Huquqiy hatti-harakat tushunchasi, belgilari va turlari - Юриспруденция - Рефераты

Huquqiy hatti-harakat tushunchasi, belgilari va turlari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

168.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1 . Huquqiy hatti-harakat tushunchasi, belgilari va turlari 2. Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va tarkibi. 3. Yuridik javobgarlik tushunchasi, prinsiplari va turlari.

www.arxiv.uz Huquqiy hatti-harakatlar – shaxs xatti-harakatining yuridik normalarga mos bо`lishi, ya`ni huquq normalari asosidagi xarakatdir. Bu qonunga mos, ijtimoiy xatti-harakat bо`lib, yuridik shakldagi qonuniy hatti- harakat ta`sirida huquq amalda bо`ladi. Huquqiy hatti-harakat doirasi va chegarasi huquqiy normalarining dispozitsiyasi bilan belgilanadi. Aynan u huquq tartibotning mohiyati hisoblanadi. Huquqiy hatti-harakat yо`li bilan jamiyat boshqariladi, uning meyoriy hayot faoliyati tartibga solinadi, fuqarolarning huquq va majburiyatlari amalga oshiriladi. Jamiyatimizda vujudga keladigan va amalda bо`layotgan huquqiy munosabatlarning asosiy qismi о`z asosiga kо`ra, huquqiy hatti-harakatdan iboratdir. Shaxsning huquqiy xatti-harakati keyingi vaqtlardan boshlab ta`qiqot predmeti bо`lib qoldi. Bu muammoga ilgari kam ahamiyat berilib, olim va amaliyotchilarining asosiy e`tibori huquq buzilishiga qarshi kurashga qaratilgan edi. Huquqiy xatti-harakat juda keng ma`noga ega. U о `z xususiyatiga k о `ra, bir xil emas. Huquqiy hatti-harakatning uch turi mavjud. Birinchisi – faol huquqiy hatti-harakat . Bu fuqarolar, mansabdor shaxslarning k о `shimcha va q tlari, imkoniyatlari, shuningdek, moddiy vositalaridan kelib chiqib, о `z tashabbuskorligiga tayangan huquqiy faoliyatidir. О `n yillar davomida sovet totalitar davlati shaxsning huquqiy faolligini faqat s о `zdagina q о `llab-quvvatladi. Amalda esa, haqiqiy faol fuqaro bunday davlatga kerak emas, davlat undan q о `rqardi. Shu bois shaxsdagi konformizm, mutaassiblik, loqaydlik kabi belgilar k о `proq hukmronlik qilgan. Hozirgi paytda bu mutlaqo maqsadga muvofiq emas. О `zini himoya qilish, turmush sharoitini yaxshilash erkinligini qonun doirasida ta`minlash, qonunlarni tayyorlash va qabul qilishga ta`sir k о `rsatish. davlat qiyofasida himoyaga ega b о `lish uchun shaxs iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, ahloqiy va boshqa munosabatlarda faol b о `lishi shart. Shaxsning huquqiy faolligi – davr talabi. Huquqiy faollikning namoyish b о `lish shakllari turlicha. Bu sidqidildan faol xizmat qilish, partiya, jamoat uyushmalarining shakllanishi va ishida qatnashish, qonun loyihalari muhokamasida bevosita ishtirok qilish, davlatning turli tuzilmalarida hamkorlik qilish va shu kabilar.

www.arxiv.uz Ikkinchisi – odatdagi huquqiy hatti-harakat. U faollikdan farq qilgan holda, ortiqcha xarajat va harakat bilan bog`liq b о `lmaydi. B u kishining doimiy hizmat va boshqa hayotiy faoliyatidan kelib chiqadi va u odatda huquqiy normalar talabiga mos keladi. Fuqarolar ushbu hatti-harakat doirasida о `zlarining yuridik ahamiyatga molik u yoki bu harakatlarini amalga oshiradilar. Lekin bu ularning faolligini huquqiy talab darajasidan oshirishga olib kelmaydi. Jamiyatda, davlatda, amalda, shaxsiy hayotiy faoliyatda u oddiy va zaruriy hol hisoblanadi. Aynan shunga muvofiq shaxsning moddiy va ma`naviy ehtiyoji qanoatlantiriladi. Uchinchisi – sust huquqiy hatti-harakat . Bu holat fuqaro о `ziga tegishli huquq va erkinliklardan kerakli maqsadda foydalanmagan paytda sodir b о `ladi. Masalan, fuqaro nikohdan о `tishda, mulkka egalik qilishda, saylovlarda ishtirok etishda sustkashlikka y о `l q о `yishi mumkin. Bunday paytda shaxs о `z manfaatini qanoatlantirish imkoniyatidan foydalanmaganligi natijasida unga nisbatan salbiy oqibatlar sodir b о `ladi. Bu jamiyatning zarar k о `rishiga olib keladi. Fuqaroning sustligi sababli siyosiy va huquqiy sohada, davlat ishlarida volyuntarizm kelib chiqadi, davlat tizimiga xalq ta`siri va nazorati ishdan chiqadi. 2 -savol: Huquqbuzarlik tushunchasi, belgilari va tarkibi. Huquqiy hatti-harakatning teskarisi – huquq buzilishi, ya`ni noqonuniy hatti- harakat hisoblanadi. Huquq buzilishi shaxsga, mulkka, davlatga yoki umuman jamiyatga zarar keltiruvchi ijtimoiy xavfli, qonunga qarshi harakatdir. Ushbu tushuncha huquq buzilishining quyidagi beshta muhim belgisini о `z ichiga oladi. Birinchidan , huquq buzilishi ijtimoiy xavfli hususiyatiga ega, ya`ni muayyan zarar keltiradi yoki shaxs, mulk, davlat, jamiyat uchun ayni holda xavf tug`diradi. Huquqiy adabiyotlarda noj о `ya hatti-harakat ijtimoiy xavf ekanligi yoki juda og`ir qonun buzish turi ekanligi haqida munozaralar mavjud. Fikrimizcha, har qanday qonun buzish ijtimoiy xavflidir. Aks holda qonunchilikka muvofiq har bir huquq buzilishi uchun belgilangan jazo muddatini qanday tushunish mumkin? Ba`zi vaqtlarda jazo qilmishga nisbatan og`ir va qattiq belgilanadi. Shuningdek, sodir qilingan jinoyat uchun jarima sifatidagi javobgarlik, jamoa tanbehi belgilansa,

