Huquq normalari tushunchasi, belgilari va о`ziga xos xususiyatlari - Юриспруденция - Рефераты

Huquq normalari tushunchasi, belgilari va о`ziga xos xususiyatlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

161 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Huquq normalari tushunchasi, belgilari va о`ziga xos xususiyatlari. 2. Huquq normalarining turlari. 3. Huquq normalarining tuzilishi.

www.arxiv.uz «Norma » s о `zi, lotinchadan tarjima qilinganda, «qoida», «namuna» ma`nosini anglatadi. Huquq normasi - davlat tomonidan belgilanadigan, kafolatlanadigan va muhofaza qilinadigan barcha uchun majburiy xulq-atvor qoidalaridir . Huquq normasi umumiy xulq-atvor qoidasi sifatida: birinchidan , hayotiy munosabatlardagi tipik, takrorlanib turadigan narsalarni umumlashtirish zarurati natijasida shakllanadi; ikkinchidan , k о `p marta q о `llashga m о `ljallangan b о `ladi; uchinchidan , hamisha qandaydir umumiy belgilarga ega b о `lgan shaxslar (harbiy xizmatchilar, vrachlar va sh.k)ga qaratilgan b о `ladi. Huquq normasi davlat bilan uzviy aloqadordir. Huquq normasi: davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi; davlat tomonidan normativ hujjatlarda shakllantiriladi; davlatning irodasi sifatida namoyon b о `ladi; davlat tomonidan muhofaza qilinadi; davlat nuqtai-nazaridan eng muhim b о `lgan ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlaydi. Huquqning asosiy vazifasi - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish. Huquq normasi umummajburiy tusga ega. Huquq normasi huquq tizimidagi ilk hujayra hisoblanadi. Huquq alohida normalar, xulq-atvor qoidalaridan tashkil topgan. Ular birgalikda u yoki bu davlatning huquqiy tizimini tashkil etadi. Yuridik norma - huquqning birlamchi bosh elementi b о `lib, butun huquqiy tizimning о `zagini tashkil qiluvchi tushunchadir. Huquqni shakllantirish va uni amalga oshirish, qonun chiqarish, barcha yuridik tushuncha va nazariyalar bevosita yohud bilvosita yuridik normalarga tayanadi. Yuridik norma (huquqiy norma) – davlat xokimiyat k о `rsatmasi k о `rinishida ifodalangan va ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi umummajburiy qoida.

www.arxiv.uz Huquqiy norma – bu ham meyoriy qoida, lekin belgilangan tarzda shakllantirilgan, ya`ni qonunchilikda ifodalanganligi bilan ajralib turadi. Meyoriy huquqiy qoida huquqning elementidir. Ijtimoiy meyorlarning bircha sifatlariga ega b о `lgan holda yuridik normalar – ularning davlat bilan bevosita aloqadorligiga ham egadir. О `zida odamlarning xulq-atvoriga umumijtimoiy va davlat ta`siri xususiyatlarini jamlagan holda, alohida ifodalanish va huquqbuzarliklarda muxofaza etish shakliga ega b о `lgan yuridik normalar tartibga soluvchi imkoniyatlarga egadir. Huquq normasi q о `yidagi о `ziga xos belgilarga ega; Birinchidan , jamiyat, shaxs yoki ijtimoiy guruh uchun kadr qimmatli b о `lgan eng muhim ijtimoiy munosabatlarni о `zida aks ettiradi. Bunda adolat va erkinlik g`oyalari bilan belgilanadigan normadagi ijtimoiy munosabatlar – birinchi galda idrok etish va qonuniy mustahkamlash predmeti b о `ladilar. Zararli, noxush ijtimoiy xulq atvor ham normalarda aks etadi, lekin о `z о `zidan emas, balki nizoli vaziyatlarni tartibga solish vositasi bilan aks etadi. Yuridik normalarda ijtimoiy vokelik, uning y о `nalishlari va rivojlanish istiqbollarini aks ettirishning murakkabligi, xatto nobop normalar qabul qilishga olib kelishi mumkin. Huquqda ijtimoiy voqelikni aks ettirish subyekti b о `lib davlat huquq ijodkor organlarining faoliyatini ilmiylik prinsiplariga har doim ham asoslanavermasligi hato normalar paydo b о `lishiga sabab b о `ladi. Huquqiy normalarda aks ettiriladigan ijtimoiy munosabatlarning muhimligi darajasi normaning qonunchilik iyerarxik pogonasida egallagan о `rnini belgilaydi. Eng muhim ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi normalar yuridik jihatdan katta ahamiyatga ega b о `lgan normativ huquqiy hujjatlar b о `lgan konstitusiyalarda, konstitusiyaviy qonunlarda ifodalanadi. Ikkinchidan , huquq normasi tartibga soluvchi ijtimoiy munosabatlarning modeli sifatida namoyon b о `ladi. Modellashtirish – bu ongda ijtimoiy reallikning analogini tiklash y о `li bilan tabiiy va ijtimoiy hodisalarni idroq etish jarayonidir. Qonun chiqaruvchi ongida

www.arxiv.uz shakllantirilgan xudq-atvorning namunaviy variantlari, ijtimoiy hodisalar haqidagi tasavvurlar modeli shaklida ifodalanadi. Modelni ifodalash vositalari turli-tuman: tabiiy tillar, formulalar, konstruksiyalar, raqamlar va hokozalar. Huquqiy norma faqat xulk-atvor emas, balki ijtimoiy munosabatlarning holati, ularning xususiyatlari, obyekti va subyekti tarkiblarini ham muvofiqlashtiradi. Bu holda u huquqiy holat va tushunchalar, huquqiy tartibga solish chegaralari, metodlari, prinsiplari haqida, huquqiy muvofiqlash va huquqiy zidlik, huquqiylik va nohuquqiylik haqida ma`lumot beradi. Ijtimoiy munosabatlar sifatida normativ-huquqiy hujjatda mustahkamlangan yuridik normalar ijtimoiy voqealikning huquqiy vositachilikdagi t о `laroq ifodasini aks ettiradi. Aynan shuning uchun ham har qanday davlat va davrning qonunchilik yodgorliklarini о `rganish – davlat, jamiyat va davr hayoti, turmushi va huquqi haqida k о `pgina ishonchli axborotlar beradi. О `zidagi mavjud axborot va ijtimoiy munosabatlarni modellashtirishda alohida xarakter kasb etishi tufayli huquq normasi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish xossasiga egadir. Ijtimoiy munosabatlarni aks ettirar ekan, huquq normasi shu sababdan mazmunga ega b о `ladi va uning ifodalanishi о `ziga xos shaklga egadir. Uchinchidan , huquq normasi ijtimoiy jarayonlar, holatlar va aloqalarning taqrorlanishi oqibatida odatiyligini aks ettiradi va mustahkamlaydi. Qoida tariqasida odatiylik mavjud munosabatlarga taalluqlidir, lekin u kelajakda takrorlanib turishi extimol tutilgan yangi ijtimoiy aloqalarga ham tallukli b о `lishi mumkin. Tipiklashtirish - murakkab fikriy jarayon b о `lib, umumlashtirish, holatlarining muhim belgilarini e`tiborga olib, ahamiyatsiz belgilarni b о `rttirmaslikni nazarda tutadi. Huquqiy normaga nisbatan olsak, tipiklashtirish ma`lum sharoitlardagi huquqiy holat yoki inson xatti-harakatidagi xarakterliroq narsalarni ajratib k о `rsatishda ifodalanadi. Bu huquqiy xolatlarda (shaxsning individual belgilaridan uning ayrim fe`l atvorigacha) muayyanlikdan abstraksiyalashishga о `tish jarayonidir. Shu tufayli aniq va umumiy normalar

