришнинг зарарли таъсирларининг олдини

www.arxiv.uz олишга ёки уларни камайтиришга қаратилган ташкилий тадбирлар ва техникавий воситалар тизими тушунилади. Меҳнат муҳофазасига оид қонунлар мулкчилик шаклидан қатъи назар, барча корхона ва ташкилотларга, кооперативлар, деҳқон-фермер хўжаликларида ёлланиб ишлаётган ёки аъзо бўлган ҳолда меҳнат қилаётган барча фуқароларга, ишлаб чиқариш амалиёти даврида корхоналарга жалб этилган ўқувчилар ва талабаларга, корхонадаги ишларга жалб этилган ҳарбий хизматчиларга, муқобил хизматни ўтаётган шахсларга, шунингдек давлат ва жамият манфаатларини кўзлаб амалга ошириладиган бошқа ишларга жалб этилган барча фуқаролар меҳнатини муҳофазалашга нисбатан тадбиқ этилади. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 6 майда қабул қилинган «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни 1 4-моддасида меҳнатни муҳофаза қилиш соҳасидаги Ўзбекистон Республикаси давлат сиёсати асослари баён этилган бўлиб, корхонанинг ишлаб чиқариш натижаларига нисбатан ходимнинг ҳаёти ва соғлиги устуворлиги бу сиёсатнинг бош қоидаларидан бирини ташкил этади. Меҳнатни муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий манбаи Ўзбекистон Республикасининг Конститутцияси, Ўзбекистон Республикасининг «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг « Меҳнатни муҳофаза қилиш » боби (211-223-моддалар) ва б ошқа қоидалар, Ўзбекистон ҳукуматининг меҳнатни муҳофаза қилишга оид қарорлари, вазирликлар ва идораларнинг ишлаб чиқаришдаги техник хавфсизлиги, санитария ҳамда гигиенага, профилактикага оид йўриқномалар, стандартлар, техникавий шартлар, маҳаллий давлат ҳокимият органларининг қарорлари, корхона ва ташкилотларнинг бевосита ўзида ишлаб чиқилган, иш берувчилар ҳамда ходимлар вакиллик органлари билан ўзаро келишиб тасдиқлаган меҳнатни муҳофаза қилишга оид локал меъёрий ҳужжатлар ҳисобланади. 1 Қаранг : Ўзбекистоннинг янги қонунлари. Т., «Адолат», 1994, 8-сон.

www.arxiv.uz Ўзбекистоннинг давлатлараро икки томонлама ва кўп томонлама аҳдлашувлари, Ўзбекистон иштирок этган ёки тан олган халқаро шартномалар ҳам меҳнатни муҳофаза қилишга оид қонунчиликнинг муҳим манбаларидан ҳисобланади 1 . Меҳнат кодексининг 211-моддасига кўра, меҳнат муҳофазаси меҳнат муносабатларининг муҳим таркибий элементи ҳисобланиб, ундан иш берувчи учун ҳам, ходим учун ҳам муҳим ҳуқуқлар ва мажбуриятлар вужудга келади. Меҳнат кодексининг 212-моддасида меҳанат муҳофазаси юзасидан ходимларнинг мажбуриятлари кўрсатилган бўлиб унга кўра, « Ходим меҳнатни муҳофаза қилиш нормаларига, қоида ва йўриқномаларига, шунингдек маъмуриятнинг ишни бехатар олиб бориш ҳақидаги фармойишларига риоя қилиши, олинган шахсий воситалардан фойдаланиши, инсонлар ҳаёти ва соғлигига бевосита хавф соладиган ҳар қандай ҳолат ҳақида, шунингдек иш жараёнида ёки у билан боғлиқ ҳолда содир бўлган ҳар қандай бахтсиз ҳодиса ҳақида ўзининг бевосита раҳбарини (бригадири, устаси, участка бошлиғи ва бошқаларни) дарҳол хабардор қилиши шарт ». Меҳнатни муҳофаза қилишга оид талабларга қатъий амал қилиш ходимнинг бурчи бўлиб, унга риоя этмаслик интизомий жавобгарликка ва интизомий жазо қўлланишига сабаб бўлади. Меҳнатни муҳофаза қилишга оид талабларга риоя этилишини текшириб бориш ва зарур шарт-шароитлари билан таъминлаш иш берувчининг мажбуриятлари сирасига киради. Корхоналарда меҳнат муҳофазасига оид ишларни режалаштириш ва амалга ошириш, бу соҳани иш берувчи томонидан бошқариш корхоналарнинг хўжалик мустақиллиги билан уйғун ҳолда олиб боришига асосланади. Меҳнатни муҳофаза қилиш режалари муайян тармоқ минтақада соғломлаштириш, меҳнат шароитларини такомиллаштиришнинг умумий режалари таркибий қисми ҳисобланади. 1 Қаранг : Халқаро Меҳнат Ташкилотининг 1963 йилги « Машиналарни ҳимоя мосламалари билан таъминлаш ҳақида »ги, 1977 йилги 148-сонли «Ҳавони ифлослантириш, шовқин ва иш жойидаги тебранишлардан ҳимоя қилиш ҳақида»ги ва бошқа Конвенциялари.

www.arxiv.uz Меҳнатни муҳофаза қилиш ишлари корхона лойиҳаланиши, қурилиш ва фойдаланишига топширилишидан бо шлаб, ишлаб чиқариш жараёни давомида ҳам узлуксиз амалга оширилади. Меҳантни муҳофаза қилиш юзасидан стандартларни аниқлаш қонун ҳужжатлари билан белгиланади 2 . Ме ҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги Қонуннинг 9-моддасида корхоналар ва объектларни лойиҳалаш, қуриш ва ишлатишда, ишлаб чиқариш воситаларини тайёрлаш ва таъмирлашда меҳнатни муҳофаза қилиш талабларига риоя этилишини таъминлаш чоралари белгилаб қўйилган бўлиб, унга кўра меҳнат муҳофазаси талабларга жавоб бермайдиган корхона ва объектларнинг ишга тушиши таъқиқланганлиги кўрсатилган. Соғлом ва хавфсиз меҳнат шароитини таъминлашга қаратилган профилактик чоралар жумласига юқоридагилардан ташқари, корхоналарда техника хавфсизлигини таъминлаш хизмати бўлиши лозимлиги ҳақидаги (меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги Қонуннинг 14-моддаси) меҳнатни муҳофаза қилишга оид йўриқнома ва бошқа меъёрий ҳужжатларнинг ишлаб чиқилиши, ходимларнинг якка ҳимояланиш воситалари билан таъминланишлари ва бу воситалардан фойдаланиш ходим учун мажбурий эканлиги, зарарли ишлаб чиқариш шароитларида банд бўлган ходимларнинг касалликка чалинишларининг олдини олиш мақсадида белгиланган меъёрларга мувофиқ профилактик озиқ-овқат маҳсулотлари, шўр сув, сут ва сут маҳсулотлари билан таъминланишлари, айрим тоифага мансуб ёки зарарли меҳнат шароитларида банд бўлган ходимларни ишга қабул қилиш пайтида ҳамда иш давомида вақти- вақти билан тиббий кўрикдан ўтказиб туриш лозимлиги, соғлиги ҳолатига кўра ходимларни енгилроқ ишга ўтказиб турилиши каби тадбирлар ҳам киради . Меҳнатни муҳофаза қилиш мақсадлари учун давлат маблағлари ажратилади ҳамда улардан тўлиқ ва мақсадга мувофиқ фойдаланилиши давлат ҳамда жамоатчилик йўли билан назорат қилинади. Корхона томонидан меҳнатни муҳофаза қилиш учун ажратилган маблағлардан тўлиқ ёки мақсадга мувофиқ 2 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида 2000 йил 7 январда 870-тартиб рақами билан давлат рўйхатига олинган « Меҳнат муҳофазасига оид йўриқномалар ишлаб чиқиш ҳақида”ги Низом .