www.arxiv.uz ma`muriy noj о `ya hatti-harakat uchun ikki oylik majburiy mehnatga yoki о `n besh kunga qadar ma`muriy qamoqqa tortilishi mumkin. Alohida olingan ijtimoiy xavfli harakat ochiq-oydin b о `lmasligi (y о `lovchining chorrahadan qizil chiroqda yoki taqiqlangan yerdan о `tishi) mumkin, basharti bu noj о `ya harakat jamoat joyida b о `lsa, u ochiq-oydin b о `ladi va yaqqol k о `zga tashlanadi. Ikkinchidan , huquq buzilishi zid hatti-harakat hususiyatiga ega. Agar ijtimoiy xavf –huquq buzilishining ichki belgisi b о `lsa, zid hatti-harakat uning tashqi xususiyati hisoblanadi. Huquq buzilishi –huquqqa qarshi qaratilgan va ayni xolda unga teskari hisoblanadi. Ijtimioiy xavflilik qonun buzilishining zid hatti-harakatiga bog`liq b о `ladi. Agar xatti-harakat alohida olingan shaxs yoki jamiyat uchun xavfli hisoblansa, u vaqtda huquqiy normalar bilan man qilinadi. Huquq buzilishi ijtimoiy xavfli xatti- harakatning yuridik ifodasidir. Uchinchidan , huquq buzilishi faqat odamlar tomonidan sodir etiladi. Huquq tarixidan ma`lumki, hayvonlar ham ba`zi vaqtlarda qonun buzilishining subyekti b о `lib hisoblangan. О `rta asrlarda ba`zi mamlakatlarda t о `ng`izlar, sichqonlar, kalamushlar, itlar va h. k. jinoyat sodir qilganlar, shunga k о `ra barcha yuridik qoidalarga muvofiq, ularni sud qilishgan: bu haqda tergov olib borilgan, ular sudga chaqiriq varaqasi orqali chaqirilgan, prokuror va himoyachi sudda nutq s о `zlagan, sud hukmi chiqarilgan va ijro qilingan. Huquq buzilishi har qanday shaxs tomonidan emas о `zi uchun hisob bera oladigan va muayyan xulq-atvorni boshqara oladigan shaxs tomonidan qilingan hatti- harakatdir. Shuning uchun о `ziga xisobot bera olmaydigan (yoki layohatsiz aqli norasolar) shaxslar, shuningdek, yoshlarning harakatlari qonun buzilishi hisoblanmaydi. T о `rtinchidan , huquq buzilishi – xatti-harakat hisoblanib, u fikr, tafakkur timsoli emas. Xulq-atvor huquqqa qarama-qarshi harakatlarda yoki harakatsizlikda namoyon b о `ladi. Qonun buzuvchining ijtimoiy xavfliligi harakatning «moddiyligi»da namoyon b о `ladi. Tafaqqur о `z- о `zidan ijtimoiy xavfning aniq va holis mezoni b о `la olmaganidek, kishi xatti-harakatining qonuniyligi yoki noqonuniyligini ham belgilamaydi.

www.arxiv.uz Gegelning «Falsafa huquqi» asarida kishi о `z harakati uchun javob berishi t о `g`risida ta`kidlangan b о `lsa, e`tiqod uchun, intilish uchun javob bermasligi atroflicha ifoda qilingan. Beshinchidan , huquq buzilishi – aybli qilmishdir. Agar shaxsning harakatida ayb b о `lmasa, uning harakati huquq buzilishi hisoblanishi mumkin emas, garchi uning holati chetdan qaraganda huquq tartibotga qarama-qarshi k о `rinsa ham. Masalan, zaruriy mudofaa holatida odam о `ldirish. Huquqbuzarlikning turlari Huquqbuzarliklar turlicha b о `lib, ularning hammasini ikki guruhga: jinoyat va noj о `ya hatti-harakatlarga b о `lish mumkin. Jinoyat – huquq buzilishining eng og`ir turidir. Noj о `ya hatti-harakat bu huquq buzilishi hisoblanib, boshqaruv, mehnat, mulkiy va boshqa munosabatlarga t о `sqinlik qiluvchi, lekin ijtimoiy xavfli jinoyat hisoblanmaydigan huquq buzilishidir. Jinoyat va noj о `ya hatti-xarakatni aniq chegaralash lozim. Chunki u jazoning ijtimoiy-huquqiy chora sifatidagi turi va miqdori bilan bog`liqdir. Ular ijtimoiy xavflilik darajasiga k о `ra farqlanadi. Yuridik fan va amaliyot taqdimga k о `ra jinoyat va noj о `ya xatti-harakatni ajratib beruvchi yetarli, aniq, t о `la mezondir. Noj о `ya hatti- harakatga nisbatan jinoyat og`ir, ijtimoiy xavfli hisoblanadi. Ijtimoiy havflilik darajasini aniqlashda quyidagi mezonlar q о `llaniladi. Birinchidan , qonunga hilof ravishda tajovuzkorlik obyekti b о `lgan munosabatlarni huquqiy tartibga solishning ahamiyati. Jinoiy tajovuz obyekti odatda eng muhim ijtimoiy munosabatlar, manfaatlar, moddiy-ne`matlar hisoblanadi. Bu, eng avvalo, shaxsning hayoti va sihat-salomatligi, uning sha`ni va qadr-qimmati, mulki, davlat xavfsizligi, unda о `rnatilgan boshqaruv tartibi va boshqalardir. Ijtimoiy munosabatlarning mehnat, tabiatni muhofaza qilish, transport, uy-joy, kommunal x о `jaligi hamda boshqa sohalari bunchalik ahamiyatga molik emas, nega deganda ulardagi tajovuzkorlik qonunda jinoyatlar emas, balki noj о `ya hatti-harakatlar deb e`tirof etiladi.

www.arxiv.uz Ikkinchidan , keltirilgan zarar hajmi. Agar keltirilgan zarar katta b о `lsa, odatda xatti-harakat jinoyat deb hisoblanadi. Juda qichik b о `lsa, u noj о `ya xatti-harakat deb aytiladi. Masalan, о `zboshimchalik ma`muriy noj о `ya xatti-harakat sohalari (qonunda k о `zda tutilgan tartib-qoidani о `zboshimchalik bilan buzish) fuqaroga yohud davlat hamda jamoat tashkilotlariga jiddiy zarar keltirmasa, noj о `ya xatti-harakat hisoblanadi. Agar u shaxsga, davlat va jamoat tashkilotlariga zarar keltirgan b о `lsa, bunday xatti- harakat jinoyat qonunlariga muvofiq, jinoyat hisoblanadi. Uchinchidan , huquqqa zid qilmishning usuli, vaqti va sodir qilish joyi. Masalan, harbiy xizmatchi tomonidan tinchlik vaqtida buyruqni bajarmaslik intizomiy noj о `ya harakat-harakat deb topilsa, urush vaqtida bu og`ir jinoyat hisoblanadi. Noj о `ya xatti-harakatlar ba`zi turlarining kengayib borishi uning ijtimoiy xavfi keskin ortishiga olib keladi va qonunchilikda nazarda tutilmagan jinoyatlarning sodir etilishiga sabab b о `ladi. Bunday paytda Jinoyat kodeksi yangi moddalar bilan t о `ldiriladi. T о `rtinchidan , huquqbuzarning shaxsi. Noj о `ya xatti-harakatlar jinoyatlardan farqli о `laroq, shaxs tomonidan ijtimoiy xavf tug`dirmaydi. Agar shaxs huquqiy meyorlarni bir necha marta buzsa, ijtimoiy xavf tug`diradi va uning keyingi xatti- harakati noj о `ya harakat tarzida emas, balki jinoyat tarzida baholanadi. Mast holda transport vositasini boshqargani va yana shunga о `xshash hatti-harakatlar qilgani uchun (bunda uning transport vositasini boshqarishga huquqi b о `lmasa) ma`muriy tarzda guvohnomasidan mahrum etilgan shaxs о `sha noj о `ya harakatlarni qayta takrorlasa jinoiy javobgarlikka tortiladi. Qilgan noj о `ya xatti-harakat yoki jinoyat uchun sud qaror chiqarmagan yoki gunohi olib tashlanmagan shaxslar ham jamiyat uchun havfli shaxslar hisoblanadi. Bundan tashqari, ichkilikbozlik va giyohvandlikka berilib ketgan va sud tomonidan xavfli jinoyatchi deb topilgan shaxslar ham jamiyat uchun xavflidir. Huquqbuzarliklar xilma-hil b о `lgani kabi noj о `ya xatti-harakatlarning ham turlari juda k о `p. Ular ijtimoiy munosabatlar sohalariga bog`liq. Noj о `ya xatti-harakatlar ma`muriy, intizomiy, fuqarolik-huquqiy, protsessual va boshqalarga b о `linadi. Boshqa

