Huquq harakati jarayoni va huquqni amalga oshirish shakllari - Юриспруденция - Рефераты

Huquq harakati jarayoni va huquqni amalga oshirish shakllari

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

99 KB

Huquq harakati jarayoni va huquqni amalga oshirish shakllari Reja: 1. Huquqni amalga oshirishtushunchasi. 2. Huquqni amalga oshirishshakllari va usullarining o‘ziga xos xususiyatlari. 3. Huquqiy normani qo‘llash - huquqni tadbiq etishning muhim shakli sifatida. 4. Huquqiy normani qo‘llash jarayoni bosqichlari. 5. Huquqni qo‘llash aktlari: tushunchasi, xususiyati va turlari. 6. Huquqni qo‘llash aktlarining normativ-huquqiy aktlardan farqlari .

Huquqni amalga oshirish tushunchasi 1) Huquq, huquqiy normalar insonlar onggi va irodasiga ta’sir etib, ularni huquqqa mos harakat qilishga undaydi. Ma’lumki, kishilarning xulq-atvori, xatti- harakati huquqiy tartibga solishning obekti bo‘lib hisoblanadi. 2) Huquqiy tartibga solishning dastlabki bosqichi bo‘lib, huquqiy aktning qabul qilinishi hisoblanadi. O‘quv adabiyotida davlat tomonidan huquqni amalga oshirishning boshlang‘ich bosqichi sifatida qonun chiqarish faoliyati ko‘rsatilib, bunda huquqiy qonunlar qabul qilinishi, ularda huquqiy qoidalarning shakllanishi va mustahkamlanishi nazarda tutiladi. 3) Huquqni amalga oshirishning keyingi bosqichi bo‘lib, qonunosti aktlarini qabul qilish hisoblanadi. Bunda qonunda mustahkamlangan huquq konkretlashtiriladi. 4) Biroq, huquqiy tartibga solishda eng muhimi - bu huquq normasida mustahkamlangan umummajburiy qoidani amalga oshirish hisoblanadi . Huquq normalarini amalga oshirish - bu huquq subyektlarining huquq normalarini amalga oshirish bo‘yicha xatti-harakati, ularning subyektiv huquqlarini amalga oshirish, yuridik majburiyatlarni bajarish bo‘yicha amaliy faoliyatidir. Boshqacha qilib aytganda, kishilar xatti-harakatida huquq normasida umumiy tarzda mustahkamlangan talablarning ifoda etilishidir. Shu bois huquqning amalga oshirilishi, huquqda mustahkamlangan qoidaning ro‘yobga chiqishi - aynan huquqiy tartibga solishning bevosita natijasidir, uning konkret ifodasidir. 2. Huquqni amalga oshirish shakllari va usullarining o‘ziga xos xususiyatlari . Huquqni amalga oshirishning quyidagi shakllari mavjud: 1. huquq normalariga rioya etish; 2. huquq normalarini ijro etish; 3. huquq normalaridan foydalanish; 4. huquq normalarini qo‘llash . Huquq normasiga rioya etish - bunda huquq subyekti amaldagi huquq bilan man etilgan xatti-harakat, qilmishni sodir etishdan o‘zini saqlaydi. Masalan, O‘zbekiston

Respublikasi Jinoyat Kodeksining 140-moddasida «Haqorat qilish» jinoyati ko‘rsatilgan, ya’ni jinoyat-huquqiy qonunchilik bilan shunday harakatni sodir etish jazo berish tahdidi ostida jinoyat deb tan olingan. Rioya qilish orqali man etuvchi normalar amalga oshiriladi. Ijro qilish (bajarish) - huquq subyekti tomonidan ijobiy xarakterdagi yuridik majburiyatlarni bajarish yuzasidan faol xatti-harakatlarni qilish talab etiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyada mustahkamlangan soliq to‘lash majburiyati har bir huquq subyektidan belgilangan soliqlarni o‘z vaqtida to‘lab borishni talab etadi. Demak, huquq subyektlari o‘zlariga yuklatilgan pozitiv majburiyatlarni bajarish orqali huquq normasida mustahkamlangan talabni ijro etadilar, yoki fuqarolar o‘z konstitutsiyaviy burchlarini ado etish orqali ushbu konstitutsiyaviy normalar ijrosini amalga oshiradilar. Foydalanish - bu shaklda huquq subyekti o‘z vakolatlarini amalga oshiradi, shu bois u o‘z xohishiga ko‘ra ham faol, ham sust harakat qilishi mumkin. Masalan, muayyan bir shaxs ma’lum bir dinga sig‘inishi, boshqa shaxs esa siyosiy partiyaga a’zo bo‘lib kirishi, uchini shaxs esa, siyosiy partiyaga a’zo ham emas hamda biron bir dinga e’tiqod ham etmasligi mumkin. Huquq normasini qo‘llash - bu huquqni amalga oshirishning eng muhim shakli bo‘lib, unda huquq normalari konkret holatlarga maxsus hokimiyat vakolatiga ega bo‘lgan subyektlar tomonidan tadbiq etiladi. Huquq qo‘llash - bu vakolatli subyektlarning huquq normasi talablarini - umumiy qoidalarni konkret holatga qo‘llash orqali ro‘yobga chiqarish bo‘yicha hokimona tashkiliy faoliyatidir. Huquq normalarini amalga oshirish -bu huquq normalarida mustahkamlangan qoidalarni huquq subyektlarining real faoliyatida ifodalash, huquq normasi talablarini shaxsning huquqiy xulqiga aylantirishdir . Shu o‘rinda bir holatga e’tiborni jalb etish zarur. Ba’zan huquq normasi huquqiy munosabat vujudga keltirmay turib ham amalga oshirilishi mumkin. Masalan, huquq orqali man etilgan harakatlarni sodir etmaslik.