www.arxiv.uz фойдаланмаслик давлат ва молия интизомини қўпол равишда бузиш деб баҳоланади. Корхоналарда ходимлар иш берувчилар ҳисобидан бахтсиз ҳодисалардан ва касб касалликларига чалинишдан мажбурий суғурта қилиб қўйилади. Меҳнат муҳофазасига оид умумий ва махсус қоидалар Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси, “Меҳнат муҳофазаси тўғрисида”ги Қонунда, «Аҳоли соғлигини сақлаш тўғрисида»ги 1 , “Санитария назорати тўғрисида”ги 2 , “Табиатни муҳофаза қилиш тўғрисида”ги 2 ва бошқа Қонунларда, улар асосида ишлаб чиқилган меъёрий ҳужжатларда белгилаб қўйилган. Ходимларнинг айрим тоифаларига мансуб бўлган шахсларнинг (аёллар, ўсмирлар ва бошқалар) меҳнатни муҳофаза қилиш масалалари уларга доир бўлган махсус қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади. Меҳнат муҳофазаси ва ишлаб чиқариш шароитларини яхшилаш масалалари корхона жамоа шартномасида, тармоқ келишувларида ва бошқа локал меъёрий ҳужжатларда ҳам ўз аксини топади. 2. Меҳнат муҳофазаси ва ишлаб чиқариш хавфсизлиги юзасидан ходимлар ҳамда иш берувчиларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 16-моддасида хавфсиз ва гигиена талабларига жавоб берадиган ш ароитларда меҳнат қилиш ходимнинг асосий ҳуқуқларидан бири эканлиги белгилаб қўйилган. Меҳнат кодексининг 213-моддасига кўра: 1 Қаранг : Ўзбекистоннинг янги қонунлари , «Адолат», 1997, 82-бет, 14-сон. 2 Қаранг : Ўша манба, Т., «Адолат», 1993, 105-бет, 6-сон. 2 Қаранг : Ўша манба, Т., «Адолат», 1993, 195-бет, 7-сон .

www.arxiv.uz Иш берувчи меҳнат шартномасини тузишда ва бошқа ишга ўтказишда ходимни меҳнат шароитлари, шу жумладан касб касалликлари ва бошқа касалликларга чалиниш эҳтимоли тўғрисида, шу билан боғлиқ ҳолда унга бериладиган имтиёз ва компенсациялар, шунингдек шахсий ҳимоя воситалари ҳақида хабардор қилиши керак. Иш берувчи ходимларга ёки уларнинг вакилларига муайян иш жойидаги ва ишлаб чиқаришдаги меҳнатни муҳофаза қилишнинг ҳолати ҳақида ҳам ахборот бериши шарт. Ходим иш жараёнида ўзининг ҳаёти ёки соғлигига таҳдид солувчи ҳолатлар юзага келганда бу ҳақда иш берувчини дарҳол хабардор қилади. Агар бундай ҳолатлар иш берувчи томонидан дарҳол бартараф этилмаса, у ҳолда ходим иш бажаришни рад этиш ҳуқуқига эга бўлади. Маъмурият меҳнатни муҳофаза қилишнинг замонавий воситаларини жорий этиш ва ишлаб чиқаришда жароҳатланиш ҳамда касб касалликларининг олдини оладиган санитария-гигиена шароитларини таъминлаши шарт. Ходимнинг саломатлиги ёки ҳаётига хавф туғдирувчи вазият пайдо бўлганда, у бу ҳақда зудлик билан маъмуриятга хабар қилади, бу ҳол назорат органи томонидан тасдиқланган тақдирда маъмурият ишни тўхтатиши ва хавфни бартараф этиш чорасини кўриши шарт. Маъмурият томонидан зарур чоралар кўрилмаган тақдирда, ходим ишни хавф бартараф этилгунга қадар тўхтатиб туришга ҳақлидир ва унга ҳеч қандай интизомий жазо қўлланилмайди. Маъмурият агар меҳнатни муҳофаза қилиш инспекцияси томонидан тасдиқланган, ходимнинг ҳаёти ва саломатлиги учун тўғридан-тўғри жиддий хавф ҳамон сақланиб турган бўлса, ундан ишни қайта бошлашни талаб қилишга ҳақли эмас ва ходимга иш тўхтатиб турилган бутун давр учун барча моддий зиённи тўлаши шарт. Маъмурият меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисидаги қонунларни бузган ва бу назорат қилувчи идоралар томонидан тасдиқланган тақдирда, меҳнат

www.arxiv.uz шартномаси ходимнинг аризасига кўра, унга ишдан бўшаганда бериладиган пул тўлангани ҳолда исталган пайтда бекор қилиши мумкин. Ходимда касб касаллиги белгилари аниқланган тақдирда маъмурият тиббий хулоса асосида унга ихтисосини ўзгартиргунга қадар ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда бошқа ишга ўтказиши лозим. Соғлиги ҳолатига кўра енгилроқ ёки ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсиридан ҳоли бўлган ишга ўтказишга муҳтож ходимларни иш берувчи, уларнинг розилиги билан тиббий хулосага мувофиқ вақтинча ёки муддатни чекламай ана шундай ишларга ўтказишга мажбур. Соғлиги ҳолатига кўра енгилроқ ёки ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсиридан ҳоли бўлган камроқ ҳақ тўланадиган ишга ўтказилганда ходимларнинг шундай ишларга ўтказилган кунидан бошлаб, икки ҳафта мобайнида аввалги ўртача ойлик иш ҳақи сақланади. Сил касаллиги ёки касб касаллигига чалинганлиги сабабли камроқ ҳақ тўланадиган бошқа ишга вақтинча ўтказилган ходимларга шу ишга ўтган вақт учун, лекин икки ойдан ортиқ бўлмаган муддат давомида касаллик варақаси бўйича янги ишда бериладиган иш ҳақига қўшилганда ходимнинг аввалги ишидаги тўлиқ иш ҳақидан ошиб кетмайдиган миқдорда нафақа тўланади. Башарти, касаллик варақасида кўрсатилган муддатда иш берувчи бошқа иш топиб беролмаган бўлса, у ҳолда шунинг оқибатида бекор ўтган кунлар учун нафақа умумий асосларда тўланади. Иш билан боғлиқ ҳолда меҳнатда майиб бўлганлиги ёки соғлигига бошқача тарзда шикаст етказилганлиги муносабати билан вақтинча камроқ ҳақ тўланадиган ишга ўтказилган ходимларга уларнинг соғлиги шикастланганлиги учун жавобгар бўлган иш берувчи аввалги иш ҳақи билан янги ишда оладиган иш ҳақи ўртасидаги фарқни тўлайди. Бундай фарқ меҳнат қобилияти тиклангунга қадар ёки ногиронлиги белгилангунга қадар тўланади. Қонун ҳужжатларида соғлиги ҳолатига кўра енгилроқ ёки ноқулай ишлаб чиқариш омилларининг таъсирини ҳал этадиган камроқ ҳақ тўланадиган

