Huquqiy davlatning asosiy belgilari va xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Huquqiy davlatning asosiy belgilari va xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Huquqiy davlatning asosiy belgilari va xususiyatlari Reja: 1. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va mohiyati 2. Fuqarolik jamiyatining tuzilishi va asosiy prinsiplari

Huquqiy davlatning asosiy belgilari va xususiyatlari Huquqiy davlatning asosiy belgisi – barcha fuqarolarning qonun oldida tengligi, Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi ta’minlanishidir 1 . Huquqiy davlat – huquqning hukmronligi, qonunning ustuvorligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta’minlanadigan, inson huquq va erkinliklari kafolatlanadigan, hokimiyat vakolatlarining bo‘linishi prinsipi asosida tashkil etilgan demokratik davlat. Huquqiy davlatning asosiy belgilariga quyidagilar kiradi: 1) Huquqning hukmronligi . Davlat hududida bo‘lgan barcha kishilar: ushbu davlat fuqarolari, xorijliklar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, yuridik shaxslar, mansabdor shaxslar, davlat hokimiyat idoralari barchasi huquqqa bo‘ysunadilar; 2) Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi. Konstitutsiya va qonunlar huquqiy normalar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli xil davlat idoralari chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlar qonunlarga zid bo‘lmasligi kerak; 3) Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etish, ularni himoya qilish va ta’minlash. Inson huquqlari va erkinliklari unga tug‘ilganidan tegishli bo‘lib, ular insondan ajralmasdir. Gap, eng avvalo, insonning yashash, erkinlikka, daxlsizlikka, xavfsizlikka ega bo‘lish huquqlari hamda boshqa huquq va erkinliklari to‘g‘risida bormoqda. Barcha fuqarolar qonun va mustaqil sud oldida tengdirlar; 4) Davlat va fuqaroning o‘zaro mas’uliyati . Davlat qonunlarda shaxs erkinligining me’yorini belgilab qo‘yar ekan, xuddi shu chegaralarda o‘zini ham qaror qabul qilishda cheklab qo‘yadi; 5) Jamiyatda hokimiyatning qonuniyligi (legitimligi). Hokimiyatni qonuniy e’tirof etish uchun quyidagi talablarga javob berilishi shart: hokimiyatning demokratik saylovlar yo‘li bilan shakllantirilgan bo‘lishi; hokimiyat samarali faoliyat yuritib jamiyatda barqarorlik va qat’iy tartibni ta’minlash; u ham mamlakat ichkarisida, ham xalqaro miqyosda tan olingan bo‘lishi lozim; 6) Hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishi. Davlat hokimiyati bir qo‘lda to‘planib qolmasligi uchun hokimiyatning uchta tarmog‘i – qonun chiqaruvchi, ijro 1 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ: ɦɢɥɥɢɣ ɢɫɬɢ ԕ ɥɨɥ, ɢ ԕ ɬɢɫɨɞ, ɫɢɺɫɚɬ, ɦɚɮɤɭɪɚ. Ɍ.1. – Ɍ., 1966. – Ȼ. 125.

etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo‘yish kerak. Ushbu hokimiyat tarmoqlarining har biri o‘z vakolati doirasida amal qiladi; 7) Sudning mustaqilligi . Sud, davlat hokimiyatining boshqa ikki tarmog‘i kabi mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hech kimning aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi; 8) Huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning samarali ishlashi. Agar inson huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid mavjud bo‘lsa, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar unga yordam berishlari kerak. Ular bu huquq va erkinliklarni himoya qilishlari kerak; 9) Huquqiy madaniyatning yuksak darajada ekanligi. Huquqiy madaniyatning eng muhim ko‘rsatkichi jamiyatdagi huquqiy ong darajasidadir. Huquqiy ong – huquqqa munosabat, qonun talablarini bajarish zarurligini anglash darajasini ifodalaydigan huquqiy qarashlar yig‘indisi. Huquqiy madaniyat amaldagi qonunlarni bilishda, huquqni hurmat qilishda, huquqiy qoidalarga rioya etishda namoyon bo‘ladi; 10) Demokratiyaning rivojlanishi va takomillashuvi. Siyosiy huquqlar va erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat boshqaruvida doimo ishtirok etishi. rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanishi va ma’lum bir muxolafatning bo‘lishi zarur. Huquqiy davlat etatik davlatdan prinsipial ravishda ajralib turadi. Mazkur tafovut davlat hokimiyatini tashkil qilish va amalga oshirishning barcha taraflari, shuningdek, oldida turgan vazifalarni hal etish shakl va usullari, jamiyat, millat va elatlar, ijtimoiy guruhlar va alohida fuqarolar, siyosiy partiyalar va jamoat birlashmalari kabi tarmoqlarni qamrab oladi. Ulardan eng muhimlariga to‘xtalamiz. 1. Huquqiy davlatda hokimiyatning butun mexanizmi – har bir organ, mansabdor shaxs o‘z faoliyati davomida huquqiy prinsiplar va qoidalarga tayanadi, ular bilan o‘z faoliyatini bog‘laydi. Huquqiy normalar nafaqat aholi, balki davlat organlari va mansabdor shaxslar uchun ham majburiydir. Ularning huquq chegaralaridan chiqishga umuman yo‘l qo‘yilmaydi yoki bunga umuman imkon