Huquqiy munosabatdan tashqarida - huquqlarini amalga oshirish, yuridik majburiyatlarni ijro etish bo‘yicha faol harakatlar qilish shaklida ham amalga oshirilishi mumkin. Bundan harakatlarning xususiyati yana shunda ko‘rinadiki, ular bevosita normativ akt mazmunidan kelib chiqadi va ayni paytda aytarli yuridik ahamiyatga molik oqibatlarga olib kelmaydi, masalan, yo‘l harkati qoidalariga rioya etish, fuqarolarning so‘z erkinligidan foydalanish va b. Huquqiy munosabatlar vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor qilinishiga bog‘liq bo‘lgan davlat organlari, tashkilotlar va shaxs faoliyatini ikki turga bo‘lish mumkin: 1. Huquqiy holati teng bo‘lgan, bir-biriga qaram bo‘lmagan huquq subyektlari o‘rtasidagi huquqiy munosabatlar : - fuqarolar o‘rtasida va - tashkilotlar o‘rtasida - fuqarolik-huquqiy munosabatlar; 2. Bir taraf maxsus - hokimiy vakolatga ega bo‘lgan huquqiy munosabatlar, jumladan - bu ma’muriy-huquqiy munosabatlardir . Qolgan hollarda esa, huquqiy munosabat kompetentli organning hokimona farmoyishi asosida vujudga keladi. Bunday munosabat tashabbuskori - o‘sha vakolatli organ hisoblanadi va uning erki, qarori hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi, masalan, sud hukmi, ijtimoiy ta’minot bo‘limining nafaqa tayinlash to‘g‘risidagi qarori, korxona rahbarining xodimni mukofotlash to‘g‘risidagi buyrug‘i va h. Shu tariqa huquq amalga oshiriladi va bu shakl huquqni amalga oshirishdeb ataladi. Shunday qilib, huquqni amalga oshirish bu davlat organi yoki davlat tomonidan vakolat berilgan boshqa organlarning hokimiy faoliyati bo‘lib, ular o‘zlarining maxsus vakolatlari yordamida, huquq normasi asosida individual ahamiyatga ega aktlarni qabul qiladi va shu tariqa u yoki bu konkret masala hal etiladi. Huquqni tadbiq etishga zarurat - qachonki, muayyan huquqiy munosabat davlat hokimiyatini ifodalovchi organ qarori bilangina yoki davlat kontroli zarur bo‘lgan hollarda vujudga kelishi mumkin. Masalan, nikohdan o‘tish, nafaqaga chiqish, mukofotlash, ma’lum lavozimni egallash - vakolatli organ qarori asosidagina mumkin bo‘ladi .

Huquqiy normani qo‘llash - huquqni tadbiq etishning muhim shakli sifatida . Huquqni amalga oshirish jarayoni, ko‘pincha, davlatning va uning organlarining ishtirokisiz amalga oshiriladi. Davlat organlari va fuqarolar, odatda, o‘zaro kelishilgan holda, tashqi majburlovsiz huquqiy munosabatga kirishadilar. Ushbu munosabatlar doirasida o‘z subyektiv huquqlaridan foydalanadilar, yuridik majburiyatlarini bajaradilar va qonunda belgilangan man etishlarga rioya qiladilar. Ayni paytda, muayyan bir holatlarda huquqiy munosabatlarga davlatning aralashuvi taqozo etiladi, davlatning aralashuvisiz huquqni amalga oshirib bo‘lmaydi. Bunday vaziyat qay holatlarda vujudga kelishi to‘g‘risida, shu joyda, to‘xtatish zarur. Ta’kidlash joizki, amaldagi qonunchilikning qator normalarida, unda belgilangan qoidaning amalga oshishi uchun, davlatning ishtiroki zarurligi, oldindan belgilab qo‘yilgan bo‘ladi. Bunday normalar sirasiga, avvalo, jamiyatda ishlab chiqarilgan moddiy boyliklarning davlat tomonidan taqsimlanishi masalasiga doir normalarni kiritish mumkin. Masalan, xizmat vazifasi bilan bog‘liq holda, mutaxassislarga, jumladan sudyalarga xizmat turar joyi berish masalasi, albatta tegishli hokimiyat organi bilan yuqori sud organining birgalikda muayyan qarorga kelishini taqozo etadi. Yoinki, vaqti-soati kelib pensiyaga chiqqan fuqaroga nafaqa tayinlash - tegishli ijtimoiy ta’minot organining qarori asosida amalga oshiriladi. Huddi shu tartibda, chet elda ishlash istagini bildirgan fuqarolar Mehnat va ijtimoiy ta’minot Vazirligining tegishli tuzilmasining qarori bilan ishchi kuchiga talab bo‘lgan davlatga jo‘natiladi; yoki, oilaning tarkibi kengayganligi munosabati bilan yer uchastkasi ajratish ham tegishli davlat organining aralashuvisiz amalga oshmaydi, albatta. Bundan tashqari, davlat mexanizmi ichida kechadigan jarayonlar, jumladan davlat organlari va mansabdor shaxslar o‘rtasida kechadigan munosabatlar hokimiy xarakterga ega bo‘lib, ular hokimiyat-bo‘ysunish munosabati tarzida amalga oshadi va bunday xarakterdagi munosabatlarning natijasi ham huquqiy akt - qarorda o‘zining ifodasini topadi. Bunday huquq qo‘llash aktlari boshqaruv sohasida juda ko‘plab qabul qilinadi, masalan, biron-bir mansabdor shaxsni ishga tayinlash yoki ishdan olish haqida, yoxud,