www.arxiv.uz ишга ўтказилганда аввалги ўртача ойлик иш ҳақини сақлаб қолишнинг давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақа тўлаб туришнинг бошқача ҳоллари ҳам назарда тутилиши мумкин. Ходимлар ҳуқуқлар билан бир қаторда мажбуриятларга ҳам эгалар. Меҳнат кодексининг 212-моддасида айтилишича: Ходим меҳнатни муҳофаза қилиш нормаларига, қоида ва йўриқномаларига, шунингдек маъмуриятнинг ишни бехатар олиб бориш ҳақидаги фармойишига риоя қилиши, олинган шахсий ҳимоя воситаларидан фойдаланиши, инсонлар ҳаёти ва соғлигига бевосита хавф соладиган ҳар қандай ҳолат ҳақида, шунингдек иш жараёнида ёки у билан боғлиқ ҳолда содир бўлган ҳар қандай бахтсиз ҳодиса ҳақида ўзининг бевосита раҳбарини (бригадири, устаси, участка бошлиғи ва бошқаларни) дарҳол хабардор қилиши шарт. Меҳнат муҳофазасига оид қоида ва стандартларга кўра муайян ишни бажаришга ходимнинг қўйилиши учун у махсус ўқитилиши ва имтиҳон топшириши лозимлиги белгилаб қўйилган бўлса, у ҳолда ушбу ишлар хавфсизлиги ва эксплуатация қоидалари юзасидан ўқитилиши лозим. Ходимни бундай ўқитишдан бўйин товлашига йўл қўйилмайди. «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги Қонунни 19-моддасида кўрсатилганидек: Корхоналарнинг барча ходимлари, шу жумладан раҳбарлари ўз касблари ва иш турлари бўйича давлат назорат идоралари белгиланган тартиб ва муддатларда ўқишлари, йўл-йўриқлар олишлари, билимларини текширувдан ўтказишлари ҳамда қайта аттестациядан ўтишлари шарт. Маъмурият барча янги ишга кираётганлар, шунингдек бошқа ишга ўтказилаётганлар учун ишларни бажаришнинг хавфсиз усулларини ўргатишни ташкил этиши, меҳнатни муҳофаза қилиш ва бахтсиз ҳодисаларда жабрланганларга ёрдам кўрсатиш бўйича йўл-йўриқлар беришлари шарт. Ўта хавфли ишлаб чиқаришларга ёки касбий танлов талаб қилинадиган ишга кираётган ходимлар учун меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича

www.arxiv.uz имтиҳонлар топшириладиган ва кейин вақти-вақти билан қайта аттестациядан ўтиладиган ўқув ўтказилади. Меҳнатни муҳофаза қилиш бўйича белгиланган тартибда ўқитиш, йўл-йўриқлар бериш ва билимларни текширишдан ўтмаган шахсларни ишга қўйиш тақиқланади. Маъмурият ходимларнинг меҳнатни муҳофаза қилиш масалалари бўйича малакаси мунтазам ошириб борилишини таъминлаши шарт. Корхоналарда меҳнат муҳофазасини таъминлаш ва соғлом, хавфсиз меҳнат шароитларини яратишда иш берувчига, унинг вакили саналувчи корхона маъмуриятининг аҳамияти катта. Амалдаги қонунчилик иш берувчи (маъмурият)нинг бу соҳадаги ҳуқуқлари ва мажбуриятларини назарда тутади. Барча корхоналарда хавфсизлик ва гигиена талабларига жавоб берадиган меҳнат шароитлари яратилган бўлиши керак. Бундай шароитларни яратиб бериш иш берувчининг мажбуриятига киради. Иш берувчи меҳнатни муҳофаза қилиш талабларини бузганлиги учун жавобгардир. Стандартлар, эргономика, меҳнатни муҳофаза қилишга доир қоидалар ва меъёрлар талабларига жавоб бермайдиган ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотларини лойиҳалаш, қуриш ҳамда қайта қуриш, ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқиш, тайёрлаш, таъмирлаш, технологияларни жорий этишга шу жумладан хориждан сотиб олинганларини жорий этишга йўл қўйилмайди. Ҳеч бир янги ёки қайта қурилаётган корхона, ишлаб чиқариш воситалари, агар улар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси белгилаган тартибда бериладиган хавфсиз лик шаҳодатномасига эга бўлмаса, фойдаланишга қабул қилиниш и ва ишга туширилиши мумкин эмас. Белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилиши лозим бўлган корхоналар Ўзбекистон Републикасининг тегишли назорат идоралари берадиган фаолиятни амалга ошириш ҳуқуқини таъминловчи рухсатномани олдиндан тақдим этишлари шарт. Корхонанинг кўрсатилган рухсатномани олиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади.

www.arxiv.uz Меҳнат хавфсизлиги талабларига жавоб бермайдиган ва ишловчилар соғлиги ҳамда ҳаётига хавф туғдирувчи корхоналар фаолияти ёки ишлаб чиқариш воситаларидан фойдаланиш, улар меҳнат хавфсизлиги талабларига мувофиқ ҳолга келтирулгунга қадар, Ўзбекистон Республикаси қонунларида белгиланган тартибда ваколатли идоралар томонидан тўхтатиб қўйилиши керак. Йўл қўйиладиган энг кўп меъёрлар (концентрацияси) ишлаб чиқарилмаган ва белгиланган тартибда экспертизадан ўтмаган заҳарли моддаларни ишлаб чиқаришда қўллаш тақиқланади . Меҳнат кодексининг 214-моддасида айтилганидек: Иш берувчи меҳнат шартномаси тузиш чоғида дастлабки тарзда ва кейинчалик (иш давомида) вақти-вақти билан қуйидаги ходимларни тиббий кўрикдан ўтказишни ташкил қилиши шарт: ўн саккиз ёшга тўлмаганлар; олтмиш ёшга тўлган эркаклар, эллик беш ёшга тўлган аёллар; ногиронлар; меҳнат шароити ноқулай ишларда, тунги ишларда, шунингдек транспорт ҳаракати билан боғлиқ ишларда бан д бўлганлар; озиқ-овқат саноатида, савдо ва бевосита аҳолига хизмат кўрсатиш билан боғлиқ бўлган бошқа тармоқлардаги ишларда банд бўлганлар; умумтаълим мактаблари, мактабгача тарбия ва бошқа муассасаларнинг бевосита болаларга таълим ёки тарбия бериш билан машғул бўлган педагог ва бошқа ходимлари. Меҳнат шароити ноқулай ишлар ва бажараётганида дастлабки тарзда ва вақти-вақти билан тиббий кўрикдан ўтилиши лозим бўлган бошқа ишларнинг рўйхати ва уларни ўтказиш тартиби Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белигиланади. Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ходимлар тиббий кўрикдан ўтишидан бўйин товлашга ҳақли эмаслар. Иш берувчи тиббий кўрикдан ўтишдан ёки тиббий комиссияларнинг текширувлар натижасида