www.arxiv.uz sifatida konunlarda erkinlik alohida shaxs о `zboshimchaligiga bog`liq b о `lmagan, nomuayan, nazariy mavjudlik kasb etadi. Tipiklashtirish tufayli huquqiy tushuncha о `ziga xos ma`lum belgilariga ega b о `ladi, xulq-atvor huquqi esa ijtimoiy munosabatlar bilan aloqani uzgan holda о `zligiga tartibga solish ta`siri bilan nomuayyan miqdordagi shaxslarni kamrab olish xususiyatiga ega. Shu ma`noda yuridik norma uchun mazmunining aniqligi va adresatning mavjudligi, mavhumligini tipiklashtirish shunga olib keladiki, bunda ular «turli shaxslar uchun bir xil miqyos kasb etadi». Bu huquqning barqarorlik xususiyatini ham belgilab beradi. Ijtimoiy munosabatlar ancha uzoq muddat о `tgandan keyingina, ularga xos b о `lgan umumiy va barqaror belgilar shakllanib b о `lgandagina tipiklashadi. Bu barqarorlik huquq normasida mustahkamlanib, ularga barqarorlik xususiyatini beradi. Huquqiy norma faqat shunday holdagina о `zgartirilishi yoki bekor qilinishi mumkin. T о `rtinchidan , huquq normalari umummajburiy xarakterga ega. Huquq normasining bu xususiyati unga og`ishmay rioya qilish va ijro etish hamda inson xulq atvoriga davlat, jamiyat aks ta`sirini berishini k о `zda tutadi. Agar xulq atvor yuridik meyor talabalarga muvofiq kelsa aks ta`siri ijobiy b о `lishi mumkin yoki norma talablari buziladigan b о `lsa, salbiy aks ta`sir yuz berishi mumkin. Huquqiy normaga rioya qilish va uni ijro etish (umuman huquqqa) ichki va tashqi tartib omillari bilan ta`minlanadi. Huquq normasi majburiyligining tashqi tabiati inson ruhiyatiga tashqi ta`sirlar – ishontirish va majburlov kabi tashqi omillar bilan belgilanadi. Bu holda talablarning majburiyligini ta`minlaydigan vositalar о `zga shaxs, ijtimoiy guruh va tashqilotdan chiqadi. Bunda ular bir guruh ijtimoiy normalarga k о `proq darajada taalluqli b о `lsa, boshqalariga kamroq taalluqli b о `ladi. Tartibga solinadigan boshqa ijtimoiy normadan farqli ravishda xuquqiy normalarda modellashtiriladigan ijtimoiy munosabatlarning majburiyligi davlatning ta`sir kuchi bilan, shu jumladan, davlat majburlovi bilan ta`minlanadi. Huquq normalarining asosiy belgilarini aniqlar ekanmiz ularning mazmunini ochib berish zarur. Huquq normasining mazmuni uni tashkil qiluvchi barcha

www.arxiv.uz usullari xususiyatlari birligidir, ularning о `zaro harakati va ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdir. Normaning mazmuni k о `p jihatlarga ega b о `lib, shu nuqtai nazardan quyidagilarni ajratib k о `rsatish mumkin: birinchidan , normaning mantiqiy mazmuni ya`ni obyektiv voqelik predmetlari yoki holatlari haqida nimanidir tasdiqlaydigan fikrdan kelib chiqadi; ikkinchidan , obyekt va subyekt birligida norma bilan tartibga solinadigan u yoki bu ijtimoiy munosabat sifatida tushuniladigan – huquqiy norma mazmunidir; uchinchidan , davlat ijtimoiy munosabatlarni ma`lum bir tarzda tartibga solishga intilishida aks etadigan huquqiy norma-larining amr mazmunini kasb etishi, bunda davlat ixtiyoridagi imkoniyatlardan foydalaniladi. Agar huquqiy normani mavjudligini zaruriyat nuqtai nazardan k о `rib chiqadigan b о `lsak, unda amr qilish zaruriyatga erishish vositasi b о `lib chiqadi. U majburiylik subyektlarining xulk-atvoriga davlat ta`sirini о `tkazish imkonining timsoli b о `lib chiqadi. Huquq normasining mazmuni ma`lum bir shaklda beriladigan eng k о `p uchraydigan shakllardan biri bu qonunchilikning normativ qoidalaridir . Huquqiy norma va uni mazmuni asosiy belgilarini aniqlar ekanmiz, huquqning barcha qoidalari ham norma hisoblanadimi yoki ularga faqat xulq-atvor qoidalari tegishlimi – degan savol tug`iladi. Har qanday huquq tizimi qoidalari shunchalik boyki, ularning hammasini ham xulq-atvor qoidalari, ya`ni kishilar о `z faoliyatlarida rioya kilishlari kerak b о `lgan etalon deb b о `lmasa kerak. Bularga ma`lum bir yuridik tushunchalarni, huquq prinsiplarini, huquqni tartibga solishning vazifa va maqsadlarini, yuridik texnika qoidalari kiradi. Qonunchilikning yanada rivojlana borishi manbai xarakteriga ega b о `lgan qoidalarning soni oshishiga sabab b о `ladi. Ular huquq tizimining barkamolligini k о `rsatib, unga mantiqiy izchillik bag`ishlaydi va huquqni qullash faoliyatida bir hillikni ta`minlaydi. Xulq-atvor qoidalari b о `lmagan qonunchilik normalari turlichadir. Ular haqiqatan ham subyektga xulq-atvorning u yoki bu variantini tavsiya etavermaydi,

