Huquq ijodkorligini amalga oshirish va sharhlash - Юриспруденция - Рефераты

Huquq ijodkorligini amalga oshirish va sharhlash

Загружено в:

17.09.2022

Скачано:

0

Размер:

87.5 KB

H uquq ijodkorligini amalga oshirish va sharhlash Reja: 1.Huquq ijodkorligi tushunchasi. 2.Qonun qabul qilish bosqichlari. 3.Normativ xuquqiy xujjatlarni vaqt, xudud va shaxslarga nisbatan harakat qilishi. 4. Huquq normalarining tushunchasi, belgilari va tuzilishi. 5 . Huquq normalarining turlari.

Huquq ijodkorligi tushunchasi Qonun ijodkorligi – davlatning xuquqiy normalarini yaratishga qaratilgan eng muxim faoliyat yo’nalishlaridan biridir. Qonun va qonun chiqarish faoliyati bilan bog’liq ishlar jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlarida muxim urin tutgan. Qonunlarning eng asosiy ijtimoiy vazifasi – jamiyatda tartib, intizom va barqarorlikni ta'minlashdan iborat. Qonunchilik siyosati – davlat siyosatining bir bo’lagi bo’lib, unda ijtimoiy munosabatlarni xuquqiy tartibga solishning asosiy yunalishlari, printsiplari, maqsadlari o’z ifodasini topadi. Xuquq ijodkorligi faoliyati natijalariga karab, ya'ni qonunlar va boshqa normativ aktlarga karab, davlat to’g’risida, uning demokratligi darajasi, madaniyati va sivilizatsiyasi darajasiga baxo beriladi. Huquq ijodkorligining eng muxim xarakteristikasidan biri bo’lib, uning davlat yoki davlat organlari faoliyati ekanligi xisoblanadi. Qonun ijodkorlik faoliyati – o’z vakolatli davlat organining qonunlarni ishlab chiqishi va qabul qilishga qaratilgan, aniq maqsadga yunaltirilgan irodaviy faoliyatidir. Mazkur faoliyat ijodiy jarayon bo’lib, bunda xalkning irodasi aniqlanadi, shakllantiriladi va belgilangan tartibda qonun darajasiga kutariladi. Qonun chiqarish faoliyati (xuquq ijodkorligi faoliyati) o’zining mas'uliyatliligi va murakkabligi bilan fark qiladi. Respublika shaklidagi demokratik davlatlarda qonun chiqarish faoliyati, an'anaga ko’ra, aloxida saylab qo’yiladigan tashkilot tomonidan amalga oshiriladi. Bunday tashkilot turli mamlakatlarda turlicha nomlar bilan (AKShda – kongress, Frantsiyada – milliy majlis, Angliyada – parlament, Germaniyada – Bundestag, Eronda – majlis, Rossiyada – federal majlis (Duma), O’zbekistonda –Oliy Majlis, Polsha, Litvada – Sem, Shvetsiyada – Riksdag va x.k) atalib umumiy qabul qilingan yagona nom parlament iborasi bilan ifodalanid. Huquqiy adabiyotlarda qonun ijodkorlik faoliyati iborasi qonun chiqarish faoliyati, qonun yaratish faoliyati, qonunchilik, xuquq ijodkoriligi kabi iboralar bilan sinonim sifatida kullaniladi. Huquq ijodkorligi jarayoni (qonun yaratish) uta mas'uliyatli, serkirra va murakkab jarayon. Qonun kuichga kirgan xar bir yuridik hamda

ijtimoiy munosabatlaroni tartibga solshida kat'iy kuchga aylanadi. Bu jarayon muntazam va muvofiqlashtirilgan ketma-ketlikda ruy beruvchi bosqichlarning yigindisi sifatida mavjud bo’luvchi aniq xuquqiy mexanizmdir. Bunda ish tegishli xuquqiy munosabatlar soxasini xuquqiy tartibga solish zaruriyatini o’rganishdan muammoli vaziyatni atroflicha taxlil etishdan boshlanadi: sungra tajriba umumlashtirilib, ilmiy asoslangan materiallar tuplanadi; navbatdagi vazifa rejalashtirilayotgan qonunning ilmiy goya (kontseptsiyasi) va dastlabki loyixasini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi; qonun loyixasi qonun chiqaruvchi idora tomonidan o’rganiladi, muxokama etiladi va nixoyat qonun qabul qilinadi. Qonunchilik jarayoni bu davlat oliy vaqillik organining Konstitutsiyada belgilangan tartibda yangi qonunlarni yaratishga, amaldagi qonunlarga kushimcha va o’zgartirishlar kiritishga qaratilgan, shuningdek, eskirgan qonunlarni bekor qilish borasidagi xarakatlari yigindisi bo’lib, u qonun bilan tartibga solinishi zarur bo’lgan munosabatlarni aniqlash, qonun loyixasini tayyorlash, uni muxokama etish va qabul qilishni o’z ichiga oladi. Qonun ijodkorligining quyidagi turlari ajratib ko’rsatiladi: Vakolatli davlat organlarining xuquq ijodkorligi faoliyati; Xalkning bevosita referendum orqali xuquq ijodkorligi. Masalan: 1) O’zbekistonda qonunning parlament tomonidan qabul qilinishi 2) Umumxalk ovoz berish yo’li bilan qonun qabul qilish. Qonunosti xuquq ijodkorligi. Bunday xollarga, ba'zida davlat oliy vaqillik organlariga kirmaydigan davlat organlari tomonidan xuquq normalari qabul qilinadi va xarakatga keltiriladi. Bunday qonun osti aktlari qonunni qabul qilishni ta'minlash uchun muxim xisoblanadi. Qonun osti xuquq ijodkorligi sub'ektlariga – Prezident, Xuquqmat boshqa oliy davlat organlari kirib, ular qonunga binoan yuridik normalar va normativ aktlarni qabul qilish xuquqiga ega. Qonun osti xuquq ijodkorligining o’ziga xos ijobiy va salbiy tomonlari mavjud: Ijobiy tomonlariga – uning tezkorligi, rasmiyatchilikning kamligi, tegishli organlarning kompitsentligi, xujjat qabul qilinishi bilan bog’liq shart-sharoitlarni yaxshi bilishlari kerak; Salbiy tomonlari – xuquqiy karorning qabul qilinishi jarayonining yashirinligi, normativ aktlarning kupligi qo’llashni kiyinlashtiradi. Ular jamiyat a'zolari tomonidan nazorat qilishni murakkablashtiradi.