mansabdor shaxsni bir lavozimdan ikkinchisiga o‘tkazish haqida, biron-bir xodimni mukofotlash haqida va shu kabi masalalar bo‘yicha qarorlar qabul qilinadi. Davlatning (uning tegishli vakolatli organi tomonidan) bevosita ishtiroki talab etiladigan holatlarning muhim bir guruhi - huquq subyektlari o‘rtasida huquqga doir nizo vujudga kelishi munosabati bilan paydo bo‘ladigan munosabatlardir. Odatda, munosabat taraflari, huquq va majburiyatlar to‘g‘risida o‘zaro bir kelishuvga kelisha olmagan hollarda, tegishli vakolatli organga murojaat qilishadi. Masalan, yuridik shaxslar huquqlar haqidagi da’vo bilan xsudlariga, er-xotinlar oilaviy nizo yuzasidan fuqarolik sudlariga murojaat qilishadi. Ayni paytda, ijtimoiy munosabatlarga davlatning ishtiroki shuning uchun zarur bo‘ladiki, bunda huquq normalari buzilib, jinoyat yoki nojo‘ya harakat sodir etilgan bo‘lib, bu uchun tegishli javobgarlik belgilanishi zarur bo‘ladi. Bunday holda ham, tegishli vakolatli organ, ya’ni sud yoki boshqa bir organning ishtiroki shart hisoblanadi. Chunki jazoni faqat qonunda belgilangan maxsus organlargina, masalan, ozodlikdan mahrum etish jazosini faqat sud organigina tayinlashi mumkin. Ta’kidlash lozimki, huquq qo‘llash jarayonining vujudga kelishi sabablari va asoslari haqida ilmiy adabiyotda turlicha yondoshuvlar mavjud. Professor Z.M. Islomov ta’kidlaganlaridek, huquq qo‘llash jarayonining tabiati va xususiyatlari haqidagi masala ilmiy adabiyotda munozaralar va tortishuvlar natijasida shakllangan. Bu munozaralarning sovet davri faniga borib taqaladi. Ayniqsa, huquqiy normalarni amalga oshirish va huquqiy tartibga solish mexanizmi masalasida katta tortishuvlar bo‘lgan. Professor Z.M.Islomovning ko‘rsatishicha, huquq qo‘llashning hokimiy xarakterga ega bo‘lgan faoliyat ekanligi va maxsus subyektlar tomonidan amalga oshirilishi haqidagi qoidalar qator yirik olimlar, jumladan N.G.Aleksandrov, S.S.Alekseyev, V.M.Gorshnev, I.Y. Dyuryagin, V.V.Lazarev, P.YE. Nedbaylo, A.S.Pigolkin, M.F.Orzix, P.M.Rabinovich, A.X.Saidov, M.M.Fayziyev, Y.A.Tixomirov, Sh.Z. O‘razayev, L.S.Yavich kabi olimlarning ishlarida o‘zining ifodasini topgan.

V.V.Lazarev esa, o‘z navbatida ta’kidlab ko‘rsatadiki, huquq qo‘llash jarayonining davlat-hokimiy xarakterga ega ekanligini e’tirof etmaslik, yuridik fanning hozirgi paytdagi taraqqiyoti erishgan marralardan orqaga qaytishni anglatishi mumkin, huquqni amalga oshirishning turli-tuman shakllari haqidagi tasavvurlarimizni toraytirishi mumkin, va shu tariqa huquqni amalga oshirishni faqat huquqga rioya etish va huquq qo‘llash bilan chegaralab qo‘yishi mumkin. Oqibatda esa, davlat organlarining maxsus hokimiy faoliyatini va tashkilotlar hamda fuqarolarning huquqni ijro etish va undan foydalanish borasidagi faol faoliyatini aralashtirib yuborish mumkin1. Yana bir rossiyalik yirik olim V.A.Yusupov o‘zining «Pravoprimenitelnaya deyatelnost organov upravleniya.» (M.Yurid lit. 1979. S.19)» kitobida, o‘rinli ta’kidlashicha, aynan hokimiy xarakterga egalik boshqaruv munosabati subyektlari harakatiga uyg‘unlik baxshida etadi, ya’ni hokimiylik sifati orqali huquq qo‘llash aktlari majburiy xarakterga ega bo‘ladi va davlatning barcha vositalari orqali ta’minlanadi: ishontirish va rag‘batlantirish, moddiy, moliyaviy hamda majburlov vositalari2. Aytish kerakki, biz yuqorida yuridik fan yaqin tarixidagi munozaralarga bir nazar tashladik. Biroq, hozirgi kunda ham, ilmiy adabiyotlarda, darsliklarda, o‘quv qo‘llanmalarda huquq qo‘llash jarayoni va uning tabiati, huquqni amalga oshirishning shakllari masalasida hamon turli fikrlar mavjudligini ko‘rish mumkin. Hozirgi kunda esa, garchi, ularning barchasi, asosiy masalada, ya’ni bu jarayon, albatta, davlatning tegishli organi aralashishini, ishtirokini talab etishini e’tirof etishadi. Shu munosabat bilan, rossiyalik huquqshunos olim V.N. Protasovning qarashlari e’tiborga loyiq. Mazkur olimning ta’kidlashicha, huquq normasi davlat organining hokimiy ta’sirisiz - yordamisiz amalga oshirilishi mumkin bo‘lmagan hollarda huquqni qo‘llashga ehtiyoj tug‘iladi. Yuqorida qayd etilgan olimning yozishicha, quyidagi hollarda huquq qo‘llashga zarur bo‘ladi: yuridik ahamiyatga molik holatlarni rasmiy tartibda belgilash zarurati asosida, bunday holatga misol qilib, shaxsni bedarak yo‘qolgan yoki vafot etgan deb topish, shuningdek, fuqaroni bedarak yo‘qolgan deb topish haqidagi qarorning bekor qilinishi,