www.arxiv.uz yuridik ish yechimi asosiga har kim va har vaqt ham kuyilavermaydi. Ammo uning hammasi normativdir va hukm etish xarakteriga ega. Bitim, majburiyat, jinoyatga doir aktlarini kuchga kiritish tartibi, belgilangan mulkchilik shakllari va hokazo tushunchalar tom ma`nodagi huquqiy normalardir. Bunga ishonch hosil qilish uchun ularni yuqorida kursatilgan yuridik normalarning belgilari bilan taqqoslash kifoya qiladi. Shunday qilib, huquq normalari, faqat xulq-atvor qoidalari bilangina cheklanib qolmasdan yuridik normalarning faqat keng tarqalgan turini tashkil etadi. Huquq normalarining turlari. Yuridik normalar nazariyasi va amaliyotida ularni tasniflash muhim о`rin egallaydi. Tasniflash deganda mantiqan о`rganilayotgan obyektlarni turlar bо`yicha ma`lum bir umumiy belgilar asosida tasdiqlanishi tushiniladi . Yuridik normalarni ilmiy asosda tasniflash quyidagi imkoniyatlarni beradi: birinchidan , huquq tizimida yuridik normalardan har birining о`rnini belgilash; ikkinchidan , ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda huquqiy normaning funksiyalari va rolini yaxshiroq aniqlash; uchinchidan , huquqning ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish ta`siri imkoniyatlari chegarasini aniqroq belgilash; tо`rtinchidan , huquq ijodkorlik va huquqni qullash faoliyatini kо`proq takomillashtirish. Tasniflashning tо`g`ri va tо`laroq bо`lishi, avvalo, unga asos qilib olingan tasnif holatining boshqa barcha belgilarini belgilovchi uning eng ahamiyatli jihatiga bog`liqdir. Biz yuridik normalarni tasniflashning tо`rtta asosini taklif etamiz: 1) ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish funksiyalari; 2) huquqiy tartibga solish predmeti; 3) huquqiy tartibga solish metodi;

www.arxiv.uz 4) normani ifodalash shakli. Vazifalari b о `yicha huquqiy tartibga solish mexanizmida quyidagi huquq normalari ajralib turadi: birlamchi huquqiy normalar, xulk-atvor normalari qoidalari, umumiy va maxsus normalar. Birlamchi, ta`sischi normalar qonunchilikda yuqori pogonani egallaydi, k о `proq umumiy xarakterga ega (k о `proq abstraktlashgan shakl kasb etadi) va ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish mexanizmida alohida rol о `ynaydi. Bu normalar ijtimoiy munosabatlarni huquqiy tartibga solish asoslarining bosh y о `nalishini belgilab beradi. Mana shunda ularning asosiy vazifasi mujassamlashgandir. K о `rsatib о `tilgan normalar vositasida huquqiy tartibga solishning maqsadi, vazifasi, prinsiplari, chegaralari, y о `nalishlari metodlari belgilanadi, huquqiy kategoriya va tushunchalar mustahkamlanadi. Birlamchi huquqiy normalar boshqa norma va xulq-atvor qoidalarida mantikiy rivojlanishi va muayyanlashishi mumkin, bu hol о `z navbatida ularning bevosita harakat qilishini inkor qilmaydi. Agar huquqni q о `llash aktini u yoki bu huquqiy prinsiplar bilan asoslashga ehtiyoj tug`iladigan b о `lsa va ayniqsa bu prinsip qonunchilikda t о `g`ridan t о `g`ri ifodalangan b о `lmasa yoki qandaydir qonunchilik qoidasining mustahkamligini tasdiqlash talab etilsa, yohud qabul qilinayotgan qarorning obru-e`tiborini k о `chaytirish zarur b о `lsa, ularga muayyan yuridik ishni hal qilishda ham murojaat qilish mumkin. Birlamchi huquqiy normalar о `z xarakteri va mazmuniga k о `ra turlicha b о `lishi mumkin. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin: boshlang`ich normalar, norma-prinsiplar, maqsad normalar. Boshlang`ich normalar - bu mavjud tuzum asoslarini mustahkamlovchi, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va davlat hayoti asoslarini, mulk shakllarini va xokazalarini mustahkamlovchi qoidadir. Boshlang`ich normalar davlatning Asosiy qonunida - Konstitusiyasida jamlanadi. Ular boshqa axloq normalarida va avvalo, norma-prinsiplarda rivojlanadi va mantiqiy ifodasini topadi. Norma-prinsiplar huquqiy prinsiplarni ifrodalovchi va mustahkamlovchi qonunchilik qoidalaridir. Huquqiy prinsiplarning tartibga solish

www.arxiv.uz y о `li ularni qonun y о `li bilan mustahkamlanishi bilan chambarchas bog`liqdir. Huquq prinsiplari qonunchilikda t о `laroq va kuchliroq ifodalansa ular shunchalik ahamiyatliroq b о `ladi. Qonunchilikda qoidalar mustahkamlangan huquq prinsiplari norma-prinsiplar b о `ladi. Maqsad normalar – bu ayrim huquq sohalarining maksad va vazifalarini aniqlovchi hamda huquqiy tartibga solishning predmet shakli va huquqiy institutlarini aniqlaydi. Bunday normalarga Konstitusiyaviy Sudning maqsadlari va vazifalarini belgilovchi О `zbekiston Respublikasining Konstitusiyaviy sudi t о `g`risidagi Qonun misol b о `lib xizmat qiladi. Definitsiya – normalar huquqiy kategoriya va tushunchalarning tavsifini о `zida mujassamlashtiradi. Bulardan masalan, jinoyat qonunida, jinoyat ta`rifi, ma`muriy qonunda - ma`muriy huquqbuzarlik harakati ta`rifi, fuqarolik qonunida bitimlarning ayrim turlari ta`rifi va xokazolarni k о `rsatish mumkin. Definitiv normalar, asosan evristik, y о `nalish beruvchi funksiyalarni huquqiy tartibga solish mexanizmini bajaradi. Agar bu turdagi normalar huquq tizimida b о `lmaganida edi – qonunchilik mavhumlashib ketar, uni q о `llash jarayoni esa y о `qqa chiqar yoki juda qiyinlashtirib q о `yar edi. Aynan shuning uchun ham О `zbekiston qonunchiligida s о `nggi yillarda va ayniqsa, ijtimoiy munosabatlarning yangi xillarini tartibga solishda asosiy tushunchalar kengroq mustahkamlanmoqda. Masalan, iste`molchilarning manifatlarini himoya qilish haqidagi qonunda q о `llanilgan tushunchalarning ta`rifini mustahkamlagan, xususan «iste`molchi», «tayyorlovchi», «ijrochi», «sotuvchi», «standart» va xakozo tushunchalar, shular jumlasidandir. Xulk-atvor normalari qoidalari, birlamchilardan farq qilib ular kishilarning xulq-atvori, ijtimoiy munosabatlarni bevosita tartibga soladi. Ular subyektlarining о `zaro huquq va burchlarining k о `rsatadi. bu huquq va burchlarini amaldagi tatbiq qilish shartlarini, huquqbuzarlarga nisbatan davlat aks ta`sirini turlari va chorasini k о `rsatadi. Regulyativ (tartibga soluvchi) huquqiy normaning о `ziga xos xususiyati shundaki, u ijozat beruvchi va majburlovchi xarakterlarga ega, shunga muvofiq u