Jamiyatda xuquq normalarining yaratilishi, davlatning ijodkorlik yoki xuquqiy tashabbuskorlik faoliyati orqali amalga oshiriladi. Davlatning xuquq ijodkorlik faoliyati-bu xuquq normalarini yaratish, o’zgartirish va bekor qilishga qaratilgan faoliyatidir. Bu faoliyat natijasida yaratgan xuquq normalari turli normativ xuquqiy xujjatlarda qonun, qaror, farmon, farmoyish va boshqalarda ifodalanadi. Normativ xuquqiy xujjatlarni qabul qilish-ya'ni xuquqiy normalarni yaratish quyidagi 2 bosqichdan iborat. Birinchi bosqich normativ xuquqiy xujjatlarni loyixasini tayyorlash: a)shu xujjatni loyixasini tayyorlash uchun qaror qabul qilish; b) loyixani tayyorlash; v) loyixani muxokama qilish; g) loyixaning kamchiliklarini to’zatish; d) loyixani qayta ishlash. Ikkinchi bosqich- normativ xuquqiy xujjatlarni nashr etish: a)loyixani tashabbuskor davlat organlariga muxokama qilish uchun kiritish; b)loyixani tashabbuskor organga muxokama qilish; v)normativ xuquqiy xujjatlarni qabul qilish; g)uning xalqka e'lon qilish (nashr etish). Davlatning xuquq ijodkorlik faoliyatida normativ xuquqiy xujjatlarning loyixasini tayyorlash,xalq o’rtasida muxokama qilish va qabul qilib nashr etish muxim masaladir. O’zbekistonda bu ish bilan Respublika qonun chiqaruvchi oliy organi Oliy Majlis, davlat boshlhi Prezident, Vazirlar Maxkamasi va boshqa davlat organlari shugullanadi. Jumladan O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining HII chakirik HI sessiyasida 1992yil 8 dekabrdagi Mustaqil O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. Shu kuni Oliy Kengash maxsus qaror bilan Konstitutsiyani kuchga kiritib, Oliy Kengash Rayosati Respublika qonunlarini Konstitutsiyaga moslashtirish ishlarini belgilab berdi. Huquq ijodkorligi jarayoni printsiplapriga quyidagilar kiradi: Qonuniylik, adolatparvarlik, xalqchillik, ilmiylik, demokratizm, oshkoralik va x.k Qonuniylik printsipi – kat'iy belgilangan tartibda vakolatli davlat organi tomonidan xar qanday normativ xujjatning qabul qilinishi; yoki bu xujjatning mazmuni o’zidan oldingi qabul qilingan va nisbatan yuqori darajadagi yuridik kuchga ega bo’lgan normativ xujjatga qarshi bo’lmasligi zarur va x.k Adolatparvarlik printsipi – barchaning qonun oldida tengligidan kelib chiqadi; Ilmiylik printsipi – mutaxassislarning ilmiy asoslariga, fikrlariga asoslangan xolda xuquq ijodkorligi faoliyatini olib borish;

Demokratizm printsipi – xuquq normativ xujjatlarni qabul qilishda xalkning ishtirokini ta'minlash; Oshkoralik printsipi – xuquq ijodlkorligi natijalarining fuqarolarga yetkazilishi Xozirgi vaqtda O’zbekiston davlatining xuquq ijodkorlik faoliyatini rivojlantirishda katta e'tibor berilmokda: 1)O’zbekiston Respublikasining yangi Konstitutsiyasi asosida qonunlarni, xuquq soxalarini va kodekslarni yangilash; 2)mustaqillik bilan boqlh bo’lgan qonunlar va boshqa normativ xuquqiy xujjatlarni qabul qilish va ularni nashr qilish; 3)amaldagi normativ xuquqiy xujjatlarning bajarilishini ta'minlash; 4)ularning bo’zilishining oldini olish va bo’zilganda belgilangan jazo choralarini qo’llaish. Huquqshunos olim Z.Islomov xuquq ijodkorligining turlari quyidagicha ta’riflaydi: 1. Davlat organlarining xuquq yaratish ijodkorligi. Konstitutsiyaga asosan barcha davlat organlari o’z vakolati doirasida xuquq ijodkorligiga ega bo’lib, ular turli normativ xuquqiy xujjatlar qabul qiladi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 83-moddasiga asosan Oliy Majlis qonunlar, qarorlar va boshqa xujjatlar qabul qiladi. Oliy majlisning raisi farmoyishlar chiqaradi. Vazirlar Maxkamasi qarorlar va farmoyishlar chiqaradi. Maxalliy davlat xokimiyat vaqillik organlari joylarda-viloyatlar, tumanlar va shaharlarda(tumanga buysunadigan shaharlardan, shuningdek shahar tarkibiga kiruvchi tumanlardan tashkari) xokimlar boshchilik qiladigan xalq deputatlari Kengashlari qaror va farmoyishlar, xokimlar esa qarorlar chiqaradi. 2. Jamoat birlashmalarining xuquq yaratish ijodkorligi. Bular ham o’z vakolat doirasida xuquq ijodkorligiga ega bo’lib, tegishli normativ xuquqiy xujjatlar qabul qiladiyu Masalan, O’zbekiston Respublikasi kasaba uyushma federatsiyasi, Respublika yoshlar ittifoqi bilan birgalikda kushma korxonalar qabul qiladi. 3.Bevosita xalqning xuquq yaratish ijodkorligi. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini 9-moddasiga asosan jamiyat va davlat xayotining eng muxim masalalari xalq muxokamasiga taqdim etiladi, umumiy ovozga qo’yiladi. Buning o’tkazish tartibi qonun bilan belgilanadi. Referendum xalqningxuquq yaratish ijodkorligi bo’lib uning natijasida tegishli xuquqiynormalar qabul qilinidi. O’zbekiistonda keyingi referendumOliy Majlis tashabbusi bilan Prezident I.A.Karimov muddatini 1997 yildan 2000 yilgacha o’zaytirish to’g’risida o’tkazildi. O’zbekiston xalqi yakdillik bilan bu tashabbusni qo’llaib ovoz berdi.

Demak, davlatning xuquq ijodkorlik faoliyati muxim bo’lib, unda amaldagi qonunlarni vaboshqa normativxuquqiy xujjatlarni yangilash, nashr etish, eskiorgan xuquq normalarini bekor qilish, xuquqdagi kamchiliklarni tuldirib jamiyatda kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarningtartibga solish uun xizmat ki ladi. 2.Qonun qabul qilish bosqichlari. Qonunchilik jarayoni xakida batafsil tasavvur xosil qilish uchun uning mazmunini tashkil etuvchi bosqichlarni chuko’r taxlil etish kerak.Aksariyat huquqshunos olimlarning va amaliyot xodimlarining fikriga ko’ra, qonunchilik jarayoni quyidagi bosqichlarlan iborat: Qonunchilik tashabbusi; Qonun loyixasini muxokama qilish; Qonunni q abul qilish; Qonunni e'lon qilish. Qonun yaratishdan oldin jamiyatda shunday qonun vujudga kelishiga extiyoj bormi, degan savolga javob berish lozim. Qonun ishlab chiqishga kirishishdan avval mavjud ijtimoiy voqelik, xayot, muammoli vaziyat atroflicha o’rganib chiqiladi. Shunday qilib, u yoki bu qonunning yaratilishiga bo’lgan extiyojni o’rganish – qonunchilik jarayonining boshlang’ich nuqtasidir. Qonunchilik faoliyatiga ta'sir etuvchi ijtimoiy omillarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: iqtisodiy, siyosiy-xuquqiy, sotsial-madaniy, jugrofiy, demografik, ekologik, milliy, ilmiy-tashkiliy va x.klar Qonunchilik faoliyatiga ta'sir qiluvchi omillar muayyan mexanizm asosida xarakatlanadi. Qonunni yaratish jarayoni, ya'ni qonun chiqaruvchi organ doirasida bevosita faoliyat qonunchilik tashabbusi ruyo bo’lishidan boshlanadi. Qonunchilik tashabbusi xuquqiy muammolari magzini anglab yetish uchun uning quyidagi muxim jixatlarini puxta mushoxada etish talab qilinadi: Qonunchilik tashabbusi xuquqi tushunchasi va moxiyati; Qonunchilik tashabbusi amalga oshirilishi natijasida vujudga keladigan xuquqiy munosabatning mazmuni; Qonunchilik tashabbusi xuquqning sub'ektlari doirasi hamda ularnin o’ziga xos xususiyatlari va b. Davlatni xuquq ijodkorlik faoliyatini asosini qonunlarni qabul qilish tashkil qiladi Chunki qonunlar barcha normativ xujjatlar ichida birinchi o’rinda turadi.Shuning uchun qonunlar maxsus tartibda qabul qilinadi. Qonunni qabul qilish jarayoni quyidagi 4 ta bosqichdan iborat:

1. Qonun tashabbuskorligi – bu davlat organlari, jamoat birlashmalari yoki fuqarolarning davlatni oliy qonun chiqaruvchiorganiga yangi qonun chiqarishga,amaldagi qonunni tuldirish yoki bekor qilish xaqida kiritgan taklifidir.Bu taklif qonun chiqaruvchi oliy organ tomonidan qabul qilish va qilmasligi muxokama qilinadi.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasini 82-moddasiga asosan Oliy Majlisga qonun loyixalarini taklif qilish qonunchilik tashabbusi xuquqiga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti o’z davlat xokimiyatining oliy organi orqali Qoraqolpog’iston Respublikasi,Oliy Majlisning deputatlari, respublika Vazirlar Maxkamasi, Konstitutsiyaviy sudi, Oliy sudi, Oliy xujalik sudi, Bosh Proko’rori egadirlar. 2 . Qonun loyihasini muhokama qilish . Qonun loyixasini muxokama etish (***) – qonun yaratish jarayonining muxim bosqichidir. Bu bosqich qonun chiqaruvchi organga qonun loyixasi takdim etilgach va u sessiya kun tartibiga kirgach boshlanadi. Shakllangan tajribaga ko’ra, qonun loyixasi ikki xil ko’rinishda muxokama qilinadi. 1-xolda, qonun loyixasi aksariyat umumiy qoidaga binoan parlament (Oliy Majlis) tomonidan uning yigilishida muxokama etiladi. 2-xolda, mamlakat xayotining uta muxim masalalarini tartibga solishga qaratilgan qonunlar loyixasi parlament karori bilan keng xalk muxokamasiga takdim chiqariladi. Qonun loyixasi moddama-modda, bo’limlar va boblar buyicha yoki yalpi muxokama qilinadi. Qonunni qabul qilish bosqichining ahamiyati va mas'uliyati shundaki, bunda qonun loyixasiga rasmiy yuridik kuch baxsh etiladi, u qonunga aylanadi. Parlamentda ba'zi jiddiy masalalarni xal etish uchun deputatlar malakali kupchiligining ovoz berishi lozim bo’ladi. Deputatlar umumiy sonining malakali kupchiligining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga muvofiq jami deputatlarning 2G`3 qismi tashkil qiladi. Deputat ovoz berish uchun boshqa deputatni vaqil qilish mumkin emas. Ovoz berish ochiq, yashirin va nomma-nom bo’lishi mumkin. 3.Qonun qabul qilish bosqichi qonun loyixasini maqullab Oliy Majlis deputatlarining ko’pchiligi ovoz bersa qonun qabul qilinadi. 4.Qonuni matbuotda e'lon qilish bosqichi. qonun qabul qilingandan keyin, uning matbuotda yoki O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasida tegishli ma'sul shaxslarning imzosi bilan e'lon qilinadi.

O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisida qabul qilingan qonunlar, Oliy Majlis raisining imzosi bilan yoki muxum qonunlar Prezidentning imzosi bila n o’zbek va rus tilida bosib chiqariladi. 3.Normativ huquqiy hujjatlarni vaqt, hudud va shaxsga nisbatan harakat qilishi. Huquq ijodkoriligi faoliyatining natijasi xar xil normativ aktlarni qabul qilish bo’lib xisoblanadi. Normativ-xuquqiy aktlar – qonun ijodkorligi bilan shugullanuvchi sub'ektlarning o’zida yuridik normalarni mujassamlashtiruvchi kursatmalardir. Normativ aktlar xuquq ijodkorligi vakolatiga ega organlar tomonidan kat'iy belgilangan tartibda ishlab chiqiladi. Yuridik kuchga egaligiga ko’ra, barcha normativ aktlar ikkita guruxga bo’linadi: Qonunlar; Qonunosti aktlari. Qonun – bu normativ akt bo’lib, qonunchilik xokimiyati organi yoki referendum (umumxalk ishtirokida) orqali maxsus belgilangan tartibda qabul qilingan, xalkning irodasini ifodalaydigan, oliy yuridik kuchga bo’lgan va birmuncha muxim bo’lgan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi xujjatdir. Qonunning turlariga Konstitutsiya, Oliy Majlis qonunlari kiradi (O’zbekistonda). Jamiyatdagi eng muqim ijtimoiy munosabatlar qonunlar yordamida tartibga solinadi. Ular boshqa xuquqiy normativ aktlarga nisbatan oliy yuridik kuchga ega bo’lib, Davlat qokimiyatining doimiy ishlaydigan qonun chiqaruvchi organi - Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilinadi. qonunlar - Buyuk sotsial boylikdir. qonunlarda davrning qoyalari va talablari mujassamlashgan. qech kimga, u qanday lavozim yoki mavqe egasi bo’lishidan qat'iy nazar, qonunlarni chetlab o’tish xuquqi berilmaydi. Binobarin, fuqorolarda qonunni qurmatlash qissigina emas, balki qonunga e'tiqod tuyg’usini ham shakllantirish lozim. Qonunlar o’z mazmuniga ko’ra asosiy qonunga ya'ni konstitutsiyviy va oddiy yoki joriy qonunlarga bo’linadi. Davlatning asosiy qonuni bo’lgan Konstitutsiyaning mazmuni oddiy va xorijiy qonunlar mazmunida shu bilan farq qiladiki, unda asosiy, eng barqaror ijtimoiy munosabatlar, o’zoq davrga mo’ljallangan bosh printsipial qoidalar mustaqkamlanadi va bu printsipial qoidalar bevosita