hamda vafot etgan deb e’lon qilingan fuqaro qaytib kelishining oqibatlari holatlarini ko‘rsatish mumkin. (O‘zbekiston Respublikasi FKning 33,34,36,37 moddalari); amaldagi qonunchilikdagi huquq normasining dispozitsiyasida mustahkamlangan qoida, davlat organining ishtirokisiz amalga osha olmaydigan hollarda, masalan, nikohdan o‘tish, pensiyaga chiqish va shu kabilar. Huquq normasidagi sanksiyani amalga oshirish kerak bo‘lganda, masalan, sodir etgan jinoyati jazo tayinlash. Ta’kidlash kerakki, huquq qo‘llash jarayonining belgilari borasida ham olimlar o‘rtasida turlicha yondoshuv mavjud. Masalan, professor Leushin V.I. huquq qo‘llash jarayonining quyidagi belgilarini ajratadi: 1. davlat hokimiy funksiyaga ega bo‘lgan davlat organlari yoki mansabdor shaxslari tomonidan amalga oshiriladi; 2. Individual xarakterga ega bo‘ladi; 3. Konkret huquqiy oqibatlarni - subyektiv huquq va majburiyatlarni hamda javobgarlikni belgilashga yo‘naltirilgan; 4. qonunda belgilangan tartibdagi protsessual shakllarda amalga oshiriladi; 5. huquq qo‘llash jarayoni bevosita individiual yuridik qaror qabul qilish bilan yakunlanadi. Shu munosabat bilan, ilmiy –o‘quv adabiyotida huquq qo‘llash jarayoniga berilgan ta’riflarga qiyosiy huquqiy yondoshish maqsadga muvofiq, bizningcha. Dastlab, professor Z.M.Islomovning ta’rifini keltiramiz: Huquq qo‘llash - bu vakolatli davlat organlarining huquq subyektlariga tegishli bo‘lgan huquq va majburiyatlarini amalga oshirishiga yordam berish hamda mazkur jarayon ustidan nazorat olib borish maqsadida amalga oshiradigan hokimiy-tashkiliy faoliyatidir. Professor V.I. Leushinning ta’rificha, huquq qo‘llash - bu kompetentli organlar va shaxslarning yuridik faktlar va konkret huquqiy normalar asosida yuridik ishni hal etish bo‘yicha individual xarakterdagi qarorni tayyorlash va qabul qilish bo‘yicha hokimiy faoliyatidir .

В .N.Protasovning ta’rificha, huquq qo‘llash bu- kompetentli subyektlar tomonidan qonunda belgilangan protsessual shakllarda amalga oshiriladigan va individual konkret- yuridik qaror chiqarish yo‘li bilan huquqiy normalarning amalga oshishiga yordam beradigan davlat-hokimiy faoliyatdir. Shunday qilib, huquq qo‘llash jarayoni, bu - qonunda belgilangan protsessual tartibda, tegishli vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan, huquq normasini hayotiy holat va vaziyatlarga qo‘llash yo‘li bilan muayyan yuridik ahamiyatga molik masalani hal etishga qaratilgan davlat faoliyatidir . Huquqiy normani qo‘llash jarayoni bosqichlari Huquq qo‘llash jarayoni murakkab jarayon bo‘lib, bunda davlat normativ-huquqiy aktni chiqarganidan keyin yana bir bora huquqiy tartibga solish jarayoniga hokimiy tusda qo‘shiladi. Chunki, yuridik norma davlat organining aralashuvisiz, yordamisiz amalga osha olmaydi. Huquqni qo‘llash jarayoni bosqichli jarayon hisoblanadi. Ko‘rsatib o‘tish kerakki, ilmiy adabiyotda, xususan, davlat va huquq nazariyasi fanida huquqni qo‘llashning jarayonlari haqida, garchi turlicha yondoshuvlar mavjud bo‘lsa-da, biroq, ko‘pchilik olimlar bu masalada mohiyatan bir-biriga yaqin nuqtai- nazardan bu masalani talqin etadilar. Yuqorida qayd etilganidek, huquqni qo‘llash jarayoni qator bosqichlarga bo‘linadi. Huquqni qo‘llash jarayonining bosqichlari haqida gap ketganda, avvalo, umuman bosqich tushunchasining o‘ziga ham bir e’tibor qaratish maqsadga muvofiq. Bosqich - biron-bir jarayonning tarkibiy qismi bo‘lib, u muayyan bir oralik vazifaga va shu bois nisbatan mustaqillikka va yakuniylik tusiga ega bo‘ladi. Ilmiy adabiyotda huquqni qo‘llash jarayonining asosiy bosqichlari sifatida; 1. Hal etilishi kerak bo‘lgan ishning faktik jihatlarini aniqlash, belgilab olish. 2. Ishning yuridik asosini shakllantirish. 3. Ishni mazmunan hal etish.