www.arxiv.uz ijtimoiy munosabatlarning ishtirokchilari uchun davlat tomonidan q о `riqlanadigan va kafolatlanadigan о `zaro subyektiv huquqlar hamda yuridik majburiyatlar о `rnatadi. U yoki bu ijtimoiy munosabatga norma qoidalarining maqsadli tartibga solish ta`siri ostida huquqiy xarakter kasb etadi, uning ishtirokchilari esa mazkur huquqiy munosabatlarni subyektlariga aylantiradi. Yuridik fanda xulq-atvor norma-qoidalari ancha mukammal о `rganilgan. Yuridik normaning ta`rifi va uning nazariyasi yaqin vaqtlargacha umuman olganda butunlay xulk atvor normalari qoidalariga qaratilgan edi, birlamchi axloqiy normalarga daxldor normativ qoidalarning boshqa k о `pgina turlari nazardan chetda qolgan edi. Yuridik adabiyotlarda huquq normalari, ularning maqsadidan kelib chiqib tartibga solinuvchi va q о `riqlanuvchi turlarga b о `linadi. Yuqoridagi normalarning vazifasi y о `nalishini k о `rsatib beruvchi bunday b о `linishga qarshi chiqmagan holda ayrim boshqa mualliflar singari bunday tasniflash shartlidir, zero q о `riqlash tartibga solish usullaridan biridir, oqibatda ayni bir normani ham regulyativ, ham quriklovchi deb atash mumkin. Umumiy va maxsus huquq normalari. Ular bir biridan umumiylik darajasi va harakat doirasi bilan fark qiladi. Umumiy normalar qoida tariqasida u yoki bu huquq sohasining barcha huquqiy institutlarini (jinoyat huquqining shartli hukm qilish haqidagi, hukm ijrosini kechiktirish haqidagi, fuqorolik huquqining da`vo muddati haqidagi va xakozolarni qamrab oladi. Bu normalar huquq sohasining umumiy qismiga jamlanadi va tarmoq obyektlarini tartibga soladi. Ulardan farq qilib maxsus normalar u yoki bu huquq sohasining manbalari institutlariga tegishli b о `lib, ijtimoiy munosabatlarning xususiyatlarni hisobga olgan holda ularning ma`lum bir turini tartibga soladi. Maxsus normalar umumiy k о `rsatmalarni detallashtiradi, ularni amalda tadbiq etishning vaqt va makondagi shartlarini muayyanlashtiradi, shaxsning xulq-atvoriga huquqiy ta`sir etishga qaratilgan b о `ladi. Shu tufayli, ular huquqning umumiy normalarni bet о `xtov va izchil tatbiq etilishini ta`minlaydi. Maxsus normalar yig`indisi u yoki bu huquqiy sohaning maxsus qismini tashkil etadi.

www.arxiv.uz Maxsus normalarga quyidagilar misol buladi: oldi-sotdi, xadya, pudrat, kapital qurilish va fuqorolik huquqining boshqa bitimlari haqidagi normalar; jinoyat huquqida bezorilik, bosqinchilik, о `g`rilik va hokazolar, jinoyat tarkiblari uchun belgilangan javobgarlik haqidagi normalar va hokazolar. Huquq normalarining huquqiy tartibga solish predmeti b о `yicha (huquq sohalari b о `yicha): konstitusiyaviy, ma`muriy, moliyaviy, yer, fuqarolik, mehnat, jinoyat huquqi va boshqa soha normalariga b о `lish mumkin. Ma`lum bir ijtimoiy munosabatlarning sifat jihatidan bir xilligi va nisbiy mustaqilligi ularni tartibga soluvchi huquqiy normalarning masusligi va ma`lum darajada о `ziga xosligining shartidir, bular jamlangan holda huquq soxasini tashkil etadi. Huquq sohasi normalari moddiy va protsessual turlarga b о `linadi. Moddiy huquqiy normalar huquq subyektlarning huquq va burchlarini, ularning huquqiy holatini, huquqiy tartibga solish doirasini mustahkamlaydi. Boshqacha aytganda, ular huquq subyektiga unga nima huquq berishini va undan nima talab qilinishini k о `rsatib beradi. Protsessual huquqiy normalar tashkiliy munosabatlarni tartibga soladi va hamda sof tashkiliy, rasmiyatchilik, boshqaruv xarakteriga ega. Ular doimo moddiy huquq normalari tartibini, shakllarini va tatbiq qilish usullarini tartibga soladi. Protsessual normalar ikkilamchi xarakter kasb etadi. Protsessual huquqiy normalar hamma vaqt ham alohida sohalarga jamlanavermaydi. Bu hol sodir b о `lgan taqdirda ham, u huquq sohasining ma`lum bir rivojlanish bosqichida b о `ladi. Protsessual normalar о `ziga xos huquqiy kompleksni hosil qilib, huquq sohasining ma`lum bir b о `linishi tashkil etilishidan vujudga keladi. Huquqiy tartibga solish usuli b о `yicha huquq normalari imperativ, dispozitiv, rag`batlantiruvchi, tavsiya beruvchi normalarga b о `linadi. Huquqning tartibga solishning mazmuni – asosan subyektlarning xulq- atvoriga ta`sir qilishning t о `rt usulidan iborat: 1) amr etuvchi-undovchi (imperativ) – davlat tomonidan k о `rsatilgan, qat`iy majburiy-subyektlarning xulq atvoriga nisbatan;

www.arxiv.uz 2) avtonom-dispozitiv, ular uchun о `z irodasini erkin tarzda ifodalashga keng imkon beradi; 3) rag`barlantiruvchi, davlat va jamiyat uchun zarur b о `lgan huquqiy va ijtimoiy faol xulq-atvordir; 4) tavsiya etuvchi davlat nuqtai nazardan eng maqbul xulq-atvor variantini taklif etadi. Shularga muvofiq yuridik normalar tasniflashtiriladi. О `z navbatida, ularning har biri ma`lum bir uslubning normativ asosini tashqil etadi, uning о `ziga xosligini belgilaydi, uning moddiy tavsifnomasining muhim elementi b о `ladi. Imperativ normalar qat`iy-majburiy qoidalardir. Huquqning turli sohalariga qarashli k о `pchilik normalar imperativ hisoblanadi. Dispozotiv normalar – xulq-atvor varianti haqida k о `rsatma b о `lgani bilan birga subyektlarga qonuniy vositalar doirasidagi munosabatlarni о `z xoxshicha tartibga solish imkonini beradi. Bunday keng huquqiy avtonomiyaning (munosabat qatnashchilariga beriladigan), dispozitiv norma bilan tartibga solinishining mohiyati shundaki, – bunda tomonlarga о `zaro huquq va majburiyatlar haqida kelishib olish imkonini beradi, u holat yuz bermagan taqdirda ma`lum bir majburiy xulq-atvor qoidasi q о `llaniladi. Bu dispozitiv normalar bayon qilinishining о `ziga xosligini ham shart qilib q о `yadi. Bu turdagi ma`lum bir xulq-atvor qoidasining bayoni odatda, quyidagi s о `zlar bilan «agar boshqa qonunda yo shartnomada k о `zda tutilmagan, belgilanmagan b о `lsa» ifodalanadi. Shunday qilib, huquq subyektlarining mustaqilligi о `z xoxishiga k о `ra ish k о `rishga oid ularga berilgan imkoniyatda k о `rinadi. Dispozitiv normalar huquqining k о `p sohalarida mavjud. Masalan, mehnat huquqida о `rnatilgan normaga k о `ra: agar mehnat shartnomasi tugagandan keyin ham mehnat munosabatlari davom etayotgan b о `lsa va tomonlardan birortasi uni t о `xtatishni talab qilmagan b о `lsa, bu holda shartnoma harakati noma`lum muddatga о `zaytirilgan hisoblanadi. Dispozitiv normalar k о `proq fuqarolik huquqiga hosdir, chunki bu sohani huquqiy tartibga solish uslubi subyektlarning tengligi holatiga asoslanadi.