www.arxiv.uz берган тавсияларни бажаришдан бош тортган ходимларни ишга қўймасликка ҳақлидир. Ходимлар меҳнатидан уларнинг соғлиги ҳолатига тўғри келмайдиган ишларда фойдаланишга йўл қўйилмайди. Агар ходим ўз соғлигининг ҳолати меҳнат шароити билан боғлиқ ҳолда ёмонлашган деб ҳисобласа, у навбатдан ташқари тиббий кўрикдан ўтказишни талаб қилишга ҳақлидир. Тиббий кўрикдан ўтиши муносабати билан ходимлар чиқимдор бўлмайдилар . Меҳнатни муҳофаза қилиш тадбирларини ўтказиш учун белгиланган тартибда маблағлар ва зарур материаллар ажратилади. Бу маблағ ва материалларни бошқа мақсадга сарфлаш ман этилади. Мазкур маблағ ва материаллардан фойдаланиш тартиби жамоа шартномасида, агар у тузилмаган бўлса, иш берувчи билан касаба уюшмаси қўмитаси ёки ходимларнинг бошқа вакиллик органи ўртасидаги келишув аосида белгиланади. Меҳнат жамоалари, уларнинг вакиллик органлари меҳнатни муҳофаза қилишга мўлжалланган маблағлардан фойдаланилишини текшириб борадилар. Меҳнат шароити ноқулай ишларда банд бўлган ходимлар белгиланган меъёрлар бўйича: сут (шунга тенг бошқа озиқ-овқат маҳсулотлари); даволаш-профилактика озиқ-овқати; газли шўр сув (иссиқ цехларда ишловчилар учун); махсус кийим-бош, пойафзал, бошқа шахсий ҳимоя ва гигиена воситалари билан бепул таъминланадилар. Бундай ишларнинг бериладиган рўйхати, бериладиган нарсаларнинг меъёрлари, таъминот тартиби ва шартлари жамоа келишувларида, жамоа шартномаларида, агар улар тузилмаган бўлса, иш берувчи томонидан ходимларнинг вакиллик органи билан келишиб белгиланади. « Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида »ги Қонуннинг 15-моддаси иш берувчи зиммасига ходимларни қонунларда белгиланган тартибда ва шартларда касб касалликларидан ҳамда бахтсиз ҳодисалардан мажбурий суғурта қилишлари лозимлиги мажбуриятини юклайди. Меҳнат муҳофазасига оид

www.arxiv.uz муносабатлар касаба уюшмалари, ходимларнинг бошқа вакиллик органлири, иш берувчилар вакиллари, маҳаллий ва бошқа давлат ҳокимияти ҳамда бошқарув органлари ҳам фаол иштирок этадилар. Амалдаги қонунчиликка кўра (« Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида »ги Қонуннинг 3-моддаси) меҳнат муҳофазаси талабларига жавоб бермайдиган корхоналар ва объектлар лойиҳаланиши, қурилиши ва ишга туширилиши тақиқланади. Корхоналарда меҳнат муҳофазасига оид стандартлар, йўриқном алар ва қоидалар амал қилади. Улар корхонани лойихалаштирилишдан бошлаб бевосита ишлаб чиқариш жараёнларигача бўлган барча босқичларни ўз ичига олади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ўзбекистон Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгаши билан биргаликда меҳнатни, атроф- муҳитни муҳофаза қилишнинг илмий асосланган стандартлари, қоида ва меъёрларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш йўли билан ишлаб чиқаришда меҳнат хавфсизлигини таъминлаш учун зарур бўлган талаблар даражасини белгилайди, шунингдек касаба уюшмалари билан келишилган ҳолда меҳнат шароитларини яхшилаш, ишлаб чиқаришдаги жароҳатланишлар, касб касалликларининг олдини олишга оид республиканинг аниқ мақсадга қаратилган дастурларини ишлаб чиқади ва молиявий таъминлайди ҳамда уларнинг бажарилишини назорат қилади. Вазирликлар ва идоралар тегишли касаба уюшмаси идоралари билан келишилган ҳолда меҳнат шароитларини яхшилашга оид тармоқ дастурларини ишлаб чиқадилар ва молиявий таъминлайдилар. Корхоналарнинг бевосита ўзида иш берувчи ва ходимлар вакиллик органлари ўзаро келишиб меҳнат муҳофазаси, эксплуатация қоидалари ва ишлаб чиқариш хавфсизлигини таъминлашга оид бошқа локал характердаги корхона меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқадилар ва жорий этадилар. Ишлаб чиқаришнинг зарарли таъсири замонавий фан ва техника ютуқлари билан бартараф этиб бўлмайдиган ҳолларда ходимлар ҳаёти ҳамда саломатлигини иссиқ ёки совуқ ҳарорат, кимёвий, физик ёки бошқа

www.arxiv.uz зарарли таъсирлардан ҳимоя қилишнинг махсус чоралари белгиланади. Ана шундай ишларни бажаришнинг махсус қоидалари жорий этилиши, ходимлар махсус кийим, пойафзал ва якка ҳимояланиш воситалари билан таъминланиши ана шундай чоралардан ҳисобланади . 3. Айрим тоифадаги ходимлар меҳнатини муҳофазалашга тааллуқли махсус қоидалар. Хотин-қизлар меҳнатини муҳофазалаш Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 78-моддасига мувофиқ ҳомиладор аёллар ва уч ёшга тўлмаган боласи бор аёлларни, уларнинг ҳомиладорлигини ёки ёш боласи борлигини важ қилиб ишга қабул қилмаслик, ишга қабул қилишни ғайриқонуний рад этиш деб баҳоланади. Иш берувчи ишга қабул қилишни рад этган тақдирда ходимнинг талаби билан уч кун ичида ишга қабул қилишни рад қилиш асосларини кўрсатиб ёзма жавоб беришга мажбур. Ушбу ёзма жавоб асосида, фуқаро мазкур масала хусусида судга мурожаат қилишга ҳақли. Башарти судда иш кўриш давомида иш берувчи аёл ҳомиладорлиги ёки уч ёшга тўлмаган боласи борлиги туфайли ишга қабул қилишдан бош тортганлиги маълум бўлса, ишга қабул қилишни ғайриқонуний равишда рад этишда айбдор бўлган мансабдор шахс жиноий жавобгарликка тортилишига сабаб бўлиши мумкин (Жиноят Кодексининг 148-моддасининг 2-қисми). Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари ёш болали аёлларни ишга жойлашиш ҳуқуқларини қўшимча кафолатлаш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 84-моддасида ҳомиладор аёллар, уч ёшга