Aytish kerakki, ushbu tasnif ilmiy adabiyotda ko‘p olimlar tomonidan keltiriladi. Qo‘shimcha sifatida shuni aytish mumkin, huquq qo‘llash aktini davlat tomonidan, ayrim hollarda majburiy bajartirish, huquqni qo‘llashning yana bir bosqichi sifatida ham e’tirof etiladi. Yuqoridagi tasnifning mazmunidan ko‘rinib turibdiki, ishning faktik holatini aniqlash va unga mos keladigan yuridik asosni shakllantirish bu ishni mohiyatan hal etishga bo‘lgan tayyorgarlik bosqichlari hisoblanadi. 1.Huquqni qo‘llash jarayonining birinchi bosqichi bo‘lib, hal etilishi lozim bo‘lgan ishning faktik jihatlarini aniqlash hisoblanadi. Bu bosqichda bevosita ishga daxldor yuridik ahamiyatga molik faktlar, dalillar yig‘iladi, to‘planadi. Maslan, O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat-protsessual kodeksining uchinchi bo‘limi «Dalillar va isbot qilinishi lozim bo‘lgan holatlar» deb, nomlanib, unda dalillar tushunchasi, isbot qilishning umumiy shartlari, gumon qilinuvchi va ayblanuvchini so‘roq qilish, guvoh va jabrlanuvchini so‘roq qilish, yuzlashtirish, tanib olish uchun ko‘rsatish, ko‘rsatuvlarni hodisa sodir bo‘lgan joyda tekshirish, ko‘zdan kechirish, guvohlantirish, murdani eksgumatsiya qilish, eksperiment, olib qo‘yish va tintuv, telefon va boshqa so‘zlashuv qurilmalari orqali olib boriladigan so‘zlashuvlarni eshitib turish, ekspertiza, ekspertiza tekshiruvlari uchun namunalar olish, narsalar va hujjatlarni taqdim qilish, narsa va hujjatlarni ashyoviy va yozma dalil sifatida ishga qo‘shib qo‘yish kabi holatlarning protsessual jihatlari mustahkamlab qo‘yilgan. Mazkur JPKning dalillar tushunchasi berilgan bo‘lib, unga ko‘ra, «Ijtimoiy xavfli qilmishning yuz bergan-bermaganligigini, shu qilmishni sodir etgan shaxsning aybli-aybsizligini va ishni to‘g‘ri hal qilish uchun ahamiyatga molik boshqa holatlarni surishtiruvchining, tergovchining va sudning qonunda belgilangan tartibda aniqlashiga asos bo‘ladigan har qanday haqiqiy ma’lumotlar jinoyat ishi bo‘yicha dalil hisoblanadi ». Dalillar bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday ma’lumot, narsa, ko‘rsatmalar va boshqalar ushbu bosqichga bevosita aloqadordir. Ishning faktik holatlari, ko‘pincha, vaqt

jihatidan o‘tib ketgan bo‘ladi, shu bois sodir bo‘lgan voqea va holatlarni isbotlovchi hujjatlashtirilgan, rasmiylashtirilgan moddiy va nomoddiy izlar orqali isbotlanadi, masalan, guvohlarning ko‘rsatuvlari, ekspert xulosasi, jinoyat sodir etilgan joyni ko‘zdan kechirish bayonnomasi va shu kabilar. Bu hujjatlar yuridik ishning asosiy materiallari hisoblanadi va yuridik ahamiyatga molik vaziyatni o‘zida ifodalaydi. Dalilarni yig‘ishning qiyinligi, murakkabligi yuridik ishning turiga, xususiyatiga bog‘liq. Masalan, biron-bir fuqaro pensiyaga chiqmoqchi bo‘lsa, u asosan tegishli hujjatlarni rasmiylashtirib, ijtimoiy ta’minot organiga taqdim etadi va shu asnoda unga pensiya ta’minlash masalasi hal etiladi. Masalan pensiyaga da’vogar shaxs pensiya yoshiga yetganligini, qonun talab qilgan ish stajiga ega ekanligini, maoshining miqdorini ko‘rsatuvchi hujjatlarni taqdim etadi. Yuridik ahamiyatga ega bo‘lgan ishni isbotlash vazifasining ham ma’lum bir doirasi bor, albatta. Shu munosabat bilan, ilmiy adabiyotda dalilarga nisbatan ayrim talablar qo‘yiladi: A). Daxldorlik talabi- buning ma’nosi shuki, ish yuzasidan faqat ishga oid bo‘lgan, ishning chinakam faktik holatlari hisoblangan hamda ish bo‘yicha obyektiv haqiqatning o‘rnatilishiga olib keladigan dalilar qabul qilinadi va tahlilga tortiladi. O‘zbekiston Respublikasi Xo‘jalik-protsessual Kodeksining 59-moddasiga binoan, «Xo‘jalik sudi ko‘rilayotgan ishga daxldor bo‘lgan dalillarnigina qabul qiladi». B) Yo‘l qo‘yish talabi - bunda isbotlash jarayonida, faqat qonunda belgilab qo‘yilgan isbotlash vositalarigina qo‘llaniladi. Ma’lumotini qayerdan olganligini ko‘rsata olmagan guvohning ko‘rsatuvlari dalil bo‘la olmaydi. O‘zbekston Respublikasi Xo‘jalik -protsessual kodeksining 70-moddasi 2-bandida ko‘rsatilganidek, «Agar guvoh o‘zi bilgan ma’lumotlarning manbaini ko‘rsatib bera olmasa, u xabar qilgan ma’lumotlar dalil hisoblanmaydi ». v) To‘liqlik talabi- bunda ishning mohiyatan adolatli hal etilishi va obyektiv haqiqatning o‘rnatilishi uchun zarur bo‘lgan barcha dalilarni to‘plashga o‘z