www.arxiv.uz Rag`batlantiruvchi normalar – bu ma`lum bir davlat organlari tomonidan subyektlarning xulq-atvori davlat va jamiyat tomonidan q о `llab quvvatlanadigan varianti uchun beriladigan rag`barlantirish choralar haqidagi qoidalar b о `lib, о `z yuridik va ijtimoiy majburiyatlarini vijdonan bajarganlik yoki oddiy talab darajasidan yuqori natijalar uchun beriladi. Rag`barlantiruvchi normalar kishilarning sermaxsul mehnatini, ularning ijodiy va ijtimoiy faolligini quvvatlaydi. Masalan mukofatlar haqidagi normalar. Tavsiya beruvchi normalar – davlat nuqtai nazaridan maqg`bulroq b о `lgan ijtimoiy munosabatlarning tartibga solish variantini о `rnatadi. Tavsiya normalari asosan davlat korxonalari, ilmiy ishlab chiqarish birlashmalari uchun chiqariladi. Bozor munosabatlari rivojlanishi bilan tavsiya beruvchi normalarni 2 xil taqdir kutmoqda: hozirda mavjud b о `lgan bunday k о `pchilik normalar о `z mohiyatini y о `qotganligi sababli bekor qilinadi, chunki davlat korxona, qishloq x о `jaligi birlashmalari о `zining mayda-chuyda xomiyligidan ozod qiladi. Ularga tula x о `jalik va tashkiliy erkinlik beradi. Lekin ayni paytda imperativ normalar о `rniga kelayotgan tavsiya beruvchi normalar yanada rivojlanadi. Bunday о `rin almashish bozor munosabatlari sharoitida huquqiy tartibga solish uslubining yengillashtirilganligini isbotlaydi. Ifodalash shakliga k о `ra normalar q о `yidagicha : vakolat beruvchi, majburlovchi, taqiqlovchi normalarga b о `linadi. Vakolat beruvchi huquqni belgilovchi normalar subyektlariga о `zlarida k о `zda tutilgan ijobiy xarakatlar qilish huquqini beradi. Masalan, «har bir shaxs erkinlik va shaxsiy daxlsizlik huquqiga ega». Majburlovchi normalar - ma`lum bir ijobiy xarakatlarni bajarish majburiyatini belgilaydi. Bunday norma uchun «majbur», «shart» degan s о `zlar xosdir. Taqiqlovchi normalar - о `zlarida k о `rsatilgan xulq-atvorni, agar u qonunan y о `li bilan huquqbuzarlik deb topilgan b о `lsa, taqiqlaydilar.

www.arxiv.uz Taqiqlar - bular davlat-xokimiyat amri b о `lib, ularning asosiy maqsadi shaxs va jamiyat uchun nomaqbul xatti-harakatlarning oldini olishdir. Taqiqlangan xulq-atvor varianti bunda «taqiqlanadi», «haqli emas», «b о `lishi mumkin emas», «y о `l q о `yilmaydi» s о `zlari bilan ifodalanadi. Masalan, « О `zbekiston Prezidenti xalq deputati b о `lishi mumkin emas». Huquqiy normalarning xususiyati . Huquq normasi davlat-hokimiyat xususiyatiga ega. Huquq normalari qonunlar va qonun kuchiga ega b о `lgan hujjatlarda bayon etilgan. Bu normalar barcha kishilarga taalluqli, ya`ni ular umumiy xususiyatga ega. Mavjud talablarning xususiyatidan kelib chiqib, huquq normalarini quyidagi turlarga b о `lish mumkin: 1) qonuniy kuch beruvchi, ya`ni nima qilish mumkin? - degan savolga javob beradigan ruxsat beruvchi normalar; 2) majburiyat yuklovchi, ya`ni nima qilish kerak?-degan savolga javob beradigan k о `rsatma beruvchi normalar; 3) man qiluvchi, ya`ni nima qilish mumkin emas? - degan savolga javob beradigan man qiluvchi normalar. Huquq normalarning tuzilishi Har qanday yuridik normalarning tizimini uni tashqil etuvchi elementlarning birligi hosil qiladi. Lekin bu elementlarning xarakteri, ularning miqdori, joylashishi, aloqa usuli huquq normalarining turiga bog`liqdir. Boshlangich huquq normalarining tuzilishi . Bu normalar moddiy yoki protsessual xarakterdagi biror-bir huquqiy holatni qonun vositasi bilan mustahkamlaydi (ta`sis etadi). Bu esa uni sо`z orqali ifodalash yoki uning ahamiyatli belgilariga qarab qilinadi. Huquqiy tushuncha, holat, prinsip, ijtimoiy- siyosiy sharoitning bu belgilari boshlangich yuridik normaning tarkibi bо`lib chiqadi. Masalan, «Davlat soliq xizmati haqidagi» Qonuniga kо`ra bu xizmat soliq qonuni ustidan nazoratni amalga oshiruvchi yagona tizim sifatida (birinchi belgi),