amal qilib, boshqa qonun chiqarish aktlari rivojlantiriladi va konkretlashtiriladi. Shu sababli Konstitutsiya asosiy qonun doirasiga shmaydigan bir qancha qoidalarni o’z ichiga olmaydi. Konstitutsiya asosida zaruriyatga ko’ra boshqa qonunlar va xuquqiy normativ aktlar, shu jumladan Asosiy qonunning o’zida ko’zda to’tilgan xuquqiy aktlar ishlab chhiladi va rivojlantiriladi. Konstitutsiya oliy yuridik kuchga ega bo’lib, unga barcha qonunlar va qonunosti aktlar muvofh kelishi lozim. qukumat qarorlarining O’zbekiston Konstitutsiyasi talablariga qat'iy muvofh bo’lishini ta'minlash maqsadida Konstitutsiyaviy nazorat komiteti ta'sis etildi va uning qolati O’zbekiston Respublikasi Asosiy qonunida Konstitutsiyaviy nazorat komiteti to’qrisidagi qonun bilan belgilanadi. Bundan tashqari Konstitutsiyaning Asosiy qonun sifatidagi xususiyati shundan iboratki, u aloxida tartibda o’zgartiriladi, ya'ni Asosiy qonunga binoan, O’zbekiston Konstitutsiyasi xalq deputatlari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismini tashkil etgan ko’pchilik qabul qilgan qaror bilan o’zgartiriladi. J oriy qonunlar Konstitutsiya asosida qabul qilinib, xo’jalik ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-madaniy soqalardagi munosabatlarni tartibga soladi. Joriy qonunlarga Davlat korxonalari to’qrisidagi qonun, Kooperatsiya to’qrisidagi qonun singari qonunlar misol bo’la oladi. Qonunlar amal qilish vaqtiga ko’ra doimiy, muvaqqat va favqulotda qonunlarga bo’linadi. Doimiy qonunlar biron-bir vaqt bilan chegaralanib qo’yilmagan bo’ladi. Bunday qonunlarga Konstitutsiya, turli kodeks va qonunlar misol bo’la oladi. Agar qonunda u muayyan vaqt davomida amal qilishni kursatilgan bo’lsa, bunday qonunga muvaqqat qonun deyiladi. Davlat byudjeti to’qrisidagi qonun bunga yaqqol misoldir, chunki u harajatlar yili o’zgarib turadi. Favqulodda qonunlar Uluq Vatan urushi yillarida qabul qilingan edi. Qonunlar asosida chiqarilgan barcha xuquqiy normativ aktlar qonunosti aktlari deb ataladi. Davlat qokimiyati organlaridan tashqari hamma davlat organlari qonun ostida yoki qonunlarni ijro etish yo’zasidan ko’plab qonunosti aktlari qabul qilinadi. Bu aktlar o’zining yuridik kuchi jhatidan qonunlardan past turadi. Qonunosti aktlari ko’pincha qaror va farmoyishlar deb nomlanadi. Davlat boshqaruv organlari bo’lgan davlat komitetlari va vazirliklar doirasida xalq xo’jaligining turli tarmoqlarini boshqarishga qaratilgan buyruq hamda instruktsiyalar qabul qilinadi. Qonun osti aktlari – yuridik normalarni o’zida mujassam etuvchi, qonun asosida chiqarilgan va uni bajarishga qaratilgan aktlardir.

Qonun osti aktlariga Prezident farmonlari va farmoyishlari, Vazirlar Maxkamasi (xuquqmat) karorlari va farmoyishlari, vazirliklar, davlat kumitalarining buyruklari, kursatmalari, qoidalari va x.k. kiradi. Jumladan, davlat xokimiyati maxalliy organlarining karorlari, nodavlat organlarining normativ aktlari va b.lar kiradi. H uquq manbai - davlat idorasini muayyan xuquqiy normativ aktlarda ifodalash, bayon qilish usuli va shaklidir. Xuquqiy normativ aktning muqim xususiyati - bu uning qaysi davlat organi chiqaorganiga qarab ma'lum yuridik kuchga ega bo’lishi va xuquq manbalari tizimida muayyan o’rinni egallashidir. Harajatlar bir vakolatli davlat organi qatiy belgilangan xuquqiy normativ aktlarini chiqarish xuquqiga egadir. Bu xuquq Konstitutsiya va boshqa qonunlarda maxsus mustaqkamlangan. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida O’zbekiston Oliy Kengashining qonunlar va qarorlar qabul qilish xuquqi belgilab berilgan. Huquqiy normativ aktlar qaysi davlat organi tomonidan qabul qilinganligiga qarab muayyan tizimni tashkil qiladi. qozirgi paytda O’zbekistonda xuquqiy aktlarning quyidagi turlari bor: qonunlar, qonun asosida chiqariladigan normativ aktlar. Maqalliy qokimiyat va uning apparati o’z vakolati va xududiy doirasida qonunosti aktlarini chiqaradi. Qonunlarni tubdan qayta ko’rib chiqish va sistemaga solish xuquqiy islohotning ajralmas qismidir. Tizimga solish - bu davlat organlari tomonidan qonunlar va qonunosti aktlarini muayyan tartibga solish faoliyatidir. Tizimga solish xuquqiy normativ aktlardan to’la foydalanish, qonunlarni qayot talablariga mos ravishda yangilashni ta'minlaydi, xuquqiy normativ aktlardagi eski normalardan, qarama-qarshiliklari va boshqa kamchiliklardan holi etadi. H uquqiy normalarni tizimga solishning kodifikatsiya va inkorporatsiyadan iborat ikki turi mavjud. Kodifikatsiya - qonunlari kodekslar bilan ishlab chiqarish yo’li bilan tizimga solishdir. U xuquqiy normalarni mazmunga qarab qayta ishlab chiqarishni va ularni yangi qonunlar ilmiy asoslangan tartibda izoqlashni nazarda tutadi. Kodifikatsiya hamma vaqt amaldagi qonunlarning mazmunini qayta ko’rib chhish bilan boqlh bo’lib xuquqiy normalardagi eski qoidalarni, qarama-qarshiliklarni, kamchiliklarni tugatishga qaratilgandir. Inkorporatsiya - bu amaldagi qonularni va boshqa xuquqiy normativ aktlarni bu aktda ma'lum xronologik, alfavit va yoki boshqa tartibda

joylashtirishdir. Bunda tizimga solinadigan aktlar mazmuni o’zgarmaydi. Ular to’plamga izoqsiz kiritiladi. Inkorporatsiyaning rasmiy va norasmiy shakllari bo’ladi . Rasmiy korporatsiya - bu mazkur aktlarning ularni chiqaorgan organ tomonidan tizimga solinishidir. Norasmiy inkorporatsiya esa aktlarni maxsus vakolatga ega bo’lmagan organlar shuningdek xususiy shaxslar tomonidan tizimga solishdir. Normativ aktlarning vaqt buyicha xarakati (amal qilishi) uning qabul qilinishi hamda o’z kuchini yukotishi shartlangandir. Bunda uchta ahamiyatli tomoni e'tiborga olinadi: 1) qonuniy kuchga kirish momenti; 2) xarakat vaqtining tugashi; 3) normativ akt asosida o’rnatilgan yuridik normalarning, ushbu aktni kuchga kirguniga qadar yo’zaga kelgan munosabatilarga nisbatan qo’llanishi. Qabul qilingan yoki o’rnatilgan normativ aktlarni xayotga tatbiq etishning muxim shartlaridan biri uning amal qilish doirasini aniq qilib belgilab qo’yishdadir. Normativ-xuquqiy aktlarning kuchga kirishi va amal qilish doirasi shu normativ aktlar uchun tegishli bo’lgan maxsus aktlarda kursatiladi. Shu asosda qaysi normativ aktlar kaysi xududda kuchda bo’lishi va qaysi shaxslarga nisbatan amalda bo’lishi va qaysi munosabatlarga nisbatan muljallanganligi belgilanadi. Qonunlar, farmonlar va boshqa normativ aktlarning kuchga kirish vaqti kursatilgan bo’lsa, ana shu belgilangan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. Masalan: jinoyat kodeksi (O’z. JK) qabul qilingan vaqti 1994. 22. 9.da bo’lsa, kuchga kirish vaqti 1.4.1995y Normativ-xuquqiy aktlar o’z kuchini quyidagi xollarda yo’qotishi mumkin: -Normativ akt muljallangan ma'lum belgilangan muddatning o’tishi bilan; -Normativ aktni urnini bosuvchi yangi aktning qabul qilinishi natijasida; -Muayyan organning ushbu normativ aktni bekor qilishdagi ko’rsatmasi bo’yicha va x.k.