faoliyatini qaratadi. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik-protsessual Kodeksining 57- moddasida mustahkamlanganidek, «Sud qanday holatlar ish uchun ahamiyatga ega ekanligini, ularni taraflardan qaysi biri isbotlashi kerakligini aniqlaydi, hatto taraflar bu holatlarni dalil qilib keltirmagan bo‘lsalar ham, ularni muhokamaga qo‘yadi». 2.Huquqni qo‘llash jarayonining ikkinchi bosqichi bo‘lgan -ishning yuridik asosini shakllantirish, ya’ni to‘plangan faktik holatlarga, dalillarga baho berish ham murakkab va mas’ul jarayon hisoblanadi. Bunda eng muhim vazifa-aynan mana shu yuridik vaziyatga juda mos keladigan huquqiy normani topib, yuridik tavsiflash hisoblanadi. Bu masalada paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan holatlardan eng ko‘p uchraydigani shunday holki, bunda gipotezada ko‘rsatilgan holatlar mavjud, biroq ushbu normaning dispozitsiyasi judayam holatlarga monand kelavermaydi. Shu bois, ishning holatlarini chuqur tahlil etish talab etiladi. Ko‘pincha tergov amaliyotida holatlarni gipotezaga moslashga urinish hollari mavjud va bu keyinchalik sudda yuridik tavsifning o‘zgarishiga olib keladi. Ayniqsa, xo‘jalik sudlari juda katta qonun osti aktlari bilan ishlashlariga to‘g‘ri keladi, o‘z navbatida qonun osti aktlari tez-tez o‘zgarib turadi, shu bois bu holatda juda sinchiklab huquqiy asosni o‘rganish talab etiladi. 3. Huquqni qo‘llash jarayonining uchinchi bosqichi - yuridik ahamiyatli ish yuzasidan qaror qabul qilish hisoblanadi. Bunday qarorning mazmuni ishning faktik holatlariga bog‘liq holda belgilanadi. Ish yuzasidan qaror chiqarishning ikki jihati mavjud: a) qaror qabul qilish - aqliy faoliyat bo‘lib, u yig‘ilgan dalillarni baholash va uzil-kesil yuridik tavsiflashda ifodalanadi.natijada yuridik ishdagi taraflar uchun yuridik ahamiyatga molik subyektiv huquq yoki majburiyatlar vujudga keladi. b) ishning hal etilishi ifodasi bo‘lib, yuridik ahamiyatli hujjat - huquq qo‘llash akti hisoblanadi va unda yuqoridagi yuridik ishni hal etish bo‘yicha amalga oshirilgan aqliy faoliyat natijasi, tomonlar uchun vujudga kelgan yuridik oqibatlar o‘zining ifodasini topadi. Huquq qo‘llash aktlari huquqiy tartibga solish mexanizmida katta rol o‘ynaydi.

Huquqni qo‘llash aktlari: tushunchasi, xususiyati va turlari Huquqni amalga oshirish ko‘p hollarda davlat va uning organlarining qatnashuvisiz ham sodir bo‘ladi. Bunda fuqarolar, turli tashkilotlar o‘zaro kelishuv asosida huquqiy munosabatga kirishadilar, va shu munosabatlar doirasida subyektiv huquqlaridan foydalanadilar, zimmalaridagi majburiyatlarini bajaradilar. Huquq qo‘llash jarayoni esa huquqni amalga oshirishning oxirgi, hal qiluvchi bosqichi hisoblanadi. Yuridik adabiyotda huquq qo‘llash jarayonini huquqni amalga oshirishning alohida shakli deb tavsiflash ham keng tarqalgan. Huquq qo‘llash jarayonining xususiyati shundaki, huquqni amalga oshirishning bu shaklida davlat organlarining aralashuvisiz huquq normasini amalga oshirib bo‘lmaydi, ya’ni davlatning hokimiy amri zarur bo‘ladi. Huquq qo‘llashga ehtiyoj shunda tug‘iladiki, qachonki, yuridik ahamiyatga molik holatlarni rasmiy jihatdan belgilash zarurati paydo bo‘lsa, masalan, farzand tug‘ilishini qayd etish, ismni o‘zgartirish, fuqaroni vafot etgan deb topish kabi holatlar. Bundan tashqari, ko‘pincha, muayyan huquq normasida belgilangan holatning amalga oshishi uchun davlatning, ya’ni uning maxsus vakolatli organining individual hokimiy amri kerak bo‘ladi, xususan nikohga kirish, nafaqaga chiqish kabi holatlar. Huquq qo‘llashga ehtiyoj, yana huquq normasida belgilangan sanksiyani amalga oshirishda vujudga keladi, jumladan, sud hukmi, zararni undirish haqidagi qaror va boshqalar. Yuqoridagilarga asoslanib, huquq qo‘llash jarayonining qator, o‘ziga xos belgilarini ajratish mumkin: huquq qo‘llash maxsus vakolatli davlat organi yoki mansabdor shaxs tomonidan amalga oshiriladi; davlat-huquqiy xarakterga ega bo‘ladi;

alohida individga qaratilib, konkret huquqiy oqibatni vujudga keltirishga yo‘naltiriladi; muayyan bosqichlardan iborat bo‘lib, qonunda belgilangan tartib va shaklda amalga oshiriladi; - individual yuridik akt qabul qilish bilan yakunlanadi.; Huquq qo‘llash jarayonining yuqorida qayd etilgan belgilari asosida, unga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Huquq qo‘llash - bu maxsus vakolatga ega bo‘lgan tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslarning huquq normalarini amalga oshirish maqsadida muayyan tartib va shaklda olib boriladigan, davlat-hokimiy xarakterga ega bo‘lgan va individual yuridik akt qabul qilish bilan yakunlanadigan faoliyatidir. Huquq qo‘llash jarayonining natijasi bo‘lib huquq qo‘llash akti hisoblanadi. Huquq qo‘llash akti - bu vakolatli davlat organi yoki mansabdor shaxsning konkret holatga tegishli huquq normasini qo‘llash bo‘yicha alohida huquq subyektiga qaratilgan va o‘zida individual davlat hokimiy amrni ifodalagan rasmiy hujjatdir. Huquq qo‘llash akti qator xususiyatlarga ega. Yuqoridagi ta’riflardan ham ko‘rinib turibdiki, huquq qo‘llash aktini har qanday subyekt emas, balki qonunda belgilab qo‘yilgan va maxsus vakolatga ega bo‘lgan davlat organlari va mansabdor shaxslargina amalga oshiradi. Masalan, O‘zbekiston respublikasi Oila Kodeksining 13 moddasida mustahkamlanganidek, «Nikoh fuqarolik holati dalolatnomalarini qayd etish organlarida tuziladi. Diniy rasm-rusumlarga binoan tuzilgan nikoh huquqiy ahamiyatga ega emas. Nikoh tuzish fuqarolik holati dalolatnomalarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uchun belgilangan tartibda amalga oshiriladi ». Umumiy qoidadan istisno tariqasida fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organiga berilgan ayrim davlat funksiyalarini amalga oshirish uchun bu organlar muayyan vakolatlarga va huquq qo‘llash akti chiqarish huquqiga ega ekanligini ko‘rsatib o‘tish kerak, xususan ular ayrim notarial harakatlarni amalga oshiradilar.