berilmaydi. Agar etatik davlatda rasmiy organlar va mansabdor shaxslar huquqni o‘zlari uchun ikkinchi darajali va majburiy emas, deb tushunsalar, aksincha huquqiy davlat sharoitida bunday holat umuman nomaqbul va nojoiz hisoblanadi va shu sababdan u asta-sekin yengib o‘tiladi. 2. Huquqiy davlatda etatik davlat uchun xos bo‘lgan huquq va qonun o‘rtasidagi masofaning uzayib ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Undagi organlarining barcha normativ aktlari o‘zining mazmun-mohiyati va yo‘nalishi, qabul qilish va rasmiylashtirish muolajasi, qonuniy kuchga kiritish, qo‘llash, amalga oshirish va buzilishlardan muhofaza qilish xususiyatlariga ko‘ra huquqning yuqori talablariga javob beradi. Qonunchilik muntazam ravishda huquqiy prinsiplarga asoslanadi, ularni o‘zida singdiradi, ulardan aslo chekinmaydi. Davlat organlarining nohuquqiy normativ aktlarini qabul qilish va amal qilishiga umuman yo‘l qo‘yilmaydi, aksincha etatik davlatlarda ko‘pincha buning shohidi bo‘lishimiz mumkin. 3. Huquqiy davlat qonunlarni qabul qilish va e’tirof etish bilan cheklanib qolmaydi. U mazkur qonunlar zaruriy ravishda hayotga tatbiq etilishi, barcha jismoniy va yuridik shaxslar, davlat va jamoat organlari, korxona, muassasa va tashkilotlar faoliyatini kerakli yo‘nalishga solishga katta ahamiyat beradi. Davlatning huquqni amalga oshirish bo‘yicha faoliyatiga ustuvor vazifa hisoblanadi. Shu bois, unda «qog‘ozda qolgan», amal qilmaydigan qonunlar umuman yo‘q, aksincha etatik davlatda keraksiz qonunlarning «uyumlari»ni hech kim tozalashga urinmaydi ham. Huquqiy davlatda ijtimoiy munosabatlarning har bir subyekti davlat organlarining amaldagi normativ aktlarini albatta bajarish kerakligiga astoydil ishonadi (boshqacha bo‘lishi mumkin emas), zero bu huquq tartibotining barqarorligi muhitini yaratadi va jamiyatda yuridik nigilizmning tarqalishi hamda odamlarning huquqqa mensimay munosabatda bo‘lishini bartaraf etadi. 4. Huquqiy davlatda davlat normativ aktlarining amal qilishida subordinatsiyaga rioya qilinishiga katta ahamiyat beriladi. Unda huquq manbalari, ya’ni normativ aktlarning qat’iy bo‘ysundirilgan tizimi shakllanadi, amal qiladi va

rivojlanadi. Bu tizimda har bir aktning o‘rni uning yuridik kuchiga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur tizim, ifodali qilib aytganda, huquqiy manbalar «ehromi» cho‘qqisi – yuqori yuridik kuchga ega bo‘lgan konstitutsiyaga asoslanishi, uni aniqlashtirishi, to‘ldirishi va mazmunini rivojlantirishi lozim. Shunga muvofiq ravishda konstitutsiyaviy va oddiy qonunlar tuziladi, yuridik pillapoya (piramida)ning quyi «qavatlari» davlat rahbarining aktlari, hukumat farmonlari va farmoyishlari, vazirliklar va idoralar buyruqlari va ko‘rsatmalari, mahalliy vakolatli va ijro etuvchi organlar aktlari, huquqiy odatlar, sud va ma’muriy pretsedentlar 2 yaratiladi. Kichik yuridik kuchga ega bo‘lgan aktlarga kattaroq yuridik aktlarga nisbatan ustuvor davlatlarga xos bo‘lib, huquqiy manbalar subordinatsiyasi va iyerarxiyasini buzadi va shu bois huquqiy davlat uchun zid hisoblanadi. 5. Shaxs va ijtimoiy munosabatlar subyektlarining maqomi birinchidan, huquqiy davlatda huquq va erkinliklarning keng miqyosining qamrab olinganligi, normal hayot faoliyatini ta’minlash hamda oldida turgan vazifalarni hal etish uchun yetarliligi bilan ajralib turadi. Ikkinchidan, huquqlar bilan ajralmas birgalikda majburiyatlar tizimining mutanosib va muvofiq tizimini o‘z ichiga oladi. Uchinchidan, huquqni albatta hayotga tatbiq etish real yuridik kafolatlar bilan mustahkamlangan. Bunda ijtimoiy munosabatlarning bir turdagi subyektlari orasida tenglikni mustahkamlash, sinfiy, milliy, urug‘-aymoqchilik imtiyozlarini belgilash va bu orqali ulardan biriga imtiyoz berib, ikkinchisini imtiyozlardan mahrum etishga yo‘l qo‘ymaslikka intilish mavjuddir. Subyektlar orasida mazkur tenglikning yo‘qligi etatik jamiyatning huquqiy amaliyoti uchun xosdir. Shu vaqtning o‘zida huquqiy davlat, shaxs va ijtimoiy munosabatlar subyektlarining maqomini qo‘llab-quvvatlash, normativ mustahkamlash va takolmillashtirish haqida g‘amxo‘rlik qiladi, o‘zida yashiringan imkoniyatlarni huquqni tashuvchilar oldida namoyon qilishga intiladi. 6. Barcha davlat va ijtimoiy institutlar va tuzilmalarning legitimligi – huquqiy davlatning alohida belgilaridan biridir. Bu yerda yuridik bazaga ega bo‘lmagan 2 Izoh: Pretsedent huquqi huquqning anglo-sakson tizimi amal qiladigan mamlakatlarda keng qo‘llanadi va amal qiladi (bular: AQSH, Buyuk Britaniya, Kanada v.b.). Endilikda boshqa qator mamlakatlarda qo‘llanila boshladi.