www.arxiv.uz noj о `ya xatti-harakatlarga, masalan, moliya, yer hamda boshqa qonunchilikda k о `zda tutilgan noj о `ya xatti-harakatlar kiradi. Ma`muriy noj о `ya hatti-harakat-qonunga hilof, aybli faoliyat yoki davlat va jamoat tartib-qoidalariga, fuqarolarning mulki, erkinligi va huquqlariga, boshqaruvning о `rnatilgan tartibiga zarar yetkazuvchi harakat yoki harakatsizlikdir. Albatta, bunday noj о `ya xatti-harakatlarga baho berish va ularga ma`muriy jihatdan ma`sul b о `lish qonunda k о `zda tutilgan. Umummajburiy talablarning ma`muriy noj о `ya xatti-harakatlar, fuqarolar xizmat mavqei va о `rnidan qat`iy nazar, mansabdor shaxslar tomonidan buzilishidir. Ma`muriy noj о `ya hatti-harakatlar uchun javobgarlik yuqori tashkilotlardagi mansabdor shaxslar yoki b о `ysunuvchi muassasalar bilan emas, balki maxsus organlar tomonidan ishlab chiqilgan qonunlar bilan belgilanadi. Qilingan ma`muriy noj о `ya xatti-harakatlar uchun beriladigan ma`muriy jazo turlari quyidagilardan iborat: ogohlantirish, jarima solish, axloq tuzatish mazmunidagi ishlar, ma`muriy qamoq, ma`muriy huquqbuzarlikning bevosita obyekti yoki uni amalga oshirish quroli b о `lgan ashyoni musodara qilish va boshqalardir. Intizomiy noj о `ya xatti-harakat – korxonalar, tashkilotlar, muassasalarning xizmatchilari va ishchilari tomonidan ichki mehnat tartib-qoidalarini, xizmat intizomini buzishlari, xizmat vazifalarini bajarmasliklaridir. 3-savol: Yuridik javobgarlik tushunchasi, prinsiplari va turlari. Huquqiy adabiyotlarda yuridik javobgarlikka turlicha ta`rif beradilar. Ba`zi huquqshunos-olimlar yuridik javobgarlik deganda huquqqa xilof xatti-harakati uchun javob berish (yoki hisob berish) majburiyatini tan oladilar; boshqa mualliflar ma`lum bir mahrum bо`lishlarga duchor bо`lish majburiyatini, huquqqa xilof qilmish uchun salbiy oqibatlarni hisoblaydilar; uchinchilari huquqni buzish fakti emas, balki huquqni qо`llash akti qabul qilinishi munosabati bilan kelib chiqadigan majburiyat, deb tushunadilar;

www.arxiv.uz tо`rtinchi guruhdagi mualliflar yuridik javobgarlik – davlat majburlov xususiyatiga ega bо`lgan tadbirlarning amalga oshirilishi deb qaraydilar; beshinchilari bu tushunchani sanksiyani amalga oshirish bilan bog`laydilar; oltinchi guruhdagi mualliflar huquqqa xilof xatti-harakati uchun subyektning hisob berish qobiliyatini majburiy ta`sir choralariga duchor b о `lishi bilan bog`laydilar. Yuridik adabiyotda, k о `p hollarda, «javobgarlik» atamasi zaminida yuridik majburiyatlarning turli-tumanliligi k о `rsatiladi. Yuridik javobgarlikka umumiy nazariy nuqtai-nazardan yondashish bunday tushunishning t о `g`riligini tasdiqlaydi. Fanda shu narsa umumiy ravishda tan olinganki, javobgarlik yuridik oqibatlarning turli xil k о `rinishi b о `lib, ma`lum faktlar mavjud b о `lganda kelib chiqadi; bu huquq normalarining ijtimoiy munosabatlarning subyektlariga muayyan huquqlarni berish va ularga tegishli majburiyatlarni yuklash orqali ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladilar (ularga ta`sir k о `rsatadilar). Huquq normalari huquq va majburiyatlarni keltirib chiqarishdan boshqa hech qanday о `zga oqibatlarni nazarda tutmaydi. Yuridik javobgarlik ham bunday majburiyatlarning k о `rinishi hisoblanadi. Normativ hujjatlarni tahlil qilishdan shu narsa kelib chiqadiki, huquq normalari yuridik oqibatning k о `rinishi b о `lgan javobgarlikning kelib chiqishini huquq tomonidan salbiy baholanadigan yuridik faktlar (majburiyatlarni bajarmaslik, ta`qiqlashlarni, subyektiv huquqlarni buzish) bilangina bog`laydi. Javobgarlik о`z mazmuniga kо`ra, boshqa majburiyatlardan farq qiladi, bu hamma vaqt subyektning zimmasiga yuklatilgan, subyektga zarar keltiradigan majburiyat bо`lib, uning huquqiy holatini cheklaydi va muayyan turdagi mahrum bо`lishlarga olib keladi. Yuridik javobgarlikni majburiyatning kо`rinishi sifatida tushunish – javobgarlikning u yoki boshqa jihatlarini aks ettiradigan о`zga qarashlarni rad etish emas. Yuridik javobgarlikning yuklatilishi aybdor subyektning о`z xatti-harakati uchun hisob berishini (javobgarlikka sabab bо`ladigan hatti-harakatni sodir qilish sabablari, motivlarini tushuntirib berish) taqozo etadi. Javobgarlik huquqiy normaning sanksiyasida kо`zda tutilgan ekan, demak, javobgarlikning yuklatilishi ham sanksiyaning amalga oshirilishidir.

www.arxiv.uz О`z navbatida, javobgarlik ham о`z zimmasiga yuklatilgan subyektdan muayyan xatti-harakatlarni sodir etishni, shuningdek, majburlash choralarini qо`llaydigan maxsus organlarning harakat qilishini talab etadi. Javobgarlikni amalga oshirish, albatta, shuni taqozo qiladiki, subyekt о`zining psixofizik va ijtimoiy xususiyatlariga kо`ra, majburlash choralarini qabul qilish qobiliyatiga ega bо`lishi kerak. Agar biz huquq tiliga murojaat qilsak, shu narsani kо`ramizki, normativ hujjatlarda, «yuridik javobgarlik» atamasi о`z ichiga subyektning ma`lum bir harakatlarini, xulq-atvorini amalga oshirish majburiyatini oladi. Bunga mulkiy mahrumliklarga duchor bо`lish (jarima tо`lash, musodara, keltirilgan zararni tо`lash), shaxsiy mahrumliklarga duchor bо`lishni (ozodlikdan mahrum bо`lish majburiyati) kiritish mumkin. Qonunlar matnlarida «javobgarlikni kuchaytirish», «javobgarlikni yumshatish», «javobgarlikka tortish», «javobgarlikdan ozod qilish», «javobgarlikni bekor qilish», «javobgar bо`ladilar», «javobgarlikka tortiladilar» kabi iboralarni uchratish mumkin. Shunday qilib, yuridik javobgarlik – sodir etilgan huquqbuzarlik uchun shaxsning davlat-hokimiyat xususiyatdagi ma`lum mahrumliklarga duchor bо`lishidir . Yuridik javobgarlikning belgilari Yuridik javobgarlik quyidagi о`ziga xos belgilar bilan ajralib turadi. Birinchi belgisi . U davlat majburlovi bilan ajralmas darajada bog`liqligi. Bunday bog`liqlik shunda namoyon b о `ladiki, yuridik javobgarlik davlat tomonidan о `rnatiladi va yuridik normalarda ifoda etilganidek, hokimiyat talablaridan chetga chiqqan aybdor shaxslarga nisbatan tashqi, majburiy ta`sirning о `ziga xos usuli (metodi) b о `lib hisoblanadi. Yuridik javobgarlik ayrim xatti-harakatga nisbatan javob sifatida alohida hollarda q о `llaniladi. Shuning uchun, qoidaga k о `ra, u huquqbuzarlar uchun q о `llanadigan qat`iy cheklashlar bilan bog`langan.