www.arxiv.uz тўлмаган боласи бор аёллар дастлабки синов муддати қўлланилмаган ҳолда, яъни ҳеч бир синов ёки бошқа қандайдир шартларсиз ишга қабул қилинишлари шартлиги ҳақидаги қоида назарда тутилган. Аёллар билан меҳнат муносабати давом этаётган даврда уларни бошқа ишга кўчириш умумий асосларда амалга оширилади. Шу билан бирга Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 226-227-моддаларига мувофиқ, тиббий хулосага мувофиқ ҳомиладор аёлларнинг ишлаб чиқариш нормалари, хизмат кўрсатиш нормалари камайтирилиши ёки уларнинг аввалги ишларидаги ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда енгилроқ ёхуд ноқулай ишлаб чиқариш омиллари таъсиридан ҳоли бўлган ишга ўтказилиши лозим. Ҳомиладор аёлга бошқа енгилроқ иш бериш масаласи ҳал этилгунга қадар у ана шу сабабларга кўра ишга чиқмаган барча иш кунлари учун ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда ишдан озод қилинадилар. Шунингдек, икки ёшга тўлмаган боласи бор аёллар аввалги ишини бажариш имконига эга бўлмаган тақдирда боласи икки ёшга тўлгунга қадар аввалги ишидаги ўртача ойлик иш ҳақи сақланган ҳолда бошқа енгилроқ ишга ўтказилиши лозим. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 237-моддасида айтилишича: « Ҳомиладор аёллар ва уч ёшга тўлмаган боласи бор аёллар билан тузилган меҳнат шартномасини иш берувчининг ташаббуси билан бекор қилишга йўл қўйилмайди, корхонанинг бутунлай тугатилиши ҳоллари бундан мустасно, бундай ҳолларда меҳнат шартномаси уларни, албатта ишга жойлаштириш шарти билан бекор қилинади ». Мазкур аёлларни ишга жойлаштиришни тугатилаётган корхонанинг ҳуқуқий вориси амалга оширади, ҳуқуқий ворислари бўлмаган тақдирда эса, маҳаллий меҳнат бўлимлари уларга маъқул келадиган иш топишда ва ишга жойлаштириш даврида қонун ҳужжатларида белгиланган тегишли ижтимоий тўловлар билан ёрдам кўрсатишга мажбурдир. Давлатимиз томонидан келажагимиз таянчи бўлган ёш авлодни, улар тарбияси билан машғул бўлган оналар ва барча хотин-қизларни ишлаб чиқариш жараёнида ҳимоялашга қаратилган улкан ижтимоий дастурлар ва

www.arxiv.uz тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, « Аёлларни ижтимоий ҳимоялаш », « Ногиронларни меҳнатга қайтариш » давлат дастурларининг рўёбга чиқарила бошланиши билан бир неча минглаб иш жой лари соғломлашувига, қулай ва хавфсиз меҳнат шароитлари яратилишига эришилди. Аммо халқ хўжалигининг айрим тармоқларида, ижара, фермер ва жамоа хўжаликларида меҳнатни муҳофаза қилиш талабларини писанд қилмаслик, аёлларга берилган кафолатлардан фойдаланилишига тўсқинлик қилиш, улар меҳнатидан ноқулай ва хавфли ишларда фойдаланиш ҳоллари учраб турибди, бу эса аёллар саломатлигига, болалар парвариши ва тарбиясига салбий таъсир қилмоқда 1 . Корхона ва ташкилотларда меҳнат муҳофазасига оид асосий талаблар ҳамда қоидалар Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат кодекси (13-боб, 211-233- моддаларда), Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 6 майдаги «М еҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида »ги Қонунда, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси қарорларида, тармоқ вазирликлари ва идоралар томонидан ишлаб чиқилиб, тасдиқланадиган меҳнатни муҳофаза қилишга оид стандартлар, корхоналарда тузилган жамоа шартномалари, тармоқ жамоа келишувлари, ички меҳнат тартиби қоидаларида ва бошқа меъёрий ҳужжатларда назарда тутилган. Хотин-қизлар меҳнатини муҳофаза қилишга оид қўшимча талаблар Меҳнат кодекси ва бошқа қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 225-моддасида айтилишича, «Меҳнат шароити ноқулай ишларда аёллар меҳнатининг қўлланиши тақиқланади, ер остидаги баъзи ишлар (жисмоний бўлмаган ишлар) бундан мустаснодир». Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2000 йил 5 анвардан 865-тартиб рақами далан давлат рўйхатидан ўтказилган аёллар меҳнатининг қўлланилиши тўлиқ ёки қисман тақиқланган, ноқулай меҳнат 1 Қаранг : « Халқ сўзи » газетаси, 2000 йил 19 феврал.

www.arxiv.uz шароитига эга бўлган ишлар рўйхатида аёллар ишлаши мумкин бўлмаган ёки чекланган касблар, ишлар иш жойлари доираси белгиланган. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 225-моддаси, 2-қисмида айтилишича, « Аёлларнинг улар учун мумкин бўлган нормадан ортиқ юкни кўтаришлари ва ташишлари ман этилади ». Ўзбекистон Республикаси Давлат санитария Бош шифокори томонидан 1996 йил 19 мартда тасдиқланган « Юкларни қўлда кўтариш, ташишда аёллар учун йўл қўйилиши мумкин бўлган оғирликнинг санитария меъёрлари »да мазкур санитария меъёрлари ва қоидалари мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхона, ташкилот ва бирлашмалар учун мажбурий бажарилиши шартлиги қайд этилган. Ушбу санитария меъёрларининг белгиланишидан кўзланган асосий мақсад – аёллар учун энг мақбул меҳнат шароитларини яратиш, репродуктив функция (бола туғиш)нинг бузилиши ва аёл саломатлигига путур етишига йўл қўймасликдан иборатдир. Ушбу санитария меъёрларига кўра хотин-қизлар ташиши ва кўтариши мумкин бўлган оғирлик меъёрлари 1-жадвалда белгиланган. 16, 18 ёшдаги ўсмир қ излар учун қўлда кўтариладиган ва бир жойдан иккинчи жойга ташиладиган юк массаси 7 кгдан, 14, 15 ёшли қиз болалар учун эса 3,5 кгдан ошмаслиги лозим. 16, 18 ёшдаги ўсмир қизларнинг бир ғилдиракли, 2,3 ва 4 ғилдиракли аравачаларда юкларни ташиш нормалари белгилаб қўйилган бўлиб, бу соҳадаги энг кўп юк миқдорлари 2-жадвалда кўрсатилган. Вояга етган хотин-қизлар учун оғир юкни бир жойдан бошқа жойга олишга йўл қўйиладиган меъёрлар. 1-жадвал Т/р Оғир юкни кўтариш ва ташиш характери Кўтариш ёки ташишга йўл қўйиладиган юк массаси кг.да 1. Бошқа ишларни бажариш