Normativ-xuquqiy aktlarning shaxslar bo’yicha amal qilishi – bu aktlarning barcha fuqarolarga, fuqaroligi bo’lmagan shaxslarga, davlat organlariga, jamoat tashkilotlariga, chet el fuqarolariga tegishliligi tushuniladi. Davlat normativ xuquqiy xuujjatlar qabul qilgandan keyin,uni turmushga qo’llaishning muxum talablaridan biri ularning harakat doirasini belgilashdir. Ularning kuchga kiritish va harakat doirasinibelgilash maxsus qarorlar bilan kursatiladi. Bunda normativ xuquqiy xujjatlarning vaqt bo’yicha harakatda bo’lishi, kachon qabul qilingan qonun va kachon o’z kuchini yo’qotish vaqti belgilanadi. O’zbekiston Respublikasida qabul qilingan qonun va boshqa normativ xuquqiy xujjatlarni vaqt bo’yicha kuchga kirishishni quyidagi tartibda belgilangan; 1)O’zbekiston Respublikasining qonunlari «O’zbekston Respublikasini Oliy Majlisining Axborotnomasi»da gazeta, televideniya va radioga e'lon qilingandan keyin 10 kundan keyin Respublika xududida kuchga kiradi. 2)Agar ularning matnida yoki maxsus qaror bilan kuchga kirishish muddati kursatilga bo’lsa, shu kursatilgan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. Masalan; O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi 1992 yil 14 yanvarda «Jismoniy tarbiya va sport to’g’risida» qonun qabul qildi. Oliy Kengash shu kuni maxsus qaror chiqarib, bu qonun matbuotda e'lon qilingan kunidan bolab kuchga kiradi deb kursatdi. 3) O’zbekiston Respublikasining Oliy Majlisini qabul qilgan qarorlari, Prezident farmonlari, farmoyishlari va qarorlari matbuotda e'lon qilinmasdan, ular amal qilish lozim bo’lgan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, davlat organlari, jamoat birlashmalari va tegishli shaxslarga yuborilsa, bu holda ular olgan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. 4) O’zbekiston Rnspublikasi Vazirlar Maxkamasining qabul qilgan qaror va farmoishlari, vazirliklar, davlat kumitalarining buyruq, qo’llainmalari, yuriknomalari, nizomlarning kuchga kirish muddati agar ularning matnida kursatilgan bo’lsa-yu shu kursatilagn muddati dan kuchga kiradi. Agar korxona, muassasalar va tashkilotlarga yuborilgan bo’lsa, ular olgan vaqtdan kuchga kiradi. 5) maxalliy xokimiyat organlari viloyat, shahar va tuman xalq depuatlari kengashlarining qaror va farmoishlari, ularni boshqaradigan xokimlarning qarorlari

qabul qilinganidan keyin ularning matnida kuchga kirishi kursatilgan bo’lsa, shu kursatilgan vaqtdan, kursatilgan bo’lmasa ular bu xujjatlarni olgandan boshlab 15 kundan keyin kuchga kiradi va kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi. Normativ xuquqi xujjatlarni xudud bo’yicha harakat qilish , ularni shu davlat xududida harakat doirasini belgilaydi. O’zbekiston Respublikasining normativ xuquqiy xujjatlari uning barcha xududida-qo’riqlikda, suvda va fazoda harakat qiladi. Maxalliy xokimyat organlarining normativ xuquqiy xujjatlari, tegishli tuman, shahar va viloyatlarning xududida harakat qiladi. Normativ xuquqiy xujjatlarning shaxsga jismoniy shaxs-fuqarolar va yuridik shaxsga nisbatan harakatda bo’lishning asosiy talabi davlat organlari, jamoa birlashmalari,mansabdor shaxslar va fuqarolarga nisbatan harakat doirasini belgilaydi. O’zbekiston qonunlari va boshqa normativ xuquqiy xujjatlari uning xududidagi barcha fuqarolarga, davlat organlari, jamoa birlashmalariga O’zbekiston fuqarosi bo’lmagan respublikada yashamaydigan chet el fuqarolariga nisbatan harakatda bo’ladi. O’zbekiston respublikasi xududid barcha chet el fuqarolari barcha chet el fuqarolari, diplomatik daxlsizlikdan foydalanuvchi shaxslardan tashkari, sodir qilgan jinoyati uchun Respublika jinoyat kodeksiga asosan jinoiy javobgarlikka tortiladi. Chet el xududida yashaydigan chet el) fuqarolarning qonunlarga amal qilish, shu chet davlatlar bilan tuzilgan shartnomalarga asosan amalga oshiriladi. Bu kursatilgan umumiy qoidalardan ayrim istisnolar bor. Masalan, O’zbekiston respublikasida yashaydigan chet el fuqarolari sudga majburiy tartibda ko’rgazma berish uchun keltirilgan bo’lsa, ammo u deplomatik daxlsizlik xuquqidan foydalansa ular ular deplomatik yo’l bilan xal qilinadi. O’zbekistonda yashovchi barcha chet el fuqarolari, diplomatik daxlsizlikdan foydalanuvchi shaxslardan tashqari, sodir qilgan jinoyati uchun Respublika jinoyat kodeksiga asosan jinoiy javobgarlikka tortiladi. Chet el xududida jinoyat qilgan O’zbekiston fuqarosi shu chet elning tegishli qonunlariga binoan javobgarlikka tortiladi. Qonunchilik texnikasining ahamiyati.

Qonun yaratishni rejalashtirish va prognozlash. Qonunchilik texnikasi – xuquq ijodkorligining mo’zxim nazariy-amaliy masalalaridan biridir.(KT). Qonunchilik faoliyatining sifati, samaradorligi va batartib tashkillashtirilishi kup jixatdan KTga bog’liqdir.KTsini xuquqiy aktlarni rasmiylashtirishning usuli (yo’l-yuriklari) sifatida talqin etish normativ aktlarning tili, uslubi, tuzilishi, xuquqiy qoidalarni shakllantirish hamda bayon etish masalalarini chuko’r o’rganish uchun asos bo’lib xisoblanadi. QT – bu normativ-xuquqiy aktlarning loyixasini shaklan ifoda etish, kofiyalashtirish usul va uslublari, shuningdek, ularni tayyorlash ishlarini tashkil etish qoidalarini hamrab oluvchi komleks tushuncha bo’lib, unda normativ aktlar tayyorlashning tashkiliy-texnikaviy metodlari va ularni rasmiylashtirishning metodologik usullari o’zviy birikib ketgan. * Q Tsining muxim ahamiyatga molik jixatlaridan biri qonunning tili, ifoda uslubi masalasidir. Qonun tili – davlat xokimiyati o’z fuqarolari bilan aloka boglaydigan rasmiy tildir.M: (O’zbek qonunchilik tilining kashshoklashib kolganini aytishimiz mumkin: «organ», «sessiya», «kontrakt», «byudjet», «sanatsiya», «sanktsiya» va x.k) Shunday qilib, qonunlar til ifodasi jixatdan mukammal va aniq bo’lishi, turlicha talqin etiilishiga yo’l qo’yilmaydigan bo’lishi lozim. Huquq normalarining tushunchasi, belgilari va tuzilishi. Huquq normalari ( norma so’zi lotincha bo’lib qoidadir). Har bir davlatning xuquq tizimi xuquq normalaridan, xuquq institutlaridan va xuquq soxalaridan iborat. Huquq normasi, bu xuquq tizimining dastlabki elementi xisoblanib, u barcha ijtimoiy munosabatlarni tartibga solmay, balki ma'lum bir munosabatlarni tartibga soladi. xuquq normasi xuquq tuzilmasi ichida dastlabki element bqlib, yaxlit xuquqda bo’ladigan o’garishlarni u qzidan qtkazadi. Shu bois uning boshqa xuquq tizimi tuzilmalariga ta'siri katta bqlib, agar ta'bir joiz bo’lsa, uni huquqning o’lchov birligi deyish mumkin.