institutlar va tuzulmalarni kam uchratish mumkin. Basharti ular mavjud bo‘lsa ham, uzoq muddatga yashash va muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatish istiqbollariga ega bo‘lmaydilar, piravordida yengib bo‘lmas qiyinchiliklarga uchrab tezda sahnadan tushib ketadilar. Davlat institutlari va tuzilmalarining ko‘pchiligi qonun asosida, belgilangan tartib va muolajalarga rioya qilgan holda, ularning maqsadi, vazifasi, amal qilish shakl va usullari rasmiy ravishda reglamentatsiya qilingan holda yaratiladi. Xususan, bu qonuniylashtirishning ro‘yxatga olish, ijozat berish va litsenziya berish usullari, shuningdek muvofiq davlat organlari tomonidan nazorat-taftish vakolatlarining qo‘llanishi bilan ta’minlanadi. Huquqiy davlatdagi muhitning o‘zi yuridik munosabatda shubhali institut va tuzilmalarning qisqarishi uchun kurashadi, aksincha qonuniyligi doim tasdiqlanadigan institutlar uchun esa keng imkoniyatlar yaratib beradi. 7. Huquqiy davlatda hokimiyatlar bo‘linishi prinsipi e’tirof etiladi va amalga oshiriladi. Shunga muvofiq ravishda yagona davlat hokimiyati doirasida uning uchta mustaqil tarmoqqa bo‘linishi ta’minlanadi. Bular qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatlari bo‘lib, ular o‘zaro uzviy munosabatda bo‘ladilar. Hokimiyatning bitta tarmog‘i tomonidan boshqalarining «bukib olinishi» va bo‘ysundirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Ko‘rib chiqilayotgan prinsipning ahamiyati shundaki, u hokimiyatning faqat bitta organ yoki mansabdor shaxs qo‘lida mujassamlanishining oldini oladi, natijada ichki davlat apparatida hokimiyatning teng taqsimlanishini ta’minlaydi hamda diktatorlik tartibining yuzaga kelishini oldini oladi. 8. Huquqiy davlatda ichki qonunlar hamda umum e’tirof etilgan xalqaro huquq normalari o‘rtasida optimal muvofiqlikni ta’minlash bo‘yicha chora- tadbirlar amalga oshiriladi. Oxirgilari o‘zida hozirgi zamon huquqiy sivilizatsiyasining yutuqlarini mujassamlashtiradi. Mazkur yutuqlarga u yoki bu darajada huquqiy davlatlar ham aralashadi, zero ularda odatda ichki qonunlar oldida xalqaro shartnomalar (ratifikatsiya qilinganlari)ning ustuvorligi belgilanadi va bu shartnomalar bevosita qo‘llanishi aytib o‘tiladi. Shu bilan birga, mazkur mamlakatlar yuridik tizimlarining tashqi dunyodan alohidaligi va cheklanganligi

bartaraf etiladi, ya’ni jahon hamjamiyatining huquqiy tizimiga integratsiyalashadi, ko‘pgina asosiy prinsip va normalariga rioya etib, ularni o‘z normativ aktlari saviyasiga ko‘taradilar. 9. Huquqiy tartibot buzilgan hollarda (ayniqsa fuqarolar huquq va erkinliklarining buzilishi) huquqiy ta’sir qilish va huquqiy himoya mexanizmi amal qiladi, unda sud birinchi darajali rol o‘ynaydi. Mazkur mexanizm boshlangan jinoyatni oldini olish, buzilgan huquqni tiklash, yetkazilgan zararning qoplanishini ta’minlash, aybdorlarni jazolash, yangi huquqbuzarliklarning oldini olish, fuqarolar va ijtimoiy munosabatlarning boshqa subyektlariga davlatning barcha farmonlari to‘liq ravishda bajarilishi lozimligi haqida uqdirish bo‘yicha vazifalarni kompleks ravishda hal qiladi. Agar huquq, tartibot, fuqarolar huquq va erkinliklarining har qanday buzilishi muvofiq davlat organlari va mansabdor shaxslarning e’tiboridan chetda qolmasa hamda tartib buzarlar har gal haqli jazo olsalar, bunday yondoshuvning o‘zi qonunni buzishning samarali umumiy preventiv, ya’ni oldini oluvchi omili bo‘lib xizmat qiladi. O‘z navbatida, bu davlatda qonuniylikka rioya etish sharoitiga ta’sir etadi. Huquqiy davlatning yurisdiksiya, huquq, tartibotni muhofazalash, huquqni himoyalash va preventiv oldini olish faoliyati huquqiy talablarga qat’iy rioya etishi zarurdir. Shu sababdan jamiyat hayotining huquqiy «kayfiyati» etatik davlatga qaraganda ancha yuqori bo‘ladi. 10. Huquqiy jamiyat uchun fuqarolarning davlat oldida va davlatning fuqarolar oldida o‘zaro mas’uliyatligi xosdir. Davlat har bir odamga tug‘ilishidan boshlab tegishli ajralmas huquq va erkinliklarni nafaqat tan oladi, balki ularni hayotga real tatbiq etish va tajovuzlardan himoyalashni ham kafolatlaydi. O‘z navbatida, fuqarolar o‘z huquq va manfaatlaridan davlat, boshqa fuqarolar, ijtimoiy munosabatlarning boshqa subyektlariga zarar yetkazmagan holda foydalanishlari mumkin, ya’ni ular o‘zlariga yuklatilgan majburiyatlarni qat’iy bajarishlari lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning fuqarolar bilan aloqasi murakkab va ko‘p tarmoqli hisoblanib, ularning o‘rtasida muayyan huquqlarning vujudga kelishi hamda muayyan majburiyatlarning bajarilishini taqozo etadi.