www.arxiv.uz давомида ҳар замонда оғир юкни кўтариш ва ташиш 9 кг 2. Бутун смена давомида доимий оғир юкни кўчириш ва ташиш 6 кг 3. Иш сменаси давомида ҳар соат мобайнида кўтариб ташлайдиган юкларнинг умумий массаси қуйидагидан ошмаслиги керак:  ишланадиган жой сатҳидан;  ердан. 300 кг 150 кг 4. Иш сменаси мобайнида кўтариб ташиладиган юкларнинг умумий массаси қуйидагидан ошмаслиги керак:  ишланадиган жой сатҳидан ;  ердан. 2500 кг 1250 кг 2-жадвал Бошқа жойга олиш тўғрисида Йўл қўйилган юк 1 кг Кўтарилиш даражаси ва юк ташиш шароити Қўлда 7 кг.гача 0,01 дан ошмаган ҳолда Бир ғилдиракли аравачада Қизларга йўл қўйилмайд и  Икки ғилдиракли аравачада Қизларга йвл қўйилмайд и  3 ва 4 ғилдиракли аравачада 52 кг 0,02 дан ошмайдиган ҳолда текис ерда

www.arxiv.uz силжитишга рухсат берилади Вагончада 224 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда релслар устида силжитишга рухсат берилади. Аёллар меҳнатини муҳофаза қилиш фақат улар меҳнатдан фойдаланиш тақиқланган иш ва касбларни белгилаш, улар кўтариши ёки ташиши мумкин бўлган юк меъёрларини белгилашдангина иборат бўлмай, бошқа кўплаб ташкилий ҳуқуқий тадбирлар мажмуини ҳам назарда тутади ҳамда уларнинг асосий мақсади, юқорида таъкидланганидек, бола туғиш, парваришлаш ва тарбиялаш қобилиятларини ҳимоя қилиш, соғлиқларига шикаст етиши нинг олдини олишдан иборат. « Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида »ги Қонунга кўра, ҳар бир ходим, шу жумладан хотин-қизлар ҳам, ўзлари меҳнат қилаётган шароити ҳақида, бу шароитларнинг ўз соғлиги учун қай даражада хавф-хатар туғдириши мумкинлиги тўғрисида тўлиқ ва объектив ахборотларни олишга ҳақли. Улар ўзларининг 3-жадвал Олиб ўтиш тури Йўл қўйилади ган юк (кг) Йўл қўйиладиган кўтариш меъёрлари Қўлда (бир киши) 9 кг Текис сатҳ бўйлаб Замбилда (икки киши) 22 кг Текис сатҳ бўйлаб Бир ғилдиракли аравада 25 кг 0,01 ошмаган ҳолда нотекис сатҳ бўйлаб Уч ва тўрт ғилдиракли аравада 50 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда, нотекс сатҳ бўйлаб ҳам

www.arxiv.uz Икки ғилдиракли қўлдаи ортиладиган аравада 60 кг 0,02 дан ошмаган ҳолда, тнкис сатҳ бўйлаб Ўшанинг ўзида 60 кг 0,01 дан ошмаган ҳолда ер қатлами ва тош йўлдаги нотекис сатҳда Вагончаларда 300 кг 0,01 дан ошмиган ҳолда релсларда кўчириш касб касалликларига ёхуд меҳнат фаолияти билан боғлиқ бошқа касалликларга чалиниб қолишлари эҳтимолининг олдини олиш мақсадида навбатдан ташқари тиббий кўрикдан ўтказилишлари, касб касалликларига чалинганларида эса қонунда белгиланган тартибда ўзларига етказилган зарар миқдорини иш берувчидан қоплаб берилишини талаб қилишлари мумкин. Касб касаллик лари рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги 249-сонли қарори билан тасдиқланган 1 . Ёшлар ме ҳ натини муҳофазалаш Ўзбекистон Республикаси давлати ёшларга оид сиёсатининг моҳияти, уларга бериладиган иқтисодий-ижтимоий, сиёсий, маданий-маърифий, ҳуқуқий соҳаларидаги кафолатлар «Ўзбекистон Республикасининг ёшларга оид давлат сиёсатининг асослари тўғрисида» ги Қонунида назарда тутилган 2 . Ушбу Қонуннинг 1-моддасида айтилишича: «Ёшларга оид сиёсат Ўзбекистон Республикаси Давлат фаолиятининг устивор йўналиши бўлиб, унинг мақсади ёшларнинг ижтимоий шаклланиши ва камол топиши, ижодий иқтидори жамият манфаатлари йўлида имкон борича тўла-тўкис рўёбга чиқиши учун ижтимоий-иқтисодий, ҳуқуқий, ташкилий жиҳатдан шарт-шароит яратиш ҳамда уларни кафолатлашдан иборатдир». 1 Қ аранг : Ўзбекистон Республикасининг имтиёзли пенсия таъминоти бўйича норматив ҳ ужжатлар тўплами. Т., “Ме ҳ нат”, 1994, 44-бет. 2 Қ аранг : Ўзбекистоннинг янги қ онунлари, Т., «Адолат», 1993, 5-сон.

www.arxiv.uz Ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар ижтимоий ҳимояга муҳтож ва меҳнат бозорида тенг рақобатлаша олмайдиган аҳоли қатламлари сифатида давлат томонидан алоҳида муҳофаза этиладиган ҳамда уларнинг меҳнат қилиш ҳу қуқларини амалга оширишга кўмаклашувчи қўшимча тадбирлар қонунчиликда назарда тутилади. Энг аввало, ўқув юртларини тамомлаган ўн саккиз ёшга етмаган фуқаролар учун иш жойларининг олдиндан банд қилиб (бронлаб) қўйилиши ҳамда мулкчилик шаклларидан қатъи назар барча корхона ва ташкилотлар ана шу иш жойларига ўн саккиз ёшга тўлмаган ёшларни ишга қабул қилишлари шарт эканлиги, шу шахслар учун қўшимча бўш иш ўринлари барпо этмаган корхоналарга аҳоли бандлиги билан шуғулланувчи органлар томонидан иқтисодий таъсир чоралари кўрилишини айтиб ўтиш лозим. Бундан ташқари, амалдаги қонун ҳужжатларига кўра ўн саккиз ёшга тўлмаган шахсларнинг моддий жавобгарлик билан боғлиқ бўлган маънавий, ахлоқий қиёфаларининг шаклланишига салбий таъсир ўтказиши мумкин бўлган ишларга қабул қилиниши қатъий чекланганлиги, уларни белгиланган энг кам иш жойларига ишга олиш пайтида дастлаб синов шартисиз қабул қилинишлари лозимлиги ҳам эътиборда тутилмоғи даркор. Аввал ҳеч қаерда ишламаган ўсмирларни ишга қабул қилиш, агар ўн олти ёшга тўлган бўлсалар, паспортларини, ҳарбий хизматга алоқадорлиги ҳақидаги ҳужжатни (чақирилиш гувоҳномаси) тақдим этганларидан сўнг, тиббий кўрикдан ўтказилиш, топширилаётган вазифага яроқли эканликлари аниқлангач, ёзма меҳнат шартномаси (контракт) тузиш йўли билан корхонадаги ишга қабул қилинадилар. Ўн беш ёшгача бўлган шахслар эса ишга кириш пайтида туғилганлик гувоҳномаси, яшаб турган жойларидан маълумотнома тақдим этишлари, бундан ташқари мазкур шахсларнинг ота- онаси ёхуд улар ўрнини босувчи бошқа шахслар уларни ишга киришларига қарши эмасликлари тўғрисида ёзма розилик тақдим этишлари лозим. Бу тоифадаги ходимлар ҳам аввал тиббий кўрикдан ўтказилиб, топширилаётган вазифага яроқли эканликлари аниқлангач, иш берувчи билан ёзма меҳнат