www.arxiv.uz Yuridik javobgarlikning davlat majburlov tabiati shu narsada ham namoyon b о `ladiki, u huquq normalarining sanksiyalarida belgilab q о `yilgan, u faqat davlat va uning organlari faoliyati vositasida amalga oshirilishi mumkin. Ayrim hollarda, javobgarlikni k о `zda tutuvchi ba`zi fuqarolik huquqiy sanksiyalari erkin ravishda, ya`ni davlatning vakolatli organlari tomonidan aniq majburlash choralarini q о `llamasdan ham amalga oshirilishi mumkin. Biroq bu narsa huquqiy ta`minlanishning mavjud emasligi haqida guvohlik bermaydi. Chiqarilgan qarorning aybdor tomonidan ixtiyoriy ravishda bajarilishi yoki ularga keltirilgan zararni t о `lashi ushbu choralarning majburlash mohiyatini о `zgartirmaydi. Davlat hamma vaqt ham aybdor shaxsni tegishli sanksiyalarda k о `zda tutilgan cheklashlarni bajarishga majbur qilish huquqini о `zida saqlab qoladi. Ikkinchi belgi . Yuridik javobgarlikning amaldagi asosi shunday huquqbuzarlik, ya`ni ichki (shaxsning ongi yoki irodasi) va tashqi harakatlarining birligini mujassamlashtirgan xatti-harakat sifatidagi akt b о `lishi mumkin. Bu narsa shuni bildiradiki, huquqiy k о `rsatmalarni buzishda aybdor b о `lgan shaxsgina huquqiy javobgarlikning subyekti b о `lishi mumkin. Uchinchi belgi . Yuridik javobgarlik davlat tomonidan ayblash, huquqbuzarning xulq-atvori uchun tanbeh berish bilan bog`liq. Davlat tomonidan ayblash – bir qator xususiyatlarga ega b о `lgan keng tushuncha hisoblanadi. Birinchidan , bunday qoralash xulq-atvori uchun tanbeh beriladigan subyektlarga nisbatan hokimiyat ta`sirini q о `llash bilan ajralmas ravishda bog`liq. Ikkinchidan , davlat tomonidan ayblash huquqbuzarni aybdor deb topish, unga nisbatan aniq javobgarlik choralarini belgilash va ularni amalga oshirishda namoyon b о `ladi. Uchinchidan , bu narsa retrospektiv xususiyatga ega. Shuning uchun fuqarolar, mansabdor shaxslar, tashkilotlar xulq-atvorlarining ilgari sodir etilgan huquqqa xilof aktlari salbiy bahoga ega b о `ladi. Bu k о `rsatilgan belgi yuridik javobgarlikning ba`zi turlarini tushunishda muhim ahamiyatga ega. U, xususan, jinoiy javobgarlikka xos b о `lib, uning mohiyatini belgilab beradi. Gap shundaki, k о `pgina hollarda bu javobgarlik aybdor jinoyat sodir etganligi uchun faqat davlat tomonidan ayblanishi bilan tugashi va jinoiy jazo choralarini, belgilash va bajarish bilan bog`liq b о `lmasligi mumkin.

www.arxiv.uz Huquqbuzar xulq-atvorining yuridik javobgarlik bilan bog`langan bahosi, uning davlat organlari tomonidan qoralanishi hamma vaqt shunday tarzda uchrab turadi. Aksincha, о `zga huquqni muhofaza qilish vositalari uchun bunday baho asosiy narsa emas. Masalan, tibbiy majburlashga doir chora-tadbirlar amalda maqsadga muvofiqligi ushbu shaxs tomonidan xavfli xatti-harakatlar sodir etishning oldini olishga intilish maqsadida kelib chiqadi. Yuridik javobgarlik uchun majburiy b о `lgan bahoning о `sha elementi bu vositalarga xos emas. Javobgarlikni yuklash bilan bog`liq b о `lgan davlat tomonidan ayblash huquqbuzarlarda ma`lum bir huquqiy tuyg`ularni paydo qiladi. K о `pgina hollarda, «jazolanganlik», «qoralanganlik» kabi tuyg`ular huquqqa xilof xatti-harakatlarga y о `l quygan shaxslarga nisbatan jiddiy tarbiyaviy ta`sir k о `rsatishi mumkin. Shu narsa о `ziga e`tiborni jalb qiladiki, ba`zi bir huquqshunos olimlar yuridik javobgarlik tushunchasiga davlat tomonidan qoralashni emas, balki jamoat tomonidan qoralashni kiritadi. Biroq, yuridik javobgarlik belgilaridan birining bunday tarzda talqin qilinishi ma`lum ma`noda aniqlashtirishni talab etadi. Yuridik javobgarlikni, xususan, о `rtoqlik sudi tomonidan yuridik javobgarlik yuklatish jarayonida fuqaroning huquqqa xilof xatti-harakatining har qanday ravishda qoralanishi davlat tomonidan qoralanish xarakteriga ega b о `ladi. T о `rtinchi belgi . Yuridik javobgarlik hamma vaqt huquqbuzarga nisbatan ma`lum salbiy oqibatlarning kelib chiqishi bilan bog`liq. Yuridik javobgarlikni huquqbuzarlik qilgan shaxs uchun belgilangan qiyinchiliklar va mahrum etishlarsiz tasavvur qilib b о `lmaydi. Salbiy oqibatlar qanday oqibatlar, ular nimalarda ifodalanadi va namoyon b о `ladi? Umumiy atamalarga xos nuqtai-nazardan turib aytish mumkinki, har qanday yomon natija salbiy oqibatdir. Ushbu ma`noda har qanday huquqiy sanksiyani, jumladan, oldini olish yoki tiklash vositalarini k о `zda tutadigan sanksiyani q о `llash qandaydir mahrumliklar, cheklashlarning kelib chiqishi, manfaatlarning kamaytirilishi bilan bog`liq. Javobgarlikning mohiyati uning qandaydir bir mahrumliklar, cheklashlar bilan q о `shib olib borilishida emas, balki bu mahrumliklarning xususiyatida namoyon