Yuqorida keltirilgan omillarning birgalikdagi faoliyati jamiyat va davlatda huquqning hukmronligi, umum e’tirof etilganligi va ustun mavqega ega bo‘lishiga olib keladi. Bu ijobiy natija hisoblanadi, zero huquq – insoniyat taraqqiyotining buyuk ne’mati, huquqiy tartibga solish, boshqarish va ta’sir etishning to‘plangan ijtimoiy tajribasining asosiy mohiyati, umuminsoniy qadriyatlar va adolatlilik, demokratiya va tartibintizom yuksak g‘oyalarini o‘zida mujassamlashtiradi. Huquqning jamiyat hayotida ulkan ahamiyati va vazifasini tushunib yetgan davlatni huquqiy davlatlar qatoriga qo‘shishi mumkin. Demak, huquqiy qadriyatlarning ustuvorligi, ularning ham aholi, ham davlat apparati xizmatchilari orasidagi nufuziga e’tibor beradigan, o‘z faoliyati davomida huquq bilan bog‘liq bo‘lgan hamda qonun talablari doirasida amal qilgan holda inson huquq va erkinliklarining buzilishiga yo‘l qo‘ymaydigan davlatni chinakam huquqiy davlat deyish mumkin. Fuqarolik jamiyati tushunchasi va mohiyati Insonparvar fuqarolik jamiyatini qaror toptirish – O‘zbekiston xalqining ulug‘vor maqsadlaridan biridir. Konstitutsiyaning mazmun va mohiyatidan shu narsa ko‘rinadiki, mamlakatimizda shakllantirilayotgan jamiyat – demokratiya va adolat tamoyillariga tayanuvchi erkin insonlar jamiyati bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimov shunday degan edi: «Biz fuqarolik jamiyati qurishga intilmoqdamiz. Buning ma’nosi shuki, davlatchiligimiz rivojlana borgan sari boshqaruvning turli xil vazifalarini bevosita xalqqa topshirish, ya’ni o‘zini-o‘zi boshqarish organlarini yanada rivojlantirish demakdir» 3 . Prezident yana quyidagilarga e’tibor qaratgan edi: «Biz uchun fuqarolik jamiyati-ijtimoiy makon. Bu makonda qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘z-o‘zini kamol toptirishga monelik qilmaydi, aksincha yordam beradi. Shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklarini to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda, 3 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɧɢɧɝ ɫɢɺɫɢɣ-ɢɠɬɢɦɨɢɣ ɜɚ ɢ ԕ ɬɢɫɨɞɢɣ ɢɫɬɢ ԕ ɛɨɥɥɚɪɢɧɢɧɝɚɫɨɫɢɣɬɚɦɨɣɢɥɥɚɪɢ. – Ɍ., 1995. – Ȼ.14.

boshqa odamlarning huquq va erkinliklari kamsitilishiga yo‘l qo‘ymaydi. Ya’ni qonunga bo‘ysunish bir vaqtni o‘zida amal qiladi» 4 . Xo‘sh fuqarolik jamiyatining mohiyatini nima tashkil qiladi, bu qanday jamiyat? Mohiyat jihatidan «fuqarolik jamiyati» iborasi ilmiy adabiyotlarda o‘ziga xos alohida mazmun-ma’no kasb etib, jamiyatning ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy, huquqiy va ma’naviy jihatdan yuqori darajada kamol topganligini, mukammallikka erishganligini anglatadi. Mazkur kategoriya vositasida tarixiy rivojlanish tajribasi asosida orttirilgan mezonlarga javob beruvchi jamiyatning yetukligi, oqilona uyushganligi, adolatliligi va fozilligi izohlanadi. Insoniyatning keyingi asrlardagi taraqqiyoti zamirida to‘plangan ilmiy nazariy talqinlar asosida fuqarolik jamiyati deganda, birinchi navbatda, davlatdan holi bo‘lgan mulkiy, bozor tartiblari, oilaviy, ahloqiy – ma’naviy munosabatlar sohasi tushuniladigan bo‘ldi. Shu ma’noda, ma’rifiy, xususiy, g‘ayrirasmiy, nosiyosiy hayot sohasi majmui tarzida talqin etiladigan fuqarolik jamiyati tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilarning davlat nazorat qilmaydigan manfaatlarini amalga oshirish olami sifatida ta’riflanadi. Masalan, Gegelning ta’biriga ko‘ra, fuqarolik jamiyati – bu eng avvalo, xususiy mulkka asoslangan manfaat (ehtiyoj)lar tizimi. Shuningdek, din, oila, tabaqalar, davlat tuzumi, huquq, axloq, burch, madaniyat, ta’lim, qonunlar va subyekt (inson)larning ulardan kelib chiquvchi o‘zaro uzviy yuridik aloqalari majmuidir. Insonlar tabiiy, «nomadaniy» holatdan «fuqarolik jamiyatiga o‘tishlari lozim, zero aynan shu jamiyatda huquqiy munosabatlar asl voqelikka aylanadi» 5 . 4 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧ XXI ɚɫɪɝɚ ɢɧɬɢɥɦɨ ԕ ɞɚ: ɯɚɜɮɫɢɡɥɢɤɤɚ ɬɚ ԟ ɞɢɞ, ɛɚɪ ԕ ɚɪɨɪɥɢɤɲɚɪɬɥɚɪɢɜɚɬɚɪɚ ԕԕ ɢɺɬɤɚɮɨɥɚɬɥɚɪɢ. – Ɍ., 1997. – Ȼ.173. 5 Ƚɟɝɟɥɶ. Ɋɚɛɨɬɢɪɚɡɧɵɯɥɟɬ. Ɍ.2. – Ɇ., 1973. – ɋ. 50.