www.arxiv.uz hisob-kitob qilishning tо`g`riligi (ikkinchi belgi) ustidan, byudjetga ma`lum bir soliq va boshqa majburiy tо`lovlarning qonun tomonidan belgilangan miqdorda о`z vaqtida va tо`liq о`tkazilishi ustidan (uchinchi belgi) nazoratni amalga oshiradi. K о `rsatib о `tilgan belgilarning majmui shu yuridik normaning tizimini tashkil etadi. Shuning uchun ham boshlangich (ta`sischi) normalarda gipoteza, dispozitsiya, yohud sanksiyani izlashdan hech qanday ma`no kelib chiqmaydi. Xulq-atvor normalarining tizimi. Xulq-atvor norma qoidalari tarkibi haqidagi masalanchadan beri huquqshunos-larning diqqatini jalb qilib kelmoqda. Huquqiy normaning uch elementdan iboratligi haqidagi fikrlar huquqshunoslikda keng e`tibor tarqalgan (gipoteza, dispozitsiya, sanksiya). Huquqiy normada, avvalambor, norma q о `llaniladigan sharoitga nisbatan qoida bor, s о `ngra xulq-atvor qoidasining о `zi bayon qilinadi, oxirida esa ushbu qoidani bajarmaganlik uchun kelib chiqadigan oqibat k о `zda tutiladi. Ijtimoiy munosabatlarning ayrim turlarini tartibga soluvchi huquq normalarining «ixtisoslashganligini» hisobga olgan holda, k о `pchilik mualliflar yuridik norma tarkibidan ikki elementni ajratib k о `rsatadilar: regulyativ normalarda - gipoteza va dispozitsiya; q о `riqlovchi normalarda - gipoteza (dispozitsiya) va sanksiY. S о `zma-s о `z ifodalashda bu k о `pincha shunday b о `ladi. Bu masala haqidagi bahslarning mohiyatini chuqurlashtirib о `tirmay, ta`kidlash joizki, yuridik normaning uch elementli shakli – uning mantiqiy-yuridik qismidir. U fikrlash vositasida shakllantiriladi va о `zining timsolida ushbu formulani ifodalaydi: «Agar... unda... aks holda esa...». Mantiqiy yuridik tizimni qayta tiklash uchun, mantiq talab va qoidalardan tashqari yana qonunchilikni hamda yuridik texnikani, huquqiy aloqalarni yaxshi bilish zarur. U yoki bu vaziyatda xatti-harakatning ma`lum bir qolipini belgilovchi huquq normalari, ya`ni xulk-atvor qoidalari, о `zlarining mantikiy yuridik tarkibida gipoteza, dispozitsiya va sanksiyaga egadir. Huquqiy norma gipotezasi - hayotiy sharoitlarni k о `rsatuvchi yuridik norma qismi b о `lib, ular mavjud b о `lgan yohud, b о `lmagan holda norma amalga tatbiq etiladi (dispozitsiya).

www.arxiv.uz Gipoteza yordamida xatti-harakatning mavhum varianti muayyan hayotiy hodisaga, yoki ma`lum bir kishiga, vaqtga va joyga bog`lanadi. Normada mavhum ifodalangan tarzda, gipotezada mustahkamlangan har bir vaziyat xulq-atvor qoidasiga «hayotbaxsh» ta`sir etib, uni alohida xol darajasiga k о `taradi. Boshqacha aytganda, gipoteza yuridik normani harakatga keltiradi. Masalan, Oila kodeksiga muvofiq nikohga kirayotganlarning о `zaro roziligi talab qilinadi va ular nikoh yoshiga yetishi lozim. Faqatgina ta`kidlangan holatlar mavjud b о `lgan taqdirdagina (ijobiy gipoteza) norma harakat qiladi. Shu bilan birga k о `rilayotgan norma harakati bir vaqtning о `zida Oila kodeksida aytilgan ayrim holatlar bilan ham bog`lanadi: qayd qilingan nikohning b о `lmasligi, nikohga kirayotgan shaxslarning yaqin qarindosh b о `lmasligi hamda ruhiy kasalligi, yohud aqliy zaifligi oqibatida (salbiy gipoteza) sud tomonidan muommalaga layoqatsiz deb topilishi va hokazo. Agar gipotezada biron-bir xolatning mavjudligi yoki y о `qligi k о `rsatilishi yuridik normaning harakati bilan bog`liq b о `lsa, unda bunday gipoteza oddiy gipoteza deb ataladi. Masalan, «Fuqarolik t о `g`risidagi» Qonunda bayon etilganidek, «Bola, agar uning ota-onasi u tug`ilishi paytida О `zbekiston fuqarolari b о `lgan b о `lsalar (gipoteza) bola qayerda tug`ilishidan qat`i nazar О `zbekiston fuqarosi b о `ladi». Agar gipoteza normasining harakatini bir vaqtning о `zida ikki yoki undan k о `proq holatlarning bor-y о `qligiga bog`liq qilib q о `ysa, u murakkab gipoteza deb ataladi. Yuqorida fuqarolik t о `g`risidagi Qonunda bayon qilingan gipoteza aynan shundaydir: « О `zbekiston hududida tug`ilgan bola (bir xolat), fuqarolikka ega b о `lgan (ikkinchi holat) shaxslardan tug`ilgan b о `lsa, u О `zbekiston fuqarosi b о `ladi». Yuridik normaning harakati qonunda sanab о `tilgan bir necha holatlardan biriga bog`liq b о `lsa, unda gipoteza alternativ deyiladi. Yuridik normaning dispozitsiyasi – yuridik normaning bir qismi b о `lib, xulq- atvor qoidalariga ega, huquqiy munosabat ishtirokchilari bu qoidalarga rioya qilishlari shart.

www.arxiv.uz Dispozitsiya – bu yuridik normaning о `zagi, mag`zidir. Ammo yuridik norma faqat birgina dispozitsiyaning о `zidan iborat b о `la olmaydi. Faqat gipoteza va sanksiya bilan birlikda, bular dispozitsiya atrofida jamlangandagina dispozitsiya hayotiy kuchga ega b о `ladi, о `zining tartibga soluvchi xususiyatlarini namoyon qiladi. Dispozitsiya – bu huquqiy xatti-harakat modelidir. Huquqiy norma sanksiyasi – yuridik normaning tarkibiy qismi b о `lib, huquqiy normaning diyepozitsiyasi buzilishi natijasida yuzaga keladigan yomon oqibatlarni k о `rsatadi. Sanksiyaning bunday ta`rifini odatda yuridik fan beradi. Faylasuflar, k о `pincha sotsiologlar sanksiya deganda, faqatgina salbiy (tanbex, jazo) oqibatlarnigina emas, balki ijobiy (rag`batlantirish, quvvatlash) oqibatlarini ham tushunadilar (shuningdek insonning ijtimoiy ahamiyatga ega b о `lgan xulq- atvoridan kelib chiqadigan ijobiy oqibatlarni) ushbu ishda sanksiya tushunchasiga huquqiy nuqtai-nazaridan qaraladi. Sanksiya – yuridik normaning mantiqiy yaqunlovchi tarkibiy qismidir. Unda jamiyat, davlat, shaxsning huquqiy normani buzuvchilarga nisbatan salbiy munosabati ifodalanadi. Huquq normalariga hozircha ongli ravishda ixtiyoriy rioya qilinmas ekan, hozircha huquqbuzarlik mavjud ekan – sanksiya yuridik normalarga amal qilish va uni ijro etishni ta`minlovchi qonuniylik va huquqiy tartibni mustahkamlashning z о `r vositasi b о `lib qoladi. Huquqiy norma sanksiyasi – umumlashma tushunchadir. Huquqbuzar uchun b о `ladigan noj о `ya oqibatlarning xarakteriga bog`liq ravishda u q о `yidagilarni k о `zda tutishi mumkin: a) javobgarlik choralari (ozodlikdan mahrum qilish, jarima, moddiy zararni undirish) bu turdagi sanksiyalar javobgarlikka tortuvchi yoxud jazovlovchi sanksiyalar deb ataladi; b) ogohlantirish ta`sir choralari (ushlab keltirish, mulkini hisobga olish, jinoyatni sodir qilishda gumon qilib ushlash, davlat xokimiyatining akti yohud ma`muriy aktlarni bekor qilish, majburiy davolash, о `zboshimchalik bilan qurilgan qurilmalarni buzib tashlash va xokazo);