www.arxiv.uz b о `ladi. Shu narsa nazarda tutiladiki, ular jarima solish xususiyatiga ega b о `lib, huquqbuzarning shaxsiga qaratilgan. Javobgarlikni yuklash davrida kelib chiqadigan jarima solish tartibida mahrum qilish о `z- о `zidan kelib chiqadigan maqsad emas. Ular vosita sifatida maydonga chiqadi, ular yordamida huquqbuzarlikning umumiy va xususiy tarzda oldini olishga erishiladi, qonunchilikni buzishga y о `l q о `ygan fuqarolarni qayta tarbiyalash vazifalari amalga oshiriladi. Mahrum etish yoxud cheklash haqidagi masala q о `yilayotgan huquqlarning bahosi turlicha. Biroq, bu holat ushbu faktni xas-p о `shlash emas. Qoidaga k о `ra, javobgarlik davlat tomonidan majburlashning boshqa choralari bilan solishtirganda huquqbuzarga nisbatan kuchliroq ta`sir k о `rsatadi. Yuridik javobgarlikning tamoyillari Yuridik adabiyotda yuridik javobgarlikning asoslarini va chegaralarini belgilab beradigan tamoyillarning bir xil tushunilishi shakllangan. Bunday tamoyillarga: 1) qonunchilik; 2) muqarrarlik; 3) individuallashtirishni kiritish mumkin. Qonunchilik tamoyili jinoiy, fuqarolik, huquqiy, ma`muriy, intizomiy javobgarlikni amalga oshirayotib, qonun talablarini aniq va og`ishmay bajarishda о `z ifodasini topadi. Qonun talablariga rioya qilish (moddiy va protsessual) – yuridik javobgarlikning maqsadlariga erishishning muhim shartidir. Moddiy qonunning talabi shundan iboratki, yuridik javobgarlik faqat qonunda k о `zda tutilgan va faqat qonun tartibida r о `yobga keladigan qilmish (harakat yoki harakatsizlik) uchun kelib chiqishi kerak. Protsessual qonunning asosiy talabi esa, huquqbuzarga nisbatan yuridik javobgarlikni q о `llashning asosliligi, ya`ni obyektiv haqiqat sifatida ular tomonidan huquqqa xilof qilmishni sodir etish faktining belgilanishidir. Undan tashqari, bizning jamiyatimizda huquqbuzar – huquqsiz subyekt emas. Uning huquqlarini, shuningdek, himoya huquqini ta`minlash – yuridik javobgralikning muhim shartidir. Boshqacha qilib aytganda, javobgarlikning protsessual tomoniga q о `yiladigan qonuniylik talabi shuni bildiradiki, unga binoan, vakolatli organlar huquqbuzarlik haqidagi ishlarni tergov qilish va k о `rib chiqishning qonunda berilgan tartibiga, shuningdek, amaldagi qonunchilikka binoan, huquqbuzarni unga beriladigan subyektiv huquqlarning butun bir kompleksi bilan ta`minlashga qattiq rioya qilishlari kerak.

www.arxiv.uz Yuridik javobgarlikning muqarrarligi tamoyili . Etimologik ma`nodagi muqarrarlik – hodisadan s о `ng oqibatning kelib chiqishini chetlab о `tib b о `lmasligi, muqarrarligidir. Yuridik javobgarlikning muqarrarligi –uning huquqbuzarlik fakti bilan chambarchas bog`liqligini ifodalaydi. Yuridik javobgarlikning muqarrarligi tamoyili qonuniylik nuqta-nazaridan ikkita muhim tomonni о `z ichiga oladi. Birinchidan , har bir huquqbuzarlik aybdor shaxsning javobgarligiga albatta sabab b о `lishi shart, degan qoida; ikkinchidan , hech bir aybsiz shaxs javobgarlikka tortilishi mumkin emas, degan qoidadir. Ushbu tamoyilning mohiyati har bir huquqbuzarlik uchun yuridik sanksiya q о `llashning shart ekanligida emas, balki vakolatli davlat organlari, mansabdor shaxslarning unga nisbatan albatta о `z munosabatini bildirishidadir. Huquqbuzar, u sodir etgan qilmish jamiyatga oshkor qilinishi, jamoaning, vakolatli organlarning diqqatini tortishi, ular tomonidan qoralanishi kerak. Agarda huquqbuzar faqatgina jamoat choralari ta`siri ostida tuzalishi mumkin b о `lsa, unday holda jarima solish sanksiyasi q о `llanmasligi ham mumkin. Ma`lumki, fuqarolar о `z huquqlarini amalga oshirishning ma`lum bir erkinligiga, fuqarolardan, о `z buzilgan huquqlarini himoya qilish uchun vakolatli organlarga murojaat qilish huquqi amalga oshirilmasa, bunday holda yuridik javobgarlikning muqarrarligi tamoyilining amal qilishi ma`lum darajada chegaralanib qoladi. Shu munosabat bilan yuridik javobgarlik choralarini huquqbuzarlik sodir etilgandan keyin uzoq muddat о `tgach q о `llanilishi maqsadga muvofiq b о `lmaydi. Chunki u lozim darajada samara bermaydi va ba`zan namoyon b о `lgan adolatsizlik sifatidagi salbiy baho paydo b о `lishini ham inkor etmaydi. Yuridik javobgarlikni individuallashtirish tamoyili . Ushbu tamoyilni yuridik javobgarlikka tortilgan subyektga nisbatan adolatli qaror qabul qilinishini ta`minlaydigan о `ziga xos ustun sifatida qarash mumkin. Javobgarlikning muqarrarligi, eslatib о `tilganidek, huquqbuzar-likning javobgarlik bilan ajralmas darajada bog`liqligini belgilashga qaratilgan, individuallashtirish esa, bu bog`liqlikning mutanosibligini ta`minlash vositasi b о `lib xizmat qiladi. Javobgarlikning individuallashtirilishini qonun bilan belgilangan sanksiyalar doirasida huquqiy ta`sir

www.arxiv.uz о `tkazishning turli xil vositalarini tanlash imkoniyati bilan ta`minlanadi. Bunday holda huquqqa xilof qilmishning xarakteri va ijtimoiy xavflilik darajasi aybdorning shaxsi, qonunda k о `zda tutilgan javobgarlikni yengillashtiradigan va og`irlashtiradigan holatlar va boshqalar hisobga olinadi. Yuridik javobgarlikning maqsadlari Amaldagi huquq normalarida yuridik javobgarlikning tamoyillari uning subyektlariga nisbatan q о `yilgan talablar sifatida mustahkamlab q о `yilgan. Davlat – uning idoralari va mansabdor shaxslar uchun huquqbuzarlarning javobgarligini amalga oshirish borasida qonuniylik ustidan nazoratni amalga oshirishi muhimdir. Huquqiy adabiyotlarda yuridik javobgarlik ikkita maqsadga: huquq tartibotni himoya qilish va fuqarolarni tarbiyalashga qaratilgan, deb ta`kidlanadi. Birinchi maqsad . Yuridik javobgarlik ijtimoiy munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish meanizmi tarkibida huquqni muhofaza qiluvchi normalarning bajarilishini о `z oldiga q о `yadi. Ikkinchi maqsadga shunday erishiladiki, unga binoan, huquqda javobgarlik institutining mavjudligi jamiyat a`zolariga axborot tarzidagi о `zni tiyib turish va intizomga rioya qilish kabi ta`sirlar k о `rsatadi. Huquqshunos olimlar tomonidan yuridik javobgarlikning maqsadlarini yanada kengroq tushunish masalasi taklif qilinmoqda. Ular qatorida quyidagilarni aytib о `tish mumkin: huquqbuzarliklarning umumiy ehtiyot choralari, huquqbuzarni jazolash, uning ongiga ta`sir о `tkazish, ozmi-k о `p miqdorda shaxsni ma`naviy jihatdan qayta tarkib toptirish, qonunni buzgan insonda ijtimoiy va shaxsiy manfaatlarning uyg`unligiga qaratilgan normal shaxsiy belgilarni shakllantirishdir. Yuridik javobgarlikning turlari Yuridik javobgarlik turli asoslarga k о `ra bir nechta turlarga b о `linadi. Masalan, javobgarlikni yuklaydigan organlar b о `yicha yuridik javobgarlikning q о `yidagi turlari farqlanadi: 1) davlat hokimiyati organlari tomonidan yuklanadigan yuridik javobgarlik; 2) sud va boshqa yuridik organlar tomonidan yuklanadigan yuridik javobgarlik;