Gegel bu jamiyatni burjuacha ishlab chiqarish munosabatlari majmui sifatida tushungan, shu bilan birga, uning quyidagi ikki asosiy prinsipini alohida ajratib ko‘rsatgan: birinchidan, shaxslar o‘z xususiy manfaatlaridan kelib chiqib harakat qiladilar; ikkinchidan, insonlar shunday ijtimoiy munosabatlar tizimini vujudga keltiradilarki, bunda har kim boshqa kimsaga bog‘liq bo‘ladi, ular o‘rtasida o‘zaro hamkorlik mavjud bo‘ladi. Fuqarolik jamiyati – davlatdan mustaqil va undan holi munosabatlar hamda vositalar tizimi bo‘lib, u shaxs va jamoalarning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy, ma’rifiy hayot sohalaridagi xususiy manfaat va ehtiyojlarini amalga oshirishga sharoit yaratadi. Fuqarolik jamiyati insonlarning xususiy manfaat va ehtiyojlari sohasi (shu sohadagi munosabatlar yig‘indisi)dan iboratdir. Ma’lumki, fuqarolar huquq va erkinliklarining aksariyat qismi mana shu xususiy hayot sohasida ro‘yobga chiqariladi. Biroq buning zamirida turgan individualizm haddan (muayyan me’yordan) oshmaydi, shaxsning ijtimoiy hayotdan ajralib qolishiga, begonalashuviga olib kelmaydi. Chunki individlar o‘z xususiy manfaatlarini ta’minlash uchun birlashib, turli uyushma va tashkilotlarni vujudga keltiradilar. Fuqarolik jamiyati – shaxslarning oddiy yig‘indisi emas, balki ular o‘rtasidagi rang-barang aloqalar, hamkorlik, hamjihatlikning ifodasidir. Mazkur mushtaraklik va hamjihatlik tashkiliy-institutsiyaviy ko‘rinishga ega bo‘lib, u turli ijtimoiy kuchlar, nodavlat tashkilotlar, birlashmalar mavjudligi bilan tavsiflanadi. Fuqarolik jamiyatidagi o‘zini o‘zi boshqarishning asosiy mexanizm (murvat)lari: erkin bozor munosabatlari (iqtisodiy mexanizm); siyosiy erkinlik va demokratiya (siyosiy mexanizm); ma’naviy-axloqiy soha (ma’naviy-ruhiy mexanizm); jamiyatdagi nizolarni odil sudlov vositasida hal etish (sud-huquqiy mexanizm) dan iborat bo‘lib, ularda jamiyat a’zolarining rasman tengligi prinsipi namoyon bo‘ladi.

Fuqarolik jamiyati nihoyatda murakkab ijtimoiy hodisadir. Shu bois uni uch asosiy jihat, uchta yo‘nalish bo‘yicha: 1) iqtisodiy jihat; 2) siyosiy jihat; 3) ma’naviy-axloqiy jihatdan ta’riflash mumkin. Birinchi jihati. Fuqarolik jamiyati xususiy mulkchilikka keng yo‘l beruvchi va unga asoslanuvchi bozor iqtisodiyoti munosabatlariga, erkin iqtisodiy faoliyat ta’minlangan shart-sharoitga tayanadi. Aynan xususiy mulkchilik muhiti va munosabatlari qaror topgan jamiyatda shaxsning mulkiy mustaqilligi, iqtisodiy faoliyat yuritishdagi erkinligi ta’minlanadi. Xuddi shu asnoda shaxs davlat hokimiyatiga nisbatan avtonom, mustaqil mavqeni egallaydi. Davlat xususiy hayot sohasiga, shaxs va tashkilotlarning qonuniy iqtisodiy faoliyatiga aralashmasligi lozim. Prezident I. A. Karimov aytganidek: «Davlatning qonunlari inson va fuqaro huquqlarini kamsitmasligi lozim». Bu talab, avvalo iqtisodiy ishlab chiqarish, xususiy tadbirkorlik sohasiga oiddir. Xususiy mulkchilikka asoslangan ijtimoiy struktura bo‘lmish fuqarolar jamiyati insonning ijodiy faolligini namoyon etishga yo‘l ochuvchi munosabatlar shakllangan taqdirda zohir bo‘ladi. Buyuk Fransuz inqilobining manifesti – 1791-yilgi Inson va fuqaro huquqlari Deklaratsiyasida ham xususiy mulk muqaddas va daxlsiz deb e’lon qilgan. Feodalizmning ashaddiy dushmani bo‘lgan yakobinchilar esa xususiy mulkni yangi jamiyatning, ya’ni fuqarolik jamiyatining birdan-bir asosi deb bilganlar. Tarix saboqlaridan ma’lumki, xususiy mulk nafaqat jamiyatni turli qatlamlarga ajratgan, balki ishlab chiqarishni rivojlantirishga qaratilgan tashabbusni rag‘batlantirgan, hokimiyatga nisbatan mustaqil (avtonom) tuzilmalarni vujudga keltirgan. O‘zbekistonda ham xususiy mulkchilikka asoslangan iqtisodiy munosabatlar qaror topmoqda, tadbirkorlikka, kichik va xususiy biznesga keng yo‘l ochilib, tegishli tashkiliy va huquqiy mexanizmlar vujudga keltirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi fuqarolik jamiyatini qaror topishini xususiy mulkning qat’iy mavqega ega bo‘lishi bilan bog‘laydi. Shu asosda hozirgi paytda jamiyatda