Bundan tashqari, huquq qo‘llash aktlari aniq, konkret huquq subyektiga qaratilgan, yo‘naltirilgan bo‘ladi, holbuki normativ huquqiy aktlar esa ko‘pchilikka qaratilgan bo‘ladi. Masalan, sudning zararni qoplash bo‘yicha chiqarilgan hal qiluv qarorining adresati aniq huquq subyekti bo‘ladi. Huquq qo‘llash aktlari huquq normalarida mustahkamlangan qoidalarni konkret holatga, vaziyatga qo‘llash demakdir. Bunda konkret huquq subyektining huquq va majburiyatlari konkretlashtiriladi, yoki huquq subyektining javobgarlik darajasi doirasi belgilanadi. Yuqoridagilarga asoslanib, ayrim nazariy xulosalarni shakllantirish mumkin: Huquq qo‘llash - huquqni amalga oshirishning alohida shakli bo‘lib, unga ehtiyoj yuridik norma davlatning hokimiy aralashuvisiz hal bo‘lmaydigan holatlarda vujudga keladi; Istisno tariqasida huquq qo‘llash subyektlari sifatida jamoat tashkiloti va o‘zini-o‘zi boshqarish organi chiqishi mumkin; Huquq qo‘llash jarayonida bevosita huquq subyektlarining huquq va manfaatlari hal etilishi bois, bu jarayon, umuman huquqiy tartibga solish mexanizmida alohida mas’ul o‘rin tutadi; Pozitiv huquq qo‘llash bevosita fuqarolarning huquq va erkinliklari bilan bog‘liqligi bois, masxus vakolatli organlardan yuqori huquqiy madaniyat va insoniy e’tibor talab etiladi . Huquqni qo‘llash aktlarining normativ-huquqiy aktlardan farqlari Huquq qo‘llash aktlari yuridik aktlar ichida eng keng tarqalgani hisoblanadi. Chunki, kundalik hayotda turli xil yuridik ahamiyatga molik masalalar yuzasidan huquq qo‘llash aktlari qabul qilinadi. Huquq qo‘llash aktlari, umuman huquqni qo‘llash jarayonining mantiqiy yuridik natijasi sifatida, tegishli davlat organlari va mansabdor shaxslar tomonidan aniq bir yuridik ahamiyatga molik masalani hal etish yuzasidan qabul qilinadi. Darhaqiqat, insonlar

ko‘plab hayotiy masalalar bo‘yicha tegishli subyektlarga - davlat organlari, mansabdor shaxslarga murojaat etadilar, ular esa o‘z navbatida bu masalani hal etib, tegishli qarorga keladilar. Huquq qo‘llash aktlari juda ko‘p va keng masalalar bo‘yicha qabul qilinadi. Farzand tug‘ilgani, kimningdir vafot etganligi, pensiya ta’minoti, nikohdan o‘tish, xususiy tadbirkorlik bilan shug‘ullanish, yer uchastkasi olish, uy almashtirish kabi minglab holatlarda fuqarolar tegishli organ va tuzilmalarga murojaat etadilar. Yuqoridagi ro‘yxatdan ko‘rinib turibdiki, bu masalalarning hal etilishi - maxsus subyektlarning, ya’ni davlat organi yoki mansabdor shaxsning vakolatli tarzda ishtirokini, qarorini taqozo etadi. Vaholanki, tegishli tuman ijtimoiy ta’minot bo‘limining maxsus qarorisiz fuqaro pensiya ta’minotini ola olmaydi yoki tegishli FXDYO organining qarorisiz tuzilgan nikoh haqiqiy hisoblanmaydi, yoxud, hadya etilgan ko‘chmas mulk tegishli tartibda notariusdan tasdiqlanmasa, u huquqiy oqibat vujudga keltirmaydi va hokazo. Ta’kidlab o‘tish kerakki, ilmiy adabiyotda huquq qo‘llash aktining tushunchasi masalasida ancha umumiylik bo‘lsa-da, biroq unga ta’rif berishda turli yondoshuvlar mavjud. Masalan, prof. Z.Islomov unga shunday ta’rif beradi: «Huquq qo‘llash akti - bu kompetentli subyekt tomonidan konkret yuridik ish yuzasidan subyektiv huquq yoki yuridik majburiyat bor yoki yo‘qligini aniqlash hamda tegishli huquq normalarini normativ amalga oshirish uchun ularning doirasini belgilash maqsadida qabul qilinadigan davlat-hokimiy, individual- aniq aktdir. Rossiyalik huquqshunos olim, professor V.I.Leushinning ta’rificha, «huquq qo‘llash akti -bu kompetentli davlat organi yoki mansabdor shaxsning yuridik faktlar va huquq normasi asosida chiqaradigan, konkret shaxslarning huquq va majburiyatlarni yoki yuridik javobgarligi doirasini belgilaydigan huquqiy aktidir». Ko‘rsatish kerakki, huquq qo‘llash aktlari, umuman huquqiy aktlarning bir ko‘rinishi bo‘lib, u huquq qo‘llash jarayoni natijasida yuzaga keladi. Ilmiy adabiyotlardan ma’lumki, huquq qo‘llash jarayoni o‘z ichiga uch bosqichni oladi: ishga doir muhim holatlarni, faktlarni aniqlash, belgilash; ishning huquqiy asosini aniqlashtirib olish; ishni hal etish. Masalan, sodir etilgan jinoyat bo‘yicha huquq qo‘llovchi-tergovchi