www.arxiv.uz 3) ma`muriy organlar (davlat boshqaruv organlari) tomonidan huquqbuzar zimmasiga yuklanadigan yuridik javobgarlik. Yuridik javobgarlik qaysi sohaga tegishliligiga, huquqbuzarlikning qaysi turi sodir etilganligiga qarab quyidagi turlarga ajratiladi: 1) jinoiy – huquqiy; 2) ma`muriy; 3) fuqarolik huquqiy; 4) ishchi va xizmatchilarning moddiy javobgarliklari; 5) intizomiy javobgarlik; 6) yuridik javobgarlikning eng og`ir turi jinoiy javobgarlikdir. Davlat majburlovining boshqa tadbirlari Yuridik javobgarlik – davlat majburlovining bir k о `rinishidir. Shu bilan birga, ogohlantirish choralari va oldini olish choralari ham davlat majburlovining turlari hisoblanadi. Ma`muriy huquqda, masalan, majburlovning ma`muriy-ehtiyotlik, ma`muriy oldini olish va ma`muriy-repressiv (ma`muriy javobgarlik) shakllarini farqlash qabul qilingan. Birinchidan , huquqbuzarlikning oldini olish maqsadida hujjatlarni tekshirish. Masalan, aniq turar joy va mashg`ulotga ega b о `lmagan kishilarning shaxsini tasdiqlaydigan hujjatlarni tekshirish. Ikkinchidan , harakat xavfsizligiga xavf tug`ilganda transport yoki piyodalarning harakatlarini t о `xtatish yoki cheklash. Masalan, avariyalar va tabiiy ofatlar yuz berganda. Uchinchidan , ozodlikdan mahrum etish joylaridan ozod qilingan shaxslar ustidan ma`muriy nazoratni о `rnatish. Masalan, militsiya organlariga kelish, ish yoki yashash joyi о `zgartirganligi va boshqalar haqida xabar berish majburiyati. Bu tadbirlar t о `liq oldini olish, ya`ni profilaktika xarakteriga ega. Bu yerda majburlash shunda namoyon b о `ladiki, ogohlantirish ta`siriga ega b о `lgan ta`sir vositalari vakolatli organlar va mansabdor shaxslar tomonidan ikkinchi tarafning roziligisiz q о `llanadi, natijada ikkinchi taraf huquqiy k о `rsatmalar asosida ma`lum harakatlarni bajarishi yoki ba`zi harakatlardan о `zini tiyishi kerak.

www.arxiv.uz Huquq yordamida oldini olish vositalari qachonki, huquqqa xilof harakatlarni oldini olish va ularning zararli oqibatlarini oldini olish kerak b о `lgan hollarda q о `llanadi. Bunday chora-tadbirlar qatoriga quyidagilar kiradi: birinchidan , hali yuridik javobgarlikka olib kelmagan, lekin jamiyatga qarshi xatti-harakatga y о `l q о `yadigan shaxslarni olib kelish va rasmiy ogohlantirish; ikkinchidan , mulkni olib q о `yish. Masalan, pechat va shtamplarni, sovuq qurolni, radiouzatkichni, (agar unga egalik qilishga huquqi b о `lmasa); uchinchidan , ma`muriy tarzdagi k о `rsatmalarni buzadigan shaxslarni ma`muriy tartibda ushlab turish (shaxsiy erkinlikni qisqa muddatga cheklash). Huquqbuzarlikning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlar ogohlantiruvchi chora-tadbirlardan farqli ravishda faqat huquqbuzarlik sodir etilganda q о `llanadi, ular u yoki boshq shaxslarning huquqqa xilof qilmishlariga qarshi aks sado b о `lib hisoblanadilar. Davlat majburlovining ogohlantirish choralari, oldini olish choralari va yuridik javobgarlikka ajratilishi bu masalani aniqlashtirish va t о `ldirishni talab etadi. Gap shundaki, majburlash vositalarining ichida tiklash vositalari (himoya choralari) ma`lum bir о `rinni egallaydi. Ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: umumiy mulkni majburiy ravishda b о `lish, xizmat safarlariga borganda tovon pullarini undirish, xodimga berilgan yordam pulini yoki not о `g`ri t о `langan pullarni ushlab qolish va boshqalar. Yuridik adabiyotda himoya choralari yuridik javobgarlik bilan tez-tez tenglashtirib turiladi. Quyidagilarga k о `ra ushbu holat bilan kelishish mumkin emas. Javobgarlik, birinchi navbatda, о `zining asosiy y о `nalishi b о `yicha huquqbuzarga qaratilgandir, himoya esa, faqatgina huquqiy k о `rsatmalarni buzuvchiga emas, shuningdek, vakil qilingan shaxsga va uning manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan. Q о `llanish asoslariga k о `ra, javobgarlik faqat huquqbuzarlik (jamiyatga zarar keltiradigan aybli, jamiyat tomonidan qoralanadigan qilmish) mavjud b о `lganda kelib chiqadi, huquqni himoya qilish esa, huquqqa xilof obyektiv xatti-harakat (yuqori xavf manbasi orqali keltirilgan zarar) b о `lganda, bir qator hollarda esa – huquqqa xiloflilik b о `lmaganda ham kelib chiqadi (davlat, jamoat tashkilotlarining mulkini qutqarish

www.arxiv.uz vaqtida keltirilgan zararni undirish). Yuridik javobgarlikning asosiy vazifasi – jarima solish, jazolashdir, tiklash choralarining vazifasi esa, yuridik majburiyatlarning bajarilishini ta`minlash, huquqni himoya qilishga qaratilgandir. Yuridik javobgarlik va davlat majburlovining boshqa turlarini farqlash nazariy jihatdan tashqari, katta amaliy ahamiyatga ham ega. U shaxs va jamiyat manfaatlarini himoya qilish uchun ta`sir о `tkazishning eng maqsadga muvofiq va qonuniy vositasini tanlash imkonini beradi. Xukukiy tartibga solish mexanizmi 1. Xukukiy tartibga solish tushunchasi va xususiyatlari. 2. Xukukiy tartibga solish mexanizmi tushunchasi va uning asosiy elementlari. 3. Xukukiy tartibga solish tizimi va turlari. Uzbekiston Respublikasi mustakillikni kulga kiritgach uzida juda kup uzgarishlarni kiritdi va ijobiy yutuklarga erishib kelmokda. Davlatimizning yangi konun chikaruvchi organi uz faoliyatini boshlab yubordi. Birinchi bulib Konstitusiya va kupgina konunlarni kabul kildi. Xozirgi kunda jamiyatimizning a`zolari ushbu ishlab chikilgan konunlarni urganib chikib ularga rioya kilish va xayotga tatbik etish yullarini urganishmokdalar. Konunlarni amalga oshirish uchun Respublikamiz fukarolarining xukukiy ongini, xukukiy madaniyatini, xukukiy mafkurasini yuksaltirish zarur. Ana shu xarakatlar va intilishlar amalga oshsagina, fukarolar konundan chetga chikmaydigan buladi. Respublikada siyosiy, ijtimoiy va iktisodiy kayta uzgarishlarni xal etish demokratiyani yanada kengaytirish va chukurlashtirish, inson xukuklari va erkinligini ta`minlash, jamiyat turmushining xukukiy asoslarini mustaxkamlash bilan boglikdir.