keng ko‘lamda xususiylashtirish (aksiyalashtirish) jarayonlari amalga oshirilmoqda. «Bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida, – deydi Prezident I. A. Karimov, – davlat iqtisodiy erkinliklarning kafolati bo‘ladi. Ayni shu tufayli davlat iqtisodiyotga o‘zining tartibga soluvchi ta’sirini maqbul ravishda o‘tkaza oladi» 6 . Ikkinchi jihati. Siyosiy nuqtai nazardan baholaganda fuqarolik jamiyatidagi siyosiy tizim va siyosiy boshqaruvning mazmun-mohiyatini huquqiy davlatchilik ifoda etadi. Boshqacha aytganda, huquqiy davlat fuqarolik jamiyatining siyosiy mohiyatini, siyosiy shaklini tashkil etadi. Bu ikki hodisaning o‘zaro munosabati shakl va mazmun o‘zaro aloqadorligini aks ettiradi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, fuqarolik jamiyati to‘la ma’noda mavjud bo‘lishining shak-shubhasiz sharti huquqiy davlatning mavjudligidir. Va, aksincha, huquqiy davlat faqat fuqarolik jamiyatidek ijtimoiy makonda qaror topishi va faoliyat yuritishi mumkin. Fuqarolik jamiyati bilan huquqiy davlatning o‘zaro nisbatini iqtisod bilan siyosatning nisbati tarzida izohlash o‘rinli bo‘ladi. Buni O‘zbekiston misolida ham yaqqol ko‘rish mumkin. Zero, iqtisodiy islohotlar tegishli demokratik siyosiy tuzilmalar, institutlar mavjud bo‘lishini taqozo etadi. Mamlakatimizda mulk shaklini o‘zgartirish, xususiylashtirish jarayonlarini amalga oshirishga qaratilgan davlat tuzilmalari vujudga keltirildi. Prezidentning 1992-yildagi farmoni bilan Davlat mulk qo‘mitasi tashkil etilgan edi. Fuqarolik jamiyatining siyosiy tavsiflanishi faqat davlat tuzilmalarining rivojlantirilishidan iborat emas. Demokratiya ravnaq topishi uchun fuqarolik jamiyatida hur fikrlilik, siyosiy plyuralizm ham qaror topishi zarur. Buning uchun jamiyatda tom ma’nodagi ko‘p partiyaviylik, jamoat va nodavlat tashkilotlarining keng ko‘lamli tizimi, tadbirkorlarning ittifoqlari, uyushmalari, mehnatkashlar mustaqil birlashmalari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimi vujudga keltirilishi lozim, toki bu tuzilmalar davlat idoralari bilan teng huquqli munosabatlarga kirisha olsin. 6 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɛɭɸɤɤɟɥɚɠɚɤɫɚɪɢ. – Ɍ., 1998. – Ȼ. 115.

Tahlil yuritilayotgan jabhada huquqiy davlatning asosiy vazifasi inson va fuqaroning yuksak huquqiy maqomini ta’minlab berishdan iborat. Konstitutsiyaning 2-moddasida davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar oldida mas’uldirlar, deb yozilgan. Buning ma’nosi shuki, davlat, uning idoralari avvalo fuqarolarning huquqlarini hurmat qilishlari lozim. Qonunda belgilangan fuqaroviy huquq va erkinliklar davlat idoralari va mansabdor shaxslar uchun muqaddas bo‘lmog‘i lozim. Fuqarolar qonun oldida huquqning teng subyekti sifatida e’tirof etilishi lozim. Fuqarolar va ularning uyushmalari davlat idoralari bilan muloqotda huquqning teng subyektlari sifatida munosabatga kirishadilar. Basharti, bu teng huquqiy munosabatlarda tomonlardan birining huquqiga, manfaatiga putur yetkazilsa, u sudga murojaat etishi va qonuniy asoslarda sud tartibida o‘z huquqini tiklashga erishishi mumkin. Huquqiy davlatchilikning muhim tamoyillaridan biri ana shunday. Shunday qilib, huquqiy davlat nafaqat fuqarolik jamiyatini boshqaruv tizimi, balki o‘zini o‘zi boshqaruvchi fuqarolik jamiyatiga bog‘liq, uning manfaat va ehtiyojlariga bo‘ysunuvchi tizim sifatida maydonga chiqadi. Uchinchi jihati. Fuqarolik jamiyati chuqur ma’naviy, yuksak madaniy insoniy munosabatlar zamiriga tayanadi. Bu jamiyatning ma’naviy hayotida bir narsa ustuvorlik qiladi, ya’ni inson benihoya darajada ulug‘lanadi, umuminsoniy qadriyatlar e’zozlanadi, ular mo‘tabar va muqaddas sanaladi. Bunda insonning qadr-qimmati, mehr-oqibat, axloqiy poklik, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi oliy qadriyatlar odamlar o‘rtasidagi munosabatlarning belgilovchi mezoni sifatida maydonga chiqadi. Demokratik islohotlar davrida ma’naviyatni yuksaltirishga asosiy e’tibor qaratilayotgani bejiz emas. Zero, ma’naviyat – insoniyat ichki dunyosining ko‘zgusi, tafakkuri, ongi va fikr yuritish tarzining mazmunmohiyatini aks ettiruvchi yuksak ijtimoiy qadriyatdir. Insoniyat hamisha ezgulikka, ma’naviy barkamollikka intilib yashaydi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan tub islohotlarning muvaffaqiyati, mamlakatning yaqin kelajakdagi istiqboli

hamyurtlarimiz qanday mavqeni egallashiga, qanaqa madaniy-ma’naviy va axloqiy qadriyatlarni shior qilib olishiga bog‘liq bo‘ladi 7 . Fuqarolik jamiyatida erkinlik, qonun oldida barchaning tengligi, ijtimoiy adolatning ta’minlanishi hamma fuqarolarning ijodiy salohiyati va iste’dodining bevosita ro‘yobga chiqarilishiga imkoniyat yaratiladi. Fuqarolik jamiyati huquq va adolat mezonlari bilan o‘lchanadi. Huquq jamiyatning o‘ziga xos «gumanistik imperativi» (insonparvarlik talabi), ya’ni insoniy-axloqiy qoidasi, ma’naviy mayog‘i bo‘lib hisoblanadi. I. Kant fuqarolarning o‘zaro huquqiy munosabatidagi mavqei quyidagi prinsiplar asosida belgilanadi: 1) jamiyatning har bir a’zosi inson sifatida erkin va ozod bo‘lishi; 2) har bir fuqaroning boshqa fuqaro bilan bilan tengligi; 3) jamiyat har (bir) a’zosining fuqaro maqomidagi mustaqilligi. O‘zbekiston mustaqillikni qo‘lga kiritgach, madaniyatimiz sarchashmalariga, teran va ulkan ma’naviy merosimizga murojaat qilish, boqiy tarixiy o‘tmishimizda mavjud bo‘lgan barcha ezguliklarni yuzaga chiqarib, rivojlantirish borasida beqiyos imkoniyatlar ochildi. O‘tmish ajdodlarimizning madaniy va ma’naviy boyligi chuqur mushohada etilib, ijtimoiy ongimizga singdirilmoqda. Shu orqali biz barpo etayotgan yangi fuqarolik jamiyati manfaatlariga xizmat qilmoqda. Biz shunchaki demokratik jamiyat emas, balki odil demokratik jamiyat barpo etmoqdamiz. Davlatchiligimiz adolat tamoyillariga tayanadi. «Adolatga intilish – xalqimiz ma’naviy-ruhiy dunyosiga xos eng muhim xususiyat. Adolatparvarlik g‘oyasi butun iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlar tizimiga singib ketishi, ijtimoiy ko‘maklashuv mexanizmida o‘z aksini topishi kerak» 8 . Ma’naviy-madaniy saviya past bo‘lgan jamiyatda adolat tantanasi haqida gap bo‘lishi mumkin emas. 7 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɛɭɸɤɤɟɥɚɠɚɤɫɚɪɢ. – Ɍ., 1998. – Ȼ.397. 8 Ʉɚɪɢɦɨɜɂ.Ⱥ. ȸɡɛɟɤɢɫɬɨɧɛɭɸɤɤɟɥɚɠɚɤɫɚɪɢ. – Ɍ., 1998. –Ȼ. 399.