Huquq normalari bu davlat tomonidan ishlab chiqaridigan va qo’riqlanadigan qoidalar yhindisi bo’lib, bu normalarning o’zaro bog’lh va kelishilgan tizimi ma'lum tartibda guruxlarga ajratiladi. Huquq tizimi o’zining birligi, farqliligi, ob'ektivligi, kelishilganligi, bir-biriga ta'sir etish kabi xususiyatlari bilan ajralib turadi. xuquq normalarining birligi quyidagilarda ko’rinadi: birinchidan, davlat erkining ifodalanish birligi bilan; ikkinchidan, ular mavjud bo’lgan va faoliyat yuritadigan xuquqiy tizimning birligi bilan; uchinchidan, xuquqiy tartibga solish mexanizmining birligi xususiyati bilan; to’rtinchidan, qal qiluvchi vazifalar va maqsadning birligi xususiyati bilan. Shu bilan birga, xuquq normalari o’zining konkret tartibi, harakat doirasi, tartibga solish predmeti va usuli, sanktsiyalari bilan bir-biridan farq qiladi. Shu sababli ham ular aloxida qismlarga, ya'ni tarmoq va institutlarga tasniflanaadi. Katta qajmdagi xuquq normalarida aloxida qolliziyalar, ajralishlar yo’zaga kelishi mumkin, yaxlit olinganda ular ichki qonunchilik va tendentsiyalarga bo’ysunuvchi yagona xuquqiy mavjudlikni o’zida aks ettiradi. Huquq tizimi xuquq normalari o’zining ob'ektiv tabiatiga ko’ra, qonun chiqaruvchining erkini bo’qib qo’ymaydi, ya'ni qonun chiqaruvchi tomonidan o’zgartirilishi, unga qo’shimcha va o’zgartirishlar kiritilishi mumkin, lekin bu bilan qonun chiqaruvchiga xuquq tizimini bekor qilish yoki qaytadan tashkil etish xuquqini bermaydi. Muqim qilib ajratib kqrsatib bo’ladigan narsani muqim qilib kqrsatish mumkin. Boshqacha qilib aytganda, davlat, qokimiyat, xuquq tizimining rivojlanishiga, mukammallashishiga ma'lum chegaralarda to’rtki berishi mumkin. Davlat va qokimiyat o’zining xoxishi yoki yangi dekretlari bilan istalgan xuquq tizimini ta'sis eta olmaydilar. Huquq normalari bu davlat tomonidan chiqarilgan bajarilishi barcha kishilar uchun majburiy bo’lgan, kishilar o’rtasidagi turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalar yhindisidir. Xuquq normalari tabiiy xuquq va pozitiv xuquqlardan iborat. Tabiiy xuquq insonga tabiat tomonidan beriladi. Masalan,

insonning yashash, erkinlik va shaxsiy daxlsizlik xukklari, Pozitiv xuquq esa davlat tomonidan qabul qilinadi. Xuquq normasi bu aloxida olingan turmush qoidasidir. Masalan; O’zbekiston Respublikasida xuquqning asosini O’zbekiston Respublikasining Konstituttsiyasi tashkil qiladi. Konstituttsiyaning har bir moddasi aloxida olinganda xuquqiy normadir. Huquq normalarining belgilari quyidagilardan iborat; 1) Huquq normalari avlat tomonidan urnatiladi va barcha xalqning qonuniy irodasini ifodalaydi; 2) uning mazmuni jamiyatning ikisodiy tuzilishi bilan belgilanadi; 3) ularning bajarilishi barcha kishilar uchun umummajburiydir; 4) davlatning zo’rlik kuchi bilan amalga oshiriladi; 5) kishilar o’rtasida turli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.; 6) fuqarolarga xuquq vaburch belgilaydi. 7) o’zoq muddat qo’llainiladi va talabga javob bermasa davlat vakolati organlari tomonidan bekor qilinadi.; 8) vakolat beruvchi, majbur etuvchi va tuldiruvchi harakterda bo’lishligi; 9) xuquq tizimida qonunlar, farmonlar,farmoishlar, qarorlar va boshqa shaklda faqat yozma holda qabul qilinadi; 10) xuquq normalari bir-biri bilan o’zviy boqlh bo’lib, davlatning yagona xuquq tizimini tashkil qiladi.; 11) davlat tomonidan qabul qilinadi va qo’rhlanadi, xuquqbo’zarlik oqibatiga qarab qabul qilinadi va qo’riqlanadi, xuquqbo’zarlik oqibatiga qarab turli jazo choralari qo’llainiladi. X N ning xarakterli ji x atlaridan biri – bu uning uzoq muddat davomida takror- takror q o’llanilishidir. H N lar q uyidagi xususiyatlarga ega: xal q ning irodasi sifatida amal q iladi; davlat nu q tai nazaridan eng mu x im deb h isoblangan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi; k o ’p marotaba q o’llaniladi va o’zo q muddat amalda b q ladi;

xal q manfaatlariga mos keladigan ijtimoiy munosbatlarni qo ’ri q laydi; bir-biri bilan o’zviy bo g ’li q va yagona X N lar tizimi k o ’rinishida mavjud b o ’ladi va amal q iladi; lozim b o ’lganda davlatning z o ’rlik kuchi bilan ta' m inlanadi; ani q va q at'iy shaklga ega va x . H u q u q iy normalar shakliga q arab q uyidagi turlarga b o ’linadi: konstitutsion normalar; - Q onunlar; -farmonlar; -xukumat q arorlari va farmoyishlari; -vazirliklar va davlat q o’mitalarining buyru g ’ va yo ’ri q nomalari; -ma x alliy organlarning q aror va farmoyishlari; jamoat tashkilotlarining davlat tomonidan ma' q ullangan normativ aktlari; x u q u q iy odat va normativ shartnomalar va x . H N tuzilishi xaqidagi tushuncha (bilim)ni bilish nafaqat xuquq ijodkorligi bilan shug’ullanuvchi organlar, balki xuquqni qo’llash organlari uchun ham muxim rol o’ynaydi. Birinchisiga bu bilimlar yuridik qaror (kursatma)larni to’g’ri talqin qilishga yordam bersa, ikkinchisiga esa ularni o’z o’rnida ishlatishga yordam beradi. HNlari o’ zining bir butunligi, birligi, b o’ linmasligi bilan ajralib turadi. Uning uchun aloxida tuzilish ham xos bo’lib, elementlarning o’zaro aloqasi va maxsus mazmunga ega ekanligi bilan farqlanadi. xuquq normalarining tuzilishi deganda uning ichki tuzilishi va elementlari birligi tushuniladi. Huquq normasining tuzilishi – uning yuridik faoliyati erkinligini ta'minlovchi o’zaro bog’liq bo’lgan zarur elementlarning majmui yoki birligi tushuniladi. Har bir xuquqiy normaning tuzilishi 3 qismdan ; gipoteza, dispozitsiya va sanktsiyadan iboratdir. Gipoteza (grekcha faraz qilishdir) xuquqiy normaning birinchi qismi bo’lib, u qo’llainiladigan shart-sharoit vaqtni bildiradi. Gipotezaning ikki turi mavjud bo’lib, aniqlangan gipoteza va to’la aniqlanmagan gipotezadir. Aniqlangan