www.arxiv.uz шартномаси тузиш орқали ва иш берувчининг ишга қабул қилиш тўғрисидаги буйруғини чиқариш йўли билан ишга қабул қилинадилар. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 77-моддаси 2-қисмига мувофиқ: «Ёшларни меҳнатга тайёрлаш мақсадида умумтаълим мактаблари, ҳунар-техника билим юртлари ва ўрта махсус ўқув юртларининг ўқувчиларини ўн тўрт ёшга тўлганларидан кейин ота-онасидан бирининг ёки улар ўрнини босувчи шахснинг розилиги билан болаларнинг соғлигига ва камол топишига зиён етказмайдиган ва таълим олиш жараёнини бузмайдиган енгил ишларни ўқишдан бўш вақтларида бажариш учун ишга қабул қилишга йўл қўйилади». Бундай пайтда ҳам ўқувчининг туғилганлик гувоҳномаси, яшаб турган еридан маълумотнома, ота ёки онаси ёхуд уларнинг ўрнини босувчи шахснинг ёзма розилиги талаб этилади ва шундан сўнг бундай шахс тиббий кўрикдан ўтказилгач, ёзма меҳнат шартномаси тузилиб, иш берувчининг ишга қабул қилиш тўғрисидаги буйруғи (фармойиши) чиқарилиши йўли билан ишга қабул қилинадилар. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг №7 ва Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2001 йил 30 майдаги №1 қарори билан меҳнат шароити ноқулай бўлган ва 18 ёшга тўлмаган шахслар меҳнатидан фойдаланилиш тақиқланган ишлар рўйхати тасдиқланган. Ушбу акт Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2001 йил 9 июнда №1040 рақам билан давлат рўйхатига олинган. 18 ёшга тўлмаган шахслар билан ушбу ишларга қабул қилиш юзасидан меҳнат шартномаси тузилиши мумкин эмас 3 . Ўн саккизга тўлмаган шахслар ишга тушишларидан олдин иш берувчи уларга меҳнат шартлари, хавфсизлик чоралари ва қоидалари хусусида йўл- йўриқлар бериши, уларни назоратсиз қ олдирмаслиги лозим. Меҳнат фаолияти давомида иш берувчи ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимларни уларнинг розилиги бўлгани тақдирда ҳам оғир ва зарарли ишларга, уларнинг 3 «Солиқ ва божхона ахборотномаси», 2001 йил, № 27.

www.arxiv.uz тарбиясига салбий таъсир этадиган вазифаларни бажаришга ўтказишлари мумкин эмас. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 247-моддасиг а мувофиқ ота- оналар васий (ҳомий)лар, шунингдек меҳнатни муҳофаза қилиш устидан назорат қилувчи органлар ҳамда вояга етмаганлар ишлари билан шуғулланувчи комиссиялар, агар ўн саккиз ёшга тўлмаган шахслар бажараётган ишни давом этти риш улар соғлигига зиён қиладиган ёки уларга бошқача тарзда зарар етказадиган бўлса, бундай шахслар билан меҳнат шартномасини бекор қилишни талаб этишга ҳақлидирлар. Бундай талабни бажариш иш берувчи учун мажбурий бўлиб, бунда ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимнинг хоҳиши эътиборга олинмайди . Ўн саккиз ёшга тўлмаган ёшлар меҳнат шартномаси меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган умумий тартибда (ходим ташаббуси билан, иш берувчи ташаббуси билан, томонларнинг хоҳишига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра) бекор қилиниши мумкин. Бироқ, меҳнат шартномасининг иш берувчи ташаббуси билан бекор қилиниши пайтида ўсмирлар ҳуқуқларини тўлароқ кафолатлаш мақсадида иш берувчи бу масалани корхона жойлашган ердаги ишга жойлаштириш органлари билан олдиндан келишиб олиши белгиланган. Меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатларида ўн саккиз ёшга тўлмаган ходимларга иш вақти, дам олиш вақти, иш ҳақи тўлаш масалаларида ҳам қўшимча кафолатлар ва имтиёзлар беришликни назарда тутади. Жумладан, Меҳнат кодексининг 110 ва 242-моддаларига кўра ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган ходимлар учун 36 соатдан ортиқ бўлмаган ўн беш ёшдан ўн олти ёшгача бўлган шахслар эса 24 соатдан кўп бўлмаган ҳафталик иш вақти нормаси белгиланган. Ўқишдан бўш вақтларда ишлаётган ўн олти ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган шахсларнинг ҳафталик иш вақти 18 соатдан, ўн тўрт ёшдан ўн олти ёшгача бўлган ўқувчилар учун эса 12 соатдан кўп бўлиши мумкин эмас.

www.arxiv.uz Меҳнат қобилияти пасайган ва ногирон шахслар меҳнатини муҳофаза қилиш Ўзбекистон Республикаси меҳнат қонунчилиги ногиронлар, қариялар ва меҳнат қобилияти пасайган шахсларни қўллаб-қувватлашни назарда тутади. Ана шу мақсадда ушбу тоифадаги фуқаролар учун бир қатор янгилик ва имтиёзлар назарда тутилган. Жумладан, Меҳнат кодексининг 220-моддасида айтилишига кўра: Иш берувчи, меҳнат биржаси томонидан белгиланган квота ҳисобидан ишга жойлаштириш тартибида йўллаган ногиронларни иш жойларига қабул қилишга мажбурдир. ТМЭКнинг ногиронларга тўлиқсиз иш вақти режими ўрнатиш, уларнинг вазифасини камайтириш ва меҳнатнинг бошқа шартлари ҳақидаги тавсиялари иш берувчи томонидан бажарилиши шарт. I ва II гуруҳ ногиронларига меҳнатга ҳақ тўлаш камайтирилмаган ҳолда иш вақтининг ҳафтасига ўттиз олти с оатдан ошмаган қисқартирилган муддати белгиланади. I ва II гуруҳ ногиронларига ўттиз календар кундан кам бўлмаган муддат билан йиллик узайтирилган асосий таътил берилади. Ногиронларни тунги вақтдаги ишларга, шунингдек иш вақтидан ташқари ишларга ва дам олиш кунларидаги ишларга жалб қилишга уларнинг розилиги билангина, башарти улар бундай ишлар тиббий тавсияларда тақиқланмаган бўлса, йўл қўйилади. Булардан ташқари, бундай тоифадаги ходимларга Меҳнат кодексининг 150-моддасига мувофиқ иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил бериш кўзда тутилган. Унга кўра 1941-1945 йиллардаги уруш қатнашчиларига ва имтиёзлари жиҳатидан уларга тенглаштирилган шахсларга, ишлаётган I ва II гуруҳ ногиронларига ҳар йили ўн тўрт календар кунга қадар иш ҳақи сақланмаган ҳолда таътил бериш белгиланган.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикасининг Давлат пенсияси тўғрисидаги Қонунида ишлаб турган пенсионерларга ҳам эллик ф оизи (қонун ҳужжатларида бевосита кўрсатиб қўйилган ҳолларда юз фоизи) тўланиши кўрсатиб қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2000 йил 25 январдаги, 881-тартиб рақами билан давлат рўйхатига олинган «ОИВ (ОИТ) СВИЧ (Спид) вируси билан касалланган шахслар ишлаши тақиқланган ишлар рўйхати ва касб турлари тўғрисидаги қарорга мувофиқ ушбу касалликка чалинган шахсларни ва улар билан ишлаб чиқариш туфайли мулоқотда бўлиши мумкин бўлган шахсларни ҳимоя қилиш мақсадини кўзлайди». 4.Ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ҳодисаларни текшириш ва ҳисобга олиб бориш Ишлаб чиқаришда бахтсиз ҳодисалар юз бериши сабабларини аниқлаш, уларни бартараф этиш, шунингдек меҳнат муҳофазаси қоидалари бузилиши туфайли меҳнат қобилиятини йўқотган ёки камайган ходимлар ҳуқуқ ва манфаатларини таъминлаш мақсадида юз берган бахтсиз ҳодисаларни ўз вақтида, объектив ва ҳар томонлама текшириш, ҳисобга олиб бориш тартиби белгилаб қўйилган. Меҳнат кодексининг 222-моддасида айтилганидек: Иш берувчи ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ўз вақтида текшириши ва ҳисобга олиб бориши шарт. Жабрланувчининг талабига биноан текширув тугаган кундан эътиборан узоғи билан уч кун ичида иш берувчи шу бахтсиз ҳодиса тўғрисида далолатнома бериши шарт. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамисининг 1997-йил 6 июндаги 286-сонли қарори билан «Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисаларни ва ходимлар саломатлигининг бошқа хил зарарланишини текшириш ва ҳисобга олиш тўғрисида»ги Низом тасдиқланган 1 . 1 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарорлари тўплами. 1997 йил, 6-сон, 21-модда.