Fuqarolik jamiyatining quyidagi asosiy belgilari va xususiyatlarini ko‘rsatish mumkin: 1) jamiyat va shaxs ehtiyojlari tizimida faol ijodiy faoliyat va mehnatning roli alohida mazmunga ega bo‘lish; 2) jamiyat mazmunini, uning rivojlanish qonuniyatlari mohiyatini xususiy mulkchilik munosabatlari orqali belgilashi; 3) xususiy mulk barcha mulk shakllari qatorida ravnaq topishi va uni muhofazalashda qonunning, davlatning, hokimiyatning alohida rol o‘ynashi; 4) fuqarolarning yuridik jihatdan bir xil maqomga egaligi va qonun oldida tengligi. Jamiyatda adolatli sud tizimining qaror topishi va uni fuqarolarni himoyalovchi posbon idoraga aylanishi; 5) shaxsning xususiy hayoti va iqtisodiy faoliyatiga davlat aralashuvining qonun doirasida cheklanishi. Huquqiy davlatchilikning mavjud bo‘lishi; 6) shaxsning davlat hokimiyatiga nisbatan mulkiy va iqtisodiy mustaqilligi; 7) davlat, davlat va fuqarolar huquqning teng subyekti sifatida munosabatga kirisha olishi, ular sudda teng taraflar sifatida maydonga chiqa olishi. Fuqarolar huquqlarini kafolatlash va ustuvor ta’minlash mexanizmlarining yaratilganligi; 8) fuqarolik jamiyatining tarkibiy institutlari, jumladan fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tizimining mavjudligi; 9) jamiyatning yuksak ma’naviy-madaniy va axloqiy rivojlanganligi, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar o‘zaro hurmat, iymon-insof doirasida, shaxs qadrini e’zozlash asosiga qurilganligi. Shunday qilib, fuqarolik jamiyati – har bir inson manfaatini ustuvor biluvchi, huquqiy an’ana va qonunlarga hurmat muhiti shakllantirilgan, umuminsoniy qadriyatlar e’zozlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari so‘zsiz ta’minlanadigan, davlat hokimiyatini samarali jamoatchilik nazorati mexanizmlari vujudga keltirilgan, insoniy munosabatlar chuqur ma’naviy-madaniy qadriyatlarga tayanadigan erkin demokratik huquqiy jamiyat.

Fuqarolik jamiyatining tuzilishi va asosiy prinsiplari Fuqarolik jamiyati yuksak darajada uyushgan, batartib munosabatlar tizimiga tayangan, o‘zini o‘zi boshqarish mexanizmlari mukammal qaror topgan jamiyatdir. Bu jamiyat sharoitida inson va fuqarolarning huquq, erkinlik hamda manfaatlarini aks ettiruvchi, muhofaza etuvchi turli-tuman uyushmalar, birlashmalar, nodavlat tashkilotlar va idoralar mavjud bo‘ladi. Ular davlat hokimiyatidan mustaqil bo‘lib, o‘zini o‘zi boshqarish tamoyili asosida aktiv faoliyat ko‘rsatadi. Fuqarolik jamiyatida ijtimoiy hayotga katta ahamiyat beriladi. Uning asosiy maqsadi inson hayotini saqlash, uning maqsadlarini, hayotiy orzularini, niyatlarini shu tashkilotlar, ijtimoiy institutlar, guruhlar, oila va birlashmalar orqali amalga oshirishdir. Bu tashkilotlar, institutlar va guruhlar alohida shaxsga uning hokimiyat manbai ekanligini, uning layoqati va harakati, obro‘si yuksak qadriyat ekanligini tushuntirishga yordam beradilar. Insonlar ushbu tashkilotlar va birlashmalar orqali o‘zlarining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa maqsadlarini amalga oshiradilar. Fuqarolik jamiyatining asosiy belgilari: 1) ko‘p partiyaviylik; 2) siyosiy hayotning va siyosiy institutlarning, mafkura va fikrlarning xilma- xilligi; 3) o‘zini o‘zi boshqarish organlari mavqeining balandligi; 4) jamiyatni boshqarishda ommaviy axborot vositalari rolining kattaligi kiradi. Fuqarolik jamiyati ma’naviy hayot umumbashariy qadriyatlar asosida amalga oshirilganligi, insonning muqaddasligi, erkinligi, qonun oldida tengligi, ijtimoiy adolatning to‘liq qaror topganligi bilan belgilanadi. Demak, fuqarolik jamiyati – teng huquqli insonlarning jamiyati, yakka shaxslar yoki jamoalar manfaatlarini amalga oshirishga ko‘maklashadigan jamoat va nodavlat institutlarning tizimidir. Shuni ham ta’kidlash kerakki, fuqarolik jamiyati jamoat birlashmalarining yig‘indisidangina iborat bo‘lmay, balki ular faoliyatining natijasida paydo bo‘ladigan munosabatlar tizimi hamdir. Shuning uchun ham fuqarolik jamiyatini milliy va diniy an’analarsiz, odatlarsiz, odobaxloq normalarisiz va milliy

qadriyatlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu jamiyat iqtisodiy, kasbiy, madaniy, diniy va boshqa manfaatlarni shakllantirishga va ularni amalga oshirishga qaratilgan ijtimoiy aloqalar tizimini ham qamrab oladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi har bir insonning ehtiyojlari, manfaatlari, huquq va erkinliklarini amalga oshirishga qaratilgan. Konstitutsiya insonni eng katta boylik sifatida alohida ko‘rsatgani holda fuqaro, jamiyat va davlat o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarning oqilona, huquqiy hal etilishini siyosiy jihatdan rasmiylashtiradi. Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi, ularning inson manfaatlarini himoya qilish va ijtimoiy munosabatlarni maqbul holga keltirishga yo‘naltirilganligi fuqarolik jamiyati asoslarini qaror toptirishning asosiy omillaridir. Fuqarolik jamiyatida qonun ustuvor bo‘lib, u insonning o‘zini o‘zi kamol toptirishiga yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to‘la darajada ro‘yobga chiqishiga ko‘maklashadi. Ayni vaqtda, bu barcha odamlar qonunlarga so‘zsiz rioya qilishlari shart ekanligini ham anglatadi. Fuqarolik jamiyatidagi mavjud manfaatlarni qanoatlantirish, ro‘yobga chiqarish uchun tegishli tashkiliy tuzilmalar va institutlar shakllanadi. Fuqarolik jamiyatining ichki tizimini quyidagicha tasniflash mumkin: birinchidan, iqtisodiy sohadagi manfaatlarni qanoatlantiruvchi tuzilmalar: a) xususiy mulk asosida vujudga keladigan va faoliyat yuritadigan nodavlat tashkilotlari; b) shirkat xo‘jaliklari va ularning uyushmalari; v) ijara asosida ishlovchi jamoalar; g) hissadorlik jamiyatlari; d) moliyaviy jamg‘arma hamda uyushmalar; ye) ishlab chiqarish korporatsiya, konsernlari va birlashmalari; j) tadbirkorlar uyushmalari (palatasi) va h.k.; ikkinchidan , ijtimoiy sohadagi manfaatlarni ifodalovchi tuzilmalar: a) oila hamda uning manfaatlarini aks ettiruvchi maxsus tashkilotlar;

b) ta’lim-tarbiya muassasalari (maktab, o‘rta-maxsus va oliy ta’lim muassasalari); c) jamoat birlashmalari, nodavlat tashkilotlar; ye) fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari; f) mustaqil ommaviy axborot vositalari; g) diniy tashkilotlar; h) milliy-madaniy markazlar; i) ko‘ngilli jamiyatlar; j) jamoatchilik fikrini aniqlash va o‘rganish institutlari; k) turli ijtimoiy ixtiloflarni adolatli hal etuvchi tuzilmalar va hokazo; uchinchidan, siyosiy sohadagi manfaatlarni aks ettiruvchi institutlar va tuzilmalar: a) huquqiy davlatning mavjudligi; b) siyosiy partiyalar; d) ijtimoiy-siyosiy harakatlar; ye) siyosiy muxolafatning mavjudligi; f) inson huquqlarini himoyalovchi institutlar va hokazo. Yuqorida keltirilgan tasnif umumiy bo‘lib, u eng asosiy tarkibiy tuzilmalarni ifodalaydi. Albatta, fuqarolik jamiyati o‘zining rangbarangligi, turli-tumanligi bilan tavsiflanadi. Unda turfa ko‘rinishdagi ma’rifiy, madaniy va boshqa mazmundagi tashkilotlar faoliyat ko‘rsatishi mumkin.

Adabiyotlar rо`yxati : 1. Boboyev X.B. va Odilqoriyev X. T. Umumiy tahriri ostida. “Davlat va huquq nazariyasi”. “Iqtisodiyot va huquq dunyosi”, 2000. 34-bet. 2. “O‘zbekiston Respublikasi konstitutsiyaviy huquqi”. Mualliflar jamoasi. Toshkent, “Moliya”, 2002. 72-73 bet. 3. Odilqoriyev X.T. va G‘oyibnazarov Sh.G‘. hammuallifligida. “Siyosiy madaniyat”. Toshkent, IIV Akademiyasi nashryoti, 2004 42-43 bet. 4. Odiqoriyev X.T. Konstitutsiya va fuqorolik jamiyati. – T., 2002. 75-bet. 5. Saidov A. va Tojixonov U. hammuallifligida. “Islom Karimov Konstitutsiya to‘g‘risida”. Toshkent, “Akademiya”, 2001. 52-bet. 6. Sharifxodjayev M. Formirovaniye otkritogo grajdanskogo obshestva v Uzbe kistane. – T., 2002 101-bet 7. Rukavishnikov V. O.Politicheskiy kulturi i sotsialniye izmeneniya. Mujdunarodniye otnosheniye. – M., 1998..82-bet. 8. Ochilov B. E. Konstitutsiya Respubliki Uzbekistan i Vseobshaya deklaratsiya prav cheloveka kak osnova zashiti prav lichnosti // Pravo. 2001. - №3.

Похожие

Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari

Davlatning kelib chiqishi mohiyati, belgilari, shakllari

Huquqiy hatti-harakat tushunchasi, belgilari va turlari

Huquq normalari tushunchasi, belgilari va о`ziga xos xususiyatlari

Fuqarolik jamiyati va uning asosiy xususiyatlari