www.arxiv.uz v) muhofaza choralari (ishchi va xizmatchilarni agar ular ilgari qonunsiz ishdan b о `shatilgan b о `lsalar avvalgi ish joyiga qayta tiklash, aliment undirish va xokazo); k о `rsatilgan choralarni tayinlash – odamga yetkazilgan zararni y о `qotish va uning buzilgan huquqlarini tiklashdir (bu choralar javobgarlik choralaridan farq qilib, huquqbuzar tomonidan unga mansub b о `lgan va ilgari ijro qilinmagan majburiyatlarning bajarilishini k о `zda tutadi); g) subyektning о `zini xulq-atvori oqibatida kelib chiqadigan nohush oqibatlar (kasalxona rejimini buzish natijasida bemorning vaqtincha mehnatga qobiliyatsizlik nafaqasini y о `qotishi yohud bu xol uzrli sababsiz yuz berishi va xokazo). Huquqiy normalarning sanksiyalarini huquqbuzar uchun nohush b о `lgan oqibatlarning hamji va miqdoridan kelib chiqib tasniflash maqsadga muvofiqdir, bunda uch guruhga ajratiladi: 1) mutloq-muayyan sanksiyalar, ularda nohush oqibatlarning miqdori aniq k о `rsatilgan (xodimni xizmat burchini bajarishdan ozod etish, ishdan b о `shatish, jarimaning aniq miqdori va xokazo); 2) nisbiy-muayyan sanksiyalar, bularda nohush oqibatlar chegarasining eng ozidan eng k о `pigacha yohud faqat eng k о `pigacha k о `rsatiladi. Avvalo b о `lar k о `pchilik jinoyat-protsessual normalarning «ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi falon muddatgina .... gacha yilga» yoki «... gacha yil muddatga ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi» shaklidagi sanksiyalardir; 3) alternativ sanksiyalar, ularda «yoki», «yoxud» birlashtiruvchi-ayriruvchi bog`lovchilari orqali bir-necha nohush oqibatlar k о `rsatilib sanab о `tiladi va huquqni q о `llovchi ulardan faqat bittasini – hal etilayotgan holat uchun eng maqsadga muvofiq b о `ladiganini tanlaydi. Bunday sanksiya quyidagicha ifodalanishi mumkin: «... qamoq yoki ikki yilgacha axlok tuzatish ishlari, yoki olti oygacha qamoq bilan jazolanadi». Ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotning demokratlashishi xulk-atvorning huquqiyligini ijobiy, rag`batlantiruvchi roli oshishini shart qilib q о `ydi. Ammo ular

www.arxiv.uz dialektik tarzda sanksiyalar bilan uyg`unlashadilar. Sanksiya yuridik normaning bir qismi sifatida jamiyat va davlat turmushi sharoitlarining о `zgarishiga sezilarli darajada aks-sado beradi. Shuning uchun ham nisbatan u ancha muddat davomida huquq normalarini t о `la uzgartirmasdan, faqat ularning sanksiyalarini uzgartirish y о `li bilan mavjud normativ k о `rsatmalarni jamiyat rivojlanishi ehtiyojlarini ochishga moslashtirishi mumkin. Yuridik normaning uch elementli tarkibi muayyan xulq-atvor variantini aniq belgilaydi, huquqiy k о `rsatmaning tatbiq etilishini ta`minlovchi uning harakat (harakatsizlik) vaziyati, unga undaydigan vositalarini aniq belgilaydi. Yuridik normaning qandaydir tarkibiy qismining – xulk-atvor qoidalarining b о `lmasligi, uning nosozligini bildiradi va huquqiy tartibga solishda «qoqilishlarga» olib keladi: norma bu muayyan hayotiy vaziyatlar bilan aloqani y о `qotadi, yohud xulk- atvor variantini taklif etmaydi, yoki о `zining undovchi xususiyatlarini y о `qotadi. Huquq normasi tuzilishga k о `ra uch tarkibiy qism: gipoteza, dispozitsiya va sanksiyadan tashkil topgan. Gipoteza - huquq normasining tarkibiy qismi b о `lib, unda norma amal qila boshlaydigan, ijro etiladigan sharoitlar bayon etiladi. Pensiya haqidagi qonunlarga k о `ra, О `zbekiston Respublikasida erkaklarga umumiy mehnat staji 25 yil b о `lgandan boshlab, 60 yoshdan, ayollarga esa 20 yillik staj bilan 55 yoshdan boshlab ta`minot b о `limlari tomonidan pensiya t о `lanadi. Dispozitsiya - huquq normasining shunday tarkibiy qismiki, unda xulq-atvor qoidalarining о `zi shakllantiriladi, huquq subyektlarining huquq va majburiyatlari belgilab beriladi. Masalan, Jinoyat kodeksida belgilangan tartibni buzib chet elga chiqish yoki О `zbekiston respublikasiga kirish yohud chegaradan о `tish uchun javobgarlik belgilangan. Bu huquq normasining dispozitsiyasi - hukumatning ruxsatisiz yoki qalbaki hujjatlardan foydalanib yoiki buning uchun belgilangan chegara punkti orqali о `tmay, davlat chegarasidan noqonuniy о `tishning taqiqlanganligidir.