www.arxiv.uz Demokratiya esa uzini-uzi boshkarish va oshkoralikning rivoj topishi xukukiy vositalar orkali ijtimoiy adolat prinsipining urnatilishi va konunchilikning tubdan yangilash uni ilmiy asoslanganligini amalga oshirish va xukukni kullash faoliyatini takomillashtirish xamda fukarolarning xukukiy jixatdan tarbiyalashni takozo kiladi. Xukukiy tartibga solish mexanizmi - bu davlat uz oldiga kuygan yagona xukukiy vositalarning tizimi birdamligida xukukni tartibga solishda yukori natijalarga erishish uchun maksad va vazifalardir. Xukukiy tartibga solish mexanizmi tushunchasini ochish moxiyatida shuni bilish kerakki, ya`ni davlat tomonidan urnatilgan xukukiy normalarni tugri tadbik kilish va unga itoatguy bulishni ta`minlash yuridik vositalarni kullash orkali amalga oshirish mumkin. Xukukiy tartibga solish tushunchasi va uning xususiyatlari. Xukukiy tartibga solish uzida muxim va kup jixatli jarayonni aks ettirib, anik bir yuridik vositalar orkali ijtimoiy muxitlarni tartibga soladi. Xukukiy adabiyotlarda xukukiy tartibga solish tushunchasi yangi emas. 60- yillarda xukukiy tartibga solish bulgan tizimlar paydo buldi, chunki xukukiy tartibga solish jamiyatdagi ijodiy roli oshib bordi, ya`ni xukukiy tartibga solish ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishdagi eng kulayi bulib, u insonning xukukiy ongiga ta`sir etish orkali uz maksadlarini amalga oshiradi. Xozirgi vaktda ilmiy izlanuvchilar ushbu muammoli xolatning ustidan ishlamokda, chunki xukukiy tartibga solish jamiyatdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda asosiy urinni egallamokda. Ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish masalalarini tadkik kilishning muximligi xukuk va uni xayotga tatbik kilishning birligi xakidagi ta`limotdan kelib chikadiga. Xukukiy koidalarni xayotga tatbik etish xukuk yashashining eng asosiy shartlaridan biridir.

www.arxiv.uz Xukuk normalari jamiyat xayotining asosiy tomonlarini normativ tarzda tartibga solib turadi. Shuni nazarda tutish kerakki, xukukning uzi bevosita ijtimoiy munosabatlar tizimini yaratish, rivojlantirish va uzgartirishi mumkin emas. Xukuk bu munosabatlar ishtirokchilarining ongiga ta`sir etib, kat`iy xarakat koidalari urnatib ularni tartibga soladi. Ijtimoiy munosabat katnashchilari ongli xarakatlarni sodir etadilar. Shuning uchun xam bu munosabatlarga xukukiy ta`sir etish, ularni yulga solib mumkin buladi. Xukukiy tartibga solish xukukiy ta`sir etishning nisbatan mustakil va faol kurinishlaridan biridir. Xukukiy tartibga solish - bu ijtimoiy munosabatlarga xukuk yordamida ularni umummajburiy, normativ tarzda tartibga solish maksadida ta`sir etish jarayonidir. Xukukiy tartibga solishning uziga xos xususiyati shundaki, u ijtimoiy munosabat ishtirokchilarining yuridik xukuk va burchlarini belgilaydi, xukuklardan foydalanish va majburiyatlarning bajarilishini ta`minlaydi. Jamiyatda xukukiy tartibga solish ijtimoiy munosabatlarning ijtimoiy tartibga solishning maxsus turi bulib, uzining maksadga yunaltirilganligi, tashkiliyligi va samaraliligi bilan ajralib turadi. Bundan tashkari xukukiy tartibga solish uziga xos ta`sir etish vositalari mexanizmi orkali amalga oshiriladi. Konun chikaruvchi organning yuridik normalar urnatishdan kuzlagan maksadi xuddi ana shu xukukiy ta`sir etish vositali tizimi yordamida ruyobga chikariladi. Xukukning ijtimoiy munosabatlarning tartibga soluvchisi sifatida talkin etilishi xukukshunoslikda uzil kesil tan olingan. Xukukning asosiy vazifasi xam uning tartibga soluvchilik vazifasidan kelib chikadi. Konun xayotiy munosabatlarni tartibga solar ekan ularni amal kilish va rivojlanishi uchun kat`iy chegara urnatadi. Demokratik davlatning xozirgi boskichida davlat va jamiyat xayotining xukukiy asosini mustaxkamlash, ijtimoiy munosabatlarni xukukiy tartibga solishni muntazam ravishda takomillashtirib borish tarakkiyotning asosiy yunalishlaridan biri bulib koldi.

www.arxiv.uz Yuridik adabiyotlarda xukukning tartibga soluvchilik funksiyasini turlicha tushunish xollari mavjud, ba`zan yuridik shaklga nisbatan kuprok urin berilib, xukukiy tartibga solish mexanizmiga xukukni yaratish jarayoni xam kushiladi. Bu mantikka muvofik emas xukukiy normani xukuk-tartiboti tushunchasi kushganday bir gapdir. Xukukiy tartibga solish fakat kishilarning xarakatlariga, munosabatlariga karatiladi. Xukukiy tartibga solish xamma vakt munosabatlarni muayyan kolipga soladi, ularni barkarorlashtiradi, yullab turadi, davlat ximoyasiga kuyadi. Ijtimoiy munosabatlarni xukukiy tartibga solish muayyan metodlar yordamida amalga oshiriladi. Xukukiy tartibga solish metodi xukukiy tartibga solish predmetiga boglik buladi. Ijtimoiy munosabatlarga xukukiy ta`sir etishning usullari yigindisi xukukiy tartibga solish metodini tashkil etadi, bular avtonmiya va avtoritar usullaridir. Avtoritar metod - bu ijtimoiy munosabatlarga xukmronlik va buyruk tarzida kat`iy ta`sir utkazish tushuniladi. Masalan, ma`muriy-xukukiy, jinoiy-xukukiy munosabatlar. Bunday munosabat subyektlaridan biri davlat, davlat organlaridir. Avtonomiya metodi - bu bilan tartibga solinadigan munosabatlarda subyektlar teng xukukli bulib, ular davlat tomonidan berilgan vakolat asosida mustakil faoliyat yurgizadilar. Masalan, fukaroviy-xukukiy munosabatlarda. Xukukiy tartibga solish mexanizmi va uning elementlari. Xukukiy tartibga solish jarayoni - ijtimoiy munosabatlarga xukukiy ta`sir etish, ularni amalga oshirish, rivojlantirishning kat`iy belgilangan tartibidir.

www.arxiv.uz Xukukiy tartibga solish jaraeni xar kanday ijtimoiy jarayonlar singari boshlanish va nixoyalanish nuktalariga ega. Bu jarayon davlat tomonidan normativ-xukukiy akt urnatilishidan boshlanadi. Xukukiy norma davlatning irodasini uzida mujassamlashtiruvchi, uni xukukiy munosabat ishtirokchilariga yetkazuvchi vosita sifatida paydo buladi va amalga oshadi. Xukukiy tartibga solish jarayonini uch asosiy boskichga bulish mumkin: 1) ijtimoiy munosabatlarni koidaga soluvchi (reglamentatsiya kiluvchi) xukukiy normalarni yaratilish boskichi; 2) xukukiy norma asosida muayyan subyektlarda xukuk va burchlar kelib chikkan chogda yuridik normalarning amal kilish boskichi; 3) xukukiy normada nazarda tutilgan xolatlar, xukuk va majburiyatlar vujudga subyektiv xukuk va burchlarning amalga oshirilish boskichi; Xukukiy tartibga solish jarayonining uch boskichiga uchta muxim element muvofik keladi: a) xukukiy normalar; b) xukukiy munosabatlar; v) subyektiv xukuk va burchlarning amalga oshirish aktlari. Xukukiy tartibga solish jarayonining xar bir asosiy belgisi uz navbatida uziga xos kichik tizimlarni tashkil etadi.