gipoteza xuquqiy normada kursatilgan xuquq va majburiyatlarning paydo bo’lishi, o’zgarishi yoki bekor bo’lishi aniq kursatiladi. To’la aniqlanmagan gipotezada xuquqiy normaning kuchga kirishi va qo’llash tartibi kursatilmaydi. Dipozitsiya (lotincha so’z bo’lib, mazmun degan ma'noni bildiradi. Bu xuquq normasining ikkinchi qismi bo’lib, unda xuquq normasining mazmuni, qo’llaish tartibi va xuquqiy munosabatda ishtirok etuvchi taraflarnin xuquq va burchlari kursatiladi; Dispozitsiyaning quyidagi turlari bor; 1) imperativ (aniq kursatilgan) dispozitsiya- bunda xuquqiy normaning matnida dispozitsiya aniq kursatiladi. Masalan; O’zbekiston Respublikasi Jkning maxsus qismidagi moddalar, 97-modda kasddan odam uldirish,118-modda nomusga tegish, 164-modda boskinchilik va boshqalar; 2) nisbiy belgilangan dispozitsiya. Bunda xuquqiy normaning mazmunini taraflar aniqlaydi va o’zgartiradi. Jumladan O’zbekiston Respublikasi Mkning 228-moddasida xomilador ayollarni, bola emizuvchi va uch yoshga tulmagan bolasi bor ayollarni ularni roziligisiz tungi ishlarga, ish vaqtidan tashkari ishlarga jalb qilishga va xizmat safariga yuborilmaydi deb kursatilgan; 3) dispozitiv (kayta tiklovchi) yoki vakolat beruvchi dispozitsiya bunda xuquqiy norma tomonlarga o’z xuquq va burchlarini belgilab olish vakolatini beradi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi Mkning 72- moddasida «Mexnat shartnomasi xodim bilan ishni mexnat tartibiga bo’ysungan holda taraflar kelishuvi, shuningdek mexnat to’g’risidagi qonunlar va boshqa normativ xujjatlar bilan belgilangan shartlar asosida xaq evaziga bajarish xaqidagi kelishuvlar" »eb kursatilgan; 4) blanket dipozitsiyasi - –unda xuquqiy normalar tegishli organga xulq atvor qoidasini belgilash xuquqini beradi. Jumladan; O’zbekiston Respublikasi Mkning «Mexnat xaqining mikdorini ish beruvchi bilan xodim o’rtasidagi kelishuvga asosan belgilanadi. Mexnat xaki qonun xujjatlari bilan belgilangan eng kam mikdordan oz bo’lishi mumkin emas va uning eng ko’p miqdori biron-bir tarzda cheklanmaydi» deb kursatilgan. Bulardan tashqari xuquqiy norma dispozitsiyasining xavola qiluvchi, to’la aniqlanmagan va aniqlangan dispozitsiya turlari mavjud.

Huquq normasining uchinchi qismi sanktsiyadir (sanktsiya-lotincha chora degani) Sanktsiyada xuquq normalari talablariga rioya qilmaslik natijasida davlat tomonidan qo’llaniladigan majburiy choradir. Sanktsiya xuquq normasining yuridik kuchini barcha fuqarolar uchun majburiyligini ifodalaydi. Sanktsiyalar xuquq normalarining harakteriga qarab intizomiy, ma'muriy, fuqarolik, minoiyqxuquqiy va boshqa sanktsiyalarga. Xodimlar mexnat intizomini bo’zganlik uchun ish beruvchi intizomiy jazo choralarini qo’llaydi. Ma'muriy xuquqbo’zarlik sodir qilganda O’zRMJTKning kursatilgan jazo choralarini beradi. Jinoyat sodir qilganda O’zRJKda belgilangan jazo choralari qo’llaniladi. Fuqarolik xuquq normalari bo’zilganda yetkazilgan zararni undirish, tuzilgan shartnoma va bitimlarni qonunsiz deb topish choralari belgilangan. Sanktsiyalar xuquq normalarining ifodalanishiga qarab quyidagi uch turga bo’linadi; Nisbiy belgilangan sanktsiyalar (masalan,6 oydan 25 yilgacha ozodlikdan maxrum qilish), absolyut (mutloq) belgilangan sanktsiya (70000 sum jarima), alternativsanktsiya (masalan, moddada yo ozodlikadan maxrum qilish yoki kamok ijazosi belgilangan), Bitta yuridik moddada xuquqiy norma tuzilishining uchala qismi bo’lmasligi mumkin. Modda bilan xuquq normasi o’rtasida farq bor. Chunki xuquq normasining tuzilishi deganda bu uch qismning kaerda va kay darajada ifoda etilishidan qat’iy nazar, ular o’rtasidagi mantiqiy boglanish va uning mazmuni tushiniladi. Huquq normasining mantiqiy tuzilishi bu obektiv xodisadir. Chunki har bir xukk normasi kishilar o’rtasida ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun tegishli qoidalarni belgilab ularni kishilardan bajarilishini talab qiladi.. Xuquq normasining tuzilishi uch qismdan-gipoteza,, dispozitsiya va vanktsiyadan tashkil topishi amaliy ishda ishlovchi xuquqshunos xodimlarni barcha harakatdagi normativ xuquqiy xujjatlarni atroflicha analiz qilishni talab etadi, qonun va xuquqiy normatif xujjatlarni xayotga qo’llai uchun mavjud bo’lgan sharoitni, uning mazmunini bilishni va ularga rioya qilinmasa xayotda ishlar noto’g’ri xal qilinadi.

H u q u q normasining h ar bir elementi x u q u q normasi tuzilishida o’ zining o’ rniga ega b o’ lib, asosiy rol o’ ynaydi, ya'ni yuridik fan nu q tai nazaridan gipotezasiz – normaning b o’ lishi o’zining ma'nosini yo’q otadi, dispozitsiyasiz norma b o’ lmaydi va sanktsiyasiz norma kuchga ega emas. 2.Huquq normalarining turlari. Huquq normalarini tasniflash (klassifikatsiya) xuquqni tartibga solish tizimida yuridik normalarning o’rni va ahamiyatini to’qri va aniq belgilashga yordam beradi. H Nlarini quyidagi belgilarga qarab tasniflash mumkin: funktsional ahamiyatga qarab boshlanqich normalar, umumiy normalar va maxsus normalarga bo’linadi. Boshlan g 'ich normalar - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishning asosini, ularning maqsadi, vazifasi, chegarasi va yo’nalishini ifodalaydi. umumiy normalar - u yoki bu soxa xuquqining umumiy qismiga taalluqli bo’lib, tegishli xuquq yo’nalishi institutlarining butun yoki keng qismiga joriy qilinadi. maxsus normalar – u yoki bu xuquq soxasi yo’nalishining aloqida institutga tegishli bo’lib, ma'lum bir yondosh (yaqin) ijtimoiy munosabatlarni o’ziga xos xususiyatlarini e'tiborga olgan holda tartibga soladi. Ma'lum soxaga tegishliligiga qarab, konstitutsiyaviy, fuxarolik, ma'muriy va x . Xarakteriga qarab: moddiy, protsessual (jinoyat protsessi, fuxarolik protsessi) xuquqni tartibga solish usuliga qarab: * imperativ (hokimiyatlilik xarakteriga faromoyishlarini mujassamlashtiruvchi); * dispozitiv (mustaqil xarashlarni mujassamlashtiruvchi); * raqbatlantiruvchi (ijtimoiy foydali yurish-turishlarni); * tavsiyanoma ko’rinishidagi normalarga bo’linadi. * xarakat qilish vaqtiga qarab: * doimiy va vaqtinchalik (Prezident farmonlari favqulotda xolat x aqida). X ar qanday xuquq normalari shaxsga ma'lum xarakat (xulq) shaklini k o ’rsatib beradi, shunga ko’ra ularni:

majburiy at yuklovchi (obyazo`vayuqie); taqiqlovchi (zapre s hayu s h iy e); vakolat beruvchi, ya'ni ba'zi xatti-xarakatlarni, yuridik oqibatlarni bajarishga mikoniyat berishga (upolnomachivayuhie). Jamiyatda ijtimoiy xayotning barcha tamoillarini tartibga solu vchi xuquq normalari quyidagi belgilarga asosan turlarga bo’linadi. Birinchidan , xuquq normalari jamiyatda kishilar o’rtasidagi ijtimoiy munosabatlarning tartibga solish predmeti va usuliga qarab, turli xuquq soxalariga bo’linadi.Masalan,Konstitutsiyaviy xuquq normasi,ma'muriyxuquq normasi,fuqarolik xuquq normasi,jinoyat xuquq normasi,mexnat xuquq normasi,moliya xuquq normasi va boshqalar. Ik kinchidan ,xuquq normalari qaysi davlat organi chiqarishiga ya'ni sub'ektga qarab qonunlarga (davlat Konstituttsiyasi va joriy qonunlar) va qonun osti aktlariga (farmon, qaror, farmoish va boshqalar) ajratiladi. O’zbekiston Rnspublikasi qonun chiqaruvchi oliy organ O’zbekiston Respublikasi Oliy Oliy Majlisi bo’lib, u faqat kounun qabul qiladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti davlat va ijro etuvchi xokimiyat boshlhi budib, qarorlar, farmonlar va farmoishlar qabul qiladi. O’zbekiston Respublikasining turli vazirliklari, boshqarmalm davlat kumitalari buyruq qo’llainma, yuriknoma va nizomlar, viloyat, shahar va tuman deputatlari Kengashlari qaror va farmoishlar, ularning boshqaruvidagi xokimlar esa qarorlar chiqaradi. Uchinchidan, xuquq normalari mazmuniga ko’ra kishilarning majbur etuvchi, man etuvchi va vakolat beruvchi normalarga bo’linadi. Majbur etuvchi xuquq normalari bu normalarning bajapishga majbur etadi. Masalan; O’zR oila Koeksining 39-moddasiga asosan «Xotinining xomiladorligi aktida va bola tugilgandan keyin bir yil mobaynida er-xotining roziligisiz nikoxdan ajratish to’g’risida ish ko’zgatishga xakli emas», deb kursatilgan. Man etuvchi xuquq normalari kishilardan xuquq normasida kursatilgan qoidalarni man etadi. Jumladan, O’zR Jkning 50-moddasiga asosan, ayblonuvchi suddan ximoyachini talab qilishga xakli, sud unga ximoyachi tayinlashga majbur. Vakolat beruvchi

xuquq normalari kishilarga tegishli vakolatlar beradi. O’zFKnig 164- moddasiga binoan, mulk egasiga qonun asosida mulkni egallash, undan foydalanish va uni tasarruf etish xuquqlapri berilgan. To’rtinchidan , xuquqiy normalar ularda bayon etilgan qoidalarning mazmuni va harakteriga qarab qat’iy (imperativ) va dispozitiv (tuldiruvchi) xuquq normalarida xuquqiy qoidaning talabi qat’iy tarzda ifodalanadi. Masalan; O’zxFKning 23-moddasida «Fuqarolarning xuquq layokati yoki muomila layokatidag to’la yoki qisman voz kechish va xuquq layokati yoki muomila layokatini cheklashga qaratilgan boshqa bitimlar o’z-o’zidan xakikiy jmasdir», deb kursatilgan. Dispozitiv ( tuldiruvchi) xuquq normalarida taraflar kelishb o’z xuquq va burchlarini xal qiladi. Masalan, O’zR Fkning 547-moddasida, agar qonun xujjatlari yoki shartnomada boshqacha tartibda nazarda to’tilmagan bo’lmasa , ijaraga beruvchi jaraga topshirilgan mol-mulkni o’z xisobidan karital ta'mirlashi shart deyilgan. Beshinchidan, xuquq normlari xaqiqat qilish vaqtiga qarab doimiy va vaqtinchalik normalarga bo’linadi. Doimiy xuquq normalari deganda, harakatda bo’lgan barcha xuquq normalari vakolatli davlat organi rasman bekor qilingunga qadar amalda bo’lgan xuquq normalariga aytiladi. Vaqtinchalik xuquq normalari urush vaqtida, tabiiy ofatlar yoki maxsus masalalar bo’yicha qabul qilingan normalardir. Oltinchidan , xuquq normalari harakat etish joyiga qarab O’zbekiston Respublikasi va maxalliy joylar xududida amal qiluvchi xuquqiy normalarga bo’linadi. ye ttinchidan, xuquq normalari ijtimoiy munosabatlarni mustaxkamlashga qarab, regulyativ (tartibga soluvchi) va iztimoiy munosabatlarni qo’riqlovchi normalarga bo’linadi. Regulyativ normalarga ijtimoiy munosabat ishtirokchilariga xuquq va burch beruvchi xuquq normalari kiradi. Ijtimoiy munosabatlarni qo’riqlovchi normalarga xuquqiy javobgarlik va subektiv xuquqlarni ximoya qiluvchi xuquq normalari kiradi. Bunga O’zbekiston Respublikasi jinoyat xuquq normalari kiradi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1.Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asrga intilmoqda Toshkent. O’zbekiston. 1992 yil. 2.Karimov I.A. O’zbekiston siyosiy- ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari.T., 1995 y 3.Tojixonov U. O’zbekistonda mustaqil davlatchilikning xuquqiy- ma'naviy muammolari. T., 1996 4.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi 7- moddasi. T.O’zbekiston . 2003 yil. 5.O’zbekiston Respublikasining «Qonunchilik palatasi to’g’risida »gi Qonuni Xalq so’zi 2002 yil 28 dekabr 6.O’zbekiston Respublikasining «Senat to’g’risida» gi Konstitutsiyaviy qonun. Xalq so’zi. 2002 yil 28 dekabr. 7.Odilqoriev X.T., Tulteyev I.T. Ikki palatali parlament. T. O’zbekiston Respublikasi IIV. 2005. 8.Saidov A., Tojixonov U. Davlat va xuquq nazariyasi: T.2.Davlat nazariyasi.O’zbekiston respublikasi IIV Akademiyasi, 2001 9.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy xuquqi. Darslik. T., IIV Akademiyasi, 1997 yil 10.www.akadmvd.uz

Похожие

Huquq normalarini amalga oshirish

Huquq normalarini sharhlash

Huquq normalarini sharhlash

Huquq normalarini sharhlash

Huquq harakati jarayoni va huquqni amalga oshirish shakllari