www.arxiv.uz Dispozitsiya - shu xulq-atvor qoidasining о `zi. Masalan, О `zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga muvofiq, ota-onalar о `z farzandlarining sog`lig`i, ruhiy, ma`naviy va axloqiy komoloti haqida g`amx о `rlik qilishga majburdirlar. Huquq normasining huquqbuzarga nisbatan q о `llash lozim b о `lgan davlat majburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi sanksiya deyiladi. Sanksiya - huquq normasini bajarmaganlik uchun davlat organlari q о `llaydigan majburlov chorasi. Sansiyaning turlari xayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish va boshqalar b о `lishi mumkin. Huquq normalarining mazkur tarkibiy qismlari barcha huquq normalarida ham mavjud emas. Masalan, konstitusiyaviy huquq normalarida, odatda hech qanday shartlarsiz amal qiladigan va majburlov choralari k о `zda tutilmagan qoidalar bayon etiladi. Fuqarolik huquqining k о `pchilik qoidalarida sanksiyani ajratib k о `rsatish mumkin emas. Jinoyat huquqi normalari dispozitsiya va sanksiyadan tashkil topgan. Lekin ularda normaning matnida ajratib k о `rsatish mumkin b о `lgan gipotezalar y о `q. Shunday qilib, huquq normasi quyidagilarni belgilab beradi: 1) kim, nimani va qachon qilishi kerak - dispozitsiya; 2) bu harakatni qaysi sharoitlarda amalga oshirish kerak - gipoteza; 3) huquq normasi bajarilmasligining oqibatlari qanday - sanksiY. Ta`kidlash kerakki, barcha huquq normalari ham uch tarkibiy qismga ega emas. Masalan, О `zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining normalari faqat gipoteza va dispozitsiyaga ega. Sanksiyalar esa Konstitusiya normalarini muayyanlashtiruvchi qonunlar, kodekslar va shu kabilarda ifodalangan. Bajarilishi shart b о `lgan yoki aksincha, man etilgan xulq-atvor qoidalarini bayon qilishning t о `laligi b о `yicha dispozitsiyalar oddiy, tavsif etuvchi, blanket va havola etuvchi dispozitsiyalarga b о `linadi. Oddiy dispozitsiyada qilmish tavsiflab berilmaydi, balki barchaga ma`lum termin (masalan, qasddan odam о `ldirish) yordamida ta`riflanadi. Tavsiflovchi dispozitsiya - huquqbuzarlik belgilarining t о `liq bayonini о `z ichiga oladi (masalan, о `g`rilik - о `zgalar mulkini yashirin ravishda talon-toroj qilish).

www.arxiv.uz Blanket dispozitsiya huquqbuzarlikning belgilarini aniqlash uchun huquqning boshqa sohalari normalarida belgilangan maxsus qoidalarga havola qiladi. Masalan, Jinoyat kodeksida texnika xavfsizligi, sanoat sanitariyasi yoki mehnatni muhofaza qilishning boshqa qoidalarini buzganlik uchvun jinoiy javobgarlik belgilangan. Bu qoidalarning mazmuni Jinoyat kodeksida emas, balki JKning moddalarini q о `llashda murojaat qilish zarur b о `lgan boshqa normativ hujjatlarda ochib beriladi. Havola etuvchi dispozitsiya deganda, huquqbuzarlik belgilariga ega b о `lmagan, balki о `sha qonunning boshqa normasiga yoki boshqa huquqiy hujjatga havola etuvchi dispozitsiya tushuniladi. Muayyanlik darajasi b о `yicha sanksiyalarni mutlaq muayyan, nisbiy muayyan va muqobil sanksiyalarga ajratish mumkin. Mutlaq muayyan sanksiya huquqbuzarga nisbatan q о `llaniladigan jazoning hajmini aniq belgilaydi. Masalan, Fuqarolik kodeksiga k о `ra, davlat organlari yoki mansabdor shaxslarning noqonuniy harakatlari natijasida fuqaroga yetkazilgan zarar t о `laligicha qoplanishi shart. Nisbiy muayyan sanksiya huquqbuzarga nisbatan q о `llaniladigan jazoning eng kam va eng k о `p chegarasini belgilaydi. Jinoyat huquqida bunday sanksiyalar k о `p. Masalan, bosqinchilik jinoyati uchun mol-mulk musodara qilinib, о `n besh yildan yigirma yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Muqobil sanksiya sudga qonunda kо`rsatilgan bir necha jazodan birini tayinlash imkonini beradi. Masalan, firibgarlik, agar u og`ir oqibatlarga olib kelmagan bо`lsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravarigacha miqdorda jarima yoki ikki yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki mol-mulk musodara qilinib yoki qilinmay olti oygacha qamoq bilan jazolanadi. Kо`pincha huquq normalari muqobil va nisbiy muayyan sanksiyalarning belgilarini о`zida mujassamlashtiradi, ya`ni bir necha jazo turlarini nazarda tutadi. Bunda ularning har biri uchun eng k о `p va eng kam chegara belgilanadi.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Xayitboyev F. P. Jamiyat huquqiy tizimi tushunchasining ayrim nazariy muammolari. // J. Huquq-Pravo-Law. – 2000. – 1-son. – B. 28-31. 2. Xayitboyev F. P. Jamiyatning huquqiy tizimida huquqiy amaliyotning о`rni. // J. О`zbekistonda ijtimoiy fanlar. – 2001. – 1-son. – B. 25-29. 3. Xayitboyev F. P. Milliy huquqiy tizim elementlari tо`g`risida. // J. О`zbekistonda ijtimoiy fanlar. – 2000. – 2-son.– B. 25-26. 4. Xayitboyev F. P. О`zbekiston Respublikasi milliy huquqiy tizimini shakllantirishda ikki palatali parlamentning о`rni. // Ilmiy-amaliy anjuman ma`ruza matn. T.: TDYUI, 2002. –B.122-126. 5. Xayitboyev F. P. О`zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi – milliy huquqiy tizim о`zagi. // “О`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi – Davlat va jamiyat islohotining huquqiy asosi” mavzusidagi ilmiy-amaliy anjuman ma`ruza matn. – T.: TDYUI, 2002. – B.189-192. 6. Xayitboyev F. P. Yuridik texnika milliy huquqiy tizimning tarkibiy qismi sifatida. // J. О`zbekistonda demokratlashtirish va inson huquqlari. – 2003. – 4-son. – B. 18-22. 7. Xayitboyev F. P. Umumiy integrativ jarayen: milliy huquqiy tizim va halqaro huquq. // J. Hayot va qonun. – 2003. – 5-son. – B. 66-67. 8. Xayitboyev F. P. О`zbekiston milliy huquqiy tizimini о`rganishning dolzarb muammolari. // J. Ijtimoiy fikr. – 2004. – 4-son. – B. 23-24. 9. Xayitboyev F. P. Fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida milliy huquqiy tizimni takomillashtirishning ayrim nazariy muammolari. // Ilmiy- amaliy seminar ma`ruza matn. 8 oktabr 2005. – T.: TDYUI, 2005. – B. 2-3. 10. Xayitboyev F. P. О`zbekiston milliy huquqiy tizimining shakllanishida Konstitusiyaning roli va ahamiyati. // Ilmiy-amaliy seminar ma`ruza matn. 3 dekabr 2005. – T.: TDYUI, 2005. – B. 2-3. Xayitboyev F. P. Hozirgi zamon asosiy-huquqiy tizimlari. О`quv qо`llanma. T.: TDYUI, 2006. – 61 b.

Похожие

Huquq normalari

Oila huquqining predmeti va uning o`ziga xos xususiyatlari

Hozirgi zamon fuqarolik huquqining o`ziga xos xususiyatlari

Huquq tushunchasi va ta’rifi

Huquq normasi tushunchasi