www.arxiv.uz Xukukiy normalarning yaratish boskichiga muvofik keladigan tizimga kuyidagilar kiradi: xukukiy ong, xukuk ijodkorligi aktlari normativ xukukiy aktlar, xukuk normalari, aktlarni tizimlashtirish. Xukukiy normalarning amal kilish boskichidagi xukukiy munosabat tizimiga kuyidagilar kiradi : Hukuk subyekti, yuridik faktlar, umumiy va muayan xukukiy munosabatlar. Xukukni amalga oshirish boskichi tizimiga kuyidagilar kiradi: xukukiy munosabat katnashchilari individual aktlari, xukukni kulanish aktlari. Sanab utilgan tizimlarni xukukiy tartibga solish jarayenining buginlari deb atashimiz mumkin. Xukukiy tartibga solish jarayenida amal kilinadigan elementlarning mujassam bir butunligi xukukiy tartibga solish mexanizmini tashkil etadi. Xukukiy tartibga solish mexanizmi -bu maksad va vazifalarga muvofik ravishda ijtimoiy munosabatlarga samarali xukukiy ta`sir etishni taminlovchi xukukiy vositalarning mushtarak tizimidir. “ Mexanizm ” - bu bir necha mustakil elementlarning, kismlaridan uzaro alokadorlik asosida bir butun agregat sifatida xarakat kilishidir. Xukukiy tartibga solish jarayenida namoyen buluvchi elementlar yagona uzviy bir butun mexanizmni tashkil etadi. Xukukiy ong, xukukiy madaniyat, konunchilik kabi kategoriyalar xukukiy tartibga solish jarayenining negizini, uzagini tashkil etadi. Konunchilik davlat va jamiyat xayetining asosiy prinsiplaridan biridir. Konstitusiyaviy-huquqiy tartibga solish

www.arxiv.uz Huquqiy tartibga solishning eng oliy shakli-konstitusiyaviy huquqiy tartibga solishdir. Zero, Konstitusiya mamlakatning Asosiy qonuni b о `lib, yuksak maqomli, о `ta nufuzli siyosiy yuridik hujjat sanaladi. U m о `tabar ijtimoiy huquqiy qadriyat sifatida jamiyat va davlat hayotining bosh mezoni, ijtimoiy munosabatlarni barqarorlashtiruvchi, ravon tartibga soluvchi ta`sirchan vositadir. Konstitusiyaviy-huquqiy tartibga solish murakkab ichki tuzilish (struktura)ga va ijtimoiy hayotning alohida sohalariga ta`sir etishning о `ziga xos xususiyatlariga ega. U huquqiy tartibga solish yagona tizimining maxsus qismi sifatida bir qator xususiyatlar bilan tavsiflanadi, ya`ni : -mamlakat miqyosida yagona konstitusiyaviy tartibga solishning muayyan tizimini tashkil etadi; -u umumiy-majburiy, normativ xarakterga ega; -huquqiy tartibga solishning umumiy strategiyasini, siyosiy y о `nalishini, ustuvor prinsiplarini belgilaydi; -ijtimoiy munosabatlarni konstitusiyaviy tartibga solish davlat tomonidan eng yuksak darajada kafolatlanadi va ta`minlanadi. Konstitusiyaviy-huquqiy tarzda tartibga solinuvchi ijtimoiy munosabatlarni bir necha yirik majmualarga ajratish mumkin : -jamiyatning iqtisodiy tizimi, xususiy va boshqa shakldagi mulkchilik hamda tadbirkorlik asoslarini tashkil etuvchi ijtimoiy munosabatlar; -shaxsning huquqiy maqomi asoslarini belgilovchi inson huquqlari va erkinliklarini ta`minlash tizimiga oid ijtimoiy munosabatlar;

www.arxiv.uz -mamlakatimizning davlat tuzilishi shakli, ma`muriy-hududiy tuzilishi, shuningdek Qoraqolpogiston Respublikasi huquqiy maqomi, vakolatlarini amalga oshirish bilan bogliq ijtimoiy munosabatlar va hokazolar. Konstitusiyaviy-huquqiy tartibga solish mexanizmini uch element: konstitusiyaviy normalar; konstitusiyaviy-huquqiy munosabatlar; konstitusiyaviy huquq va majburiyatlarni amalga oshirsh aktlari tashkil qiladi. Ushbu mexanizmning normativ asosini tashkil etuvchi yuridik normalar о `zining eng oliy siyosiy-yuridik kuchi, yuksak barqarorligi va jamiyat hamda davlat tomonidan qat`iy ta`minlanishi bilan ajralib turadi. Konstitusiyaviy normalar asosida tarkib topgan huquqiy munosabatlar umumiy mazmun kasb etadi va tarmoq huquqiy munosabatlari (ya`ni konkret munosabatlar) uchun asos vazifasini о `taydi. Xulosa kilib aytadigan bulsak, xukukiy koidalarni xayotga tadbik etish, xayotning eng muxim shartlaridan biridir. Jamiyatda xam xukuk mavjud ekan, uni amalga oshirish ijtimoiy munosabatlar yuridik formasini yashash usuli bulib kelgan va xamisha bulib keladi. Xukukiy normalarning ijtimoiy munosabatlarga ta`siri ularni tartibga solish xukukni amalga oshirish jarayonining bevosita natijasidir. Xukukiy tartibga solish bu ijtimoiy munosabatlarga xukuk yordamida ularni umummajburiy normativ tarzda tartibga solish maksadida ta`sir etish jarayonidir. Xukukiy tartibga solishni uziga xos xususiyati shundaki, u ijtimoiy munosabat ishtirokchilarining yuridik xukuk va burchlarini belgilaydi, xukuklardan foydalanishni va majburiyatlarni bajarilishini ta`minlaydi. Xukukiy tartibga solish mexanizmining turli tuman ijtimoiy munosabatlarga muntajam ravishda va muayan ketma-ketlikda ta`sir etish jarayonidir. Xukukiy tartibga solish xukukiy ta`sir etishga nisbatan mustakil va faol kunikmalaridan biridir. Xukukiy tartibga solish - bu ijtimoiy munosabatlarga

www.arxiv.uz xukuk yordamida ularni umummajburiy normativ tarzda tartibga solish maksadida ta`sir etish jarayonidir.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. Toshkent. 2009. Y.f.d.,prof.X.T.Odilqoriyev. О`zb.Resp.I,I.V.Akademiyasi 1. Антонов И. П. Основи правовой системи Федеративной Республики Германий. (Теоретический и историко-правовой аспекти). – М.: Академия управления МВД России, 2003. – 147 c. 2. Боботов С. В., Жигачев И. Й. Введение в правовую систему США. – М.: Норма, 1997. – 333 с. 3. Введение в шведское право. – М.: Прогресс, 1986. – 387 с. 4. Давид Р., Жоффре-Спинози К. Основние правовие системи современ - ности. – М.: Междунар. отношения, 1996. – 400 с. 5. Давид Р. Основние правовие системи современности. – М.: Международние отношения, 1986. – 380 с. 6. Ермолович В. И., Шелкопляс В. А. Правовие системи: история и сов - ременност: Материали межвузовской научно–практической конференции. – Минск, 5–6 января 2001 г. – Мн.: БГЕУ, 2001. – 176 с. 7. Инако С. Современное право Японии Ғ Отв. ред. В. А. Туманов. – М.: Прогресс, 1981. – 291 с. 8. Марченко М. Н. Правовие системи современного мира: Учеб. пособие. – М.: Зерсало, 2001. – 400 с. 9. Matkarimova G. Halqaro huquq va О`zbekiston huquqiy tizimi. – T.: Adolat, 2002. – 90 b. 10. Правовие системи стран мира: Энциклопедический справочник Ғ Отв. ред. А. Й. Сухарев. – М.: Норма, 2003. – 976 с.

Похожие

Huquqiy munosabatlar tushunchasi, belgilari va turlari

Huquqiy munosabatlar tushunchasi va turlari

Davlat tushunchasi, belgilari, mohiyati va tiplari

Huquqiy davlatning asosiy belgilari va xususiyatlari

Jazo tushunchasi, maqsadlari va turlari