www.arxiv.uz Ўзбекистон Республикаси ҳудудида мулкчиликнинг барча шаклларидаги корхоналар, муассасалар, ташкилотларда, шунингдек айрим фуқароларда меҳнат шартномаси бўйича ишла ётган ходимлар соғлигига шикаст етиши билан боғлиқ зарарланишлар, ҳодисалар ушбу низом асосида текшириш ўтказилишига сабаб бўлади. Корхона ҳудудида ва унинг ташқарисида меҳнат вазифасини бажараётганда юз берган жароҳатланиш, заҳарланиш, куйиш, чўкиш, электр токи ва яшин уриши, иссиқ ва совуқ уриши, портлаш, фалокат, иморат ва иншоотлар бузилиб кетиши, ҳайвонлар чақиши, тишлаши, сузиб олиши ва ҳоказолар текширилади ҳамда ҳисобга олинади. Табиий ўлим, ўз-ўзини ўлдириш, жабрланувчининг жиноят содир қилиш чоғидаги шикастланиши кабилар текширилмайди ва ишлаб чиқаришда жароҳатланиш ҳодисаси сифатида ҳисобга олинмайди. Ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса натижасида ходимнинг меҳнат қобилияти камида бир кунга йўқолса ёки тиббий хулосага мувофиқ уни бошқа енгилроқ ишга ўтказиш лозим бўлса, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодиса махсус акт – Н-1 шаклидаги далолатнома тузиш йўли билан расмийлаштирилади. Иш берувчи текшириш тугаганидан сўнг 3 суткадан кечиктирмай жабр-анувчига ёки унинг манфаатларини ҳимоя қилувчи шахсга давлат тилида ёки жабрланувчи тушунадиган бошқа тилда далолатнома бериши шарт. Бир вақтнинг ўзида икки ва ундан ортиқ ходим билан юз берган гуруҳий бахтсиз ҳодиса; Ўлим билан тугаган бахтсиз ҳодиса ; Оқибати оғир бахтсиз ҳодисалар махсус тартибда текширилиши лозимлиги белгиланган. Бундай бахтсиз ҳодисалар тўғрисида иш берувчи белгилаб қўйилган схемага мувофиқ дарҳол қуйидаги органларга хабар бериши шарт: а) давлат меҳнат техника назоратчисига; б) юқори турувчи хўжалик органига;

www.arxiv.uz в) Қорақалпоғистон Республикаси Меҳнат вазирлиги, вилоят (Тошкент шаҳар) меҳнат ва аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бошқармасига; г) Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигига; д) « Ўзсаноатконтехназорат» агентлигига ; е) вилоят, Қорақалпоғистон Республикаси, Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгашига. Гуруҳий ўлим билан тугаган ва оқибати оғир бўлган бахтсиз ходисалар вилоят (Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри) меҳнат бошқармаси буйруғига кўра ташкил этиладиган комиссия томонидан текширилиб, Н-1 шаклидаги далолатнома тузилади. Юз берган бахтсиз ҳодиса туфайли икки-тўрт киши вафот этганида Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги буйруғи билан комиссия ташкил этилади. Беш ва ундан ортиқ киши ўлимига сабаб бўлган бахтсиз ҳодиса Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тузилган комиссия томонидан текширилади. Махсус текшириш ўн беш кун ичида тамомланиши ва ходимга (унинг вакилига, қарамоғида бўлганларга) тегишли ҳужжатларни беради. Махсус текшириш материаллари текшириш тугагач, 15 кун ичида прокуратурага ва бошқа тегишли органларга тақдим этилади. Ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ҳодисани текшириш тартибини бузган шахслар қонун ҳужжатларига мувофиқ жавобгар қилинадилар. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 1 февралдаги 48-сонли қарори билан « Ходимларга ул арнинг меҳнат вазифаларини бажариш билан боғлиқ ҳолда жароҳатланиш бошқача шикастланиши туфайли етказилган зарарни иш берувчи томонидан тўлаш қоидалари » т асдиқланган бўлиб, ишлаб чиқаришдаги бахтсиз ҳодисалар оқибатида ходимга ёки унинг ворисларига қопланадиган зарар миқдори, зарарни қоплаш шартлари ва тартиби ушбу ҳужжатга биноан белгилаб қўйилган 1 . 1 Қаранг : Ўзбекистон Республикаси ҳукумати қарорлари тўплами , 1994 йил, 2-сон, 7-модда.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқаришда юз берган бахтсиз ходиса тўғрисида тузилган Н-1 шаклидаги далолатномалар махсус журналга қайд этиб борилади, вақтинча меҳнатга яроқсизлик юзасидан маълумотлар статистик ҳисоботларда акс эттирилади. Бахтсиз ҳодиса сабаблари, унинг расмийлаштирилиши юзасидан ходим ва иш берувчи, ходим ва комиссия ўртасидаги ихтилофлар юқори турувчи органлар томонидан, ходим даъво аризасига кўра суд томонидан кўриб ҳал этилади.

Похожие

МЕҲНАТ МУҲОФАЗАСИ ВА УНИ ҲУҚУҚИЙ ТАРТИБГА СОЛИШ ( мехнат мухофазаси ва уни хукукий тартибга солиш

Кишлок хужалигида мехнат муносабатларини хукукий тартибга солиш

Пул муомаласини хукукий тартибга солиш

Ер тузишни хукукий тартибга солиш

Ижтимоий тартибга солиш тизими