dastlab ishga doir barcha faktlarni, ashyoviy dalillarni to‘playdi, ularni rasmiylashtiradi, holatlarni aniqlaydi, shundan keyin bu xatti-harakat (yoki harakatsizlik) qanday huquq normasiga tushishini, xususan Jinoyat Kodeksining qaysi moddasi, qaysi bandiga mos ekanligini aniqlaydi, shundan so‘ngggina bu xatti-harakatni (yoki harakatsizlikni) kvalifikatsiya (tavsiflaydi) qiladi. Jinoyat kodeksining tegishli moddasi va tegishli bandi bilan kvalifikatsiya qilinib, jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi - huquq qo‘llashning bir shaklidir. Huquq qo‘llash aktlari fuqarolarning kundalik hayotida katta ahamiyatga ega ekanligi aniq. Shu bois, huquq qo‘llash aktining huquqiy tabiati va uning normativ- huquqiy aktlardan farqi masalasi ham ilmiy, ham nazariy qiziqish uyg‘otishi tabiiydir. Normativ-huquqiy aktni maxsus vakolatli davlat organi yoki mansabdor shaxs tomonidan ijtimoiy hayotning muhim masalalari bo‘yicha amaldagi qonunchilikda belgilangan tartibda va berilgan vakolatlar doirasida qabul qilinadigan hamda o‘zida umummajburiy qoidalarni ifodalaydigan xatti-harakat (yoki harakatsizlik) qoidalari yig‘indisi sifatida tavsiflash mumkin. Normativ-huquqiy aktlar ham yuridik aktlar hisoblanib, ular huquq qo‘llash aktlari bilan umumiy jihatlarga ham ega. Jumladan, ikkalasi ham yozma shakldagi hujjatlardir (masalan, qonun ham, ijtimoiy ta’minot bo‘limining pensiya tayinlash to‘g‘risidagi qarori ham birdek yozma shaklda amalga oshiriladi), ikkalasi ham davlat tomonidan, uning tegishli organlari orqali qabul qilinadi, (masalan, jinoyatchiga nisbatan chiqarilgan hukm O‘zbekiston Respublikasi nomidan tegishli sud tomonidan chiqariladi); normativ huquqiy akt ham, huquq qo‘llash akti ham yuridik oqibat vujudga keltiradi (masalan, yangi qonun qabul qilinishi davlat bilan huquq subyektlari o‘rtasida yangi huquqiy munosabatlarni vujudga keltiradi, xuddi shuningdek, tegishli FXDYO organida ro‘yxatga olingan nikoh nikohlanganlar uchun qator yuridik oqibatlarni vujudga keltiradi) va hokazo. Ayni paytda huquq qo‘llash aktlari normativ huquqiy aktlardan ayrim jihatlari bilan farqlanadi . 1) Huquq qo‘llash aktlari normativ aktlardan farq qilgan holda, o‘zida umumiy qoida emas, balki individual aniq bir qoida, amrni ifodalaydi, masalan, «Iste’molchilarning huquqlarini

himoya qilish to‘g‘risidagi qonun» o‘zida aytarli barcha huquq subyektlariga daxldor qoidalarni ifodalasa, huquq qo‘llash akti esa o‘zida aniq bir yuridik ahamiyatga molik qarorni, xususan, muayyan bir fuqaroga yer uchastkasi ajratish to‘g‘risida, yoki ma’lum bir shaxsni mukofotlash haqidagi qarorni ifodalashi mumkin. 2) Normativ - huquqiy aktlardan huquq qo‘llash aktlari yana bir jihati - ijro etilishi xususiyatiga ko‘ra ham farq qiladi . Normativ-huquqiy akt (qonun, Farmon, hukumat qarori) ning harakat vaqti muddati, mabodo uning o‘zida aniq ko‘rsatilmagan bo‘lsa, nomuayyan muddatda amal qiladi, masalan, qonunning vaqt davomidagi harakati uning o‘rniga aynan shu munosabatlarni tartibga soladigan yangi qonun qabul qilinganga qadar davom etishi mumkin. Qisqasi normativ-huqu qiy aktlarning harakati nomuayyan muddatga mo‘ljallangan. Huquq qo‘llash aktlarining harakat muddati bir martalik xarakterga ega, ya’ni ijro etilishi bilan ularning harakati to‘xtaydi. Masalan, fuqaroga yer uchastkasi ajratish to‘g‘risidagi qaror, sud hukmi, nikohdan o‘tish, ishga qabul qilish yoki mehnat shartnomasini bekor qilish haqidagi huquq qo‘llash aktlari ijro etilishi yoki amalga oshirilishi bilan o‘z harakatini to‘xtatadi . 3) Huquq qo‘llash aktlari normativ-huquqiy aktlar asosida qabul qilinib, undagi huquq normalarini har bir yakka holatga nisbatan aniqlashtiradi. 4) Normativ-huquqiy akt huquqning asosiy manbalaridan hisoblansa, huquq qo‘llash akti bunday xususiyatga ega emas - u huquq manbasi hisoblanmaydi, chunki yangi umumiy qoida yaratmaydi. Balki u huquqiy munosabatlarning vujudga kelishi, o‘zgarishi va bekor qilinishi uchun yuridik fakt- asos bo‘lib xizmat qiladi. Shunday qilib, huquqning jamiyatda tutgan o‘rni, ijtimoiy qiymati oqibat natijada huquq qo‘llash aktlarida o‘zining ifodasini topadi, ya’ni yuridik mazmundagi holatlarga konkret huquq normasi tadbiq etilishi orqali yuridik masala hal etiladi va shu tariqa huquqning pirovard maqsadi - ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish orqali jamiyatda barqarorlik va adolat o‘rnatish qaror topadi .

Huquq qo‘llash jarayonida ayrim ijtimoiy munosabatlar huquq bilan tartibga solinmaganligi ma’lum bo‘lib qoladi. Bu holat «huquqdagi bo‘sh joylar» deb ataladi. Huquqdagi bo‘sh joylar ikki xil, ya’ni dastlabki va keyingi bo‘sh joylarga bo‘linadi: Dastlabki bo‘sh joy shunda paydo bo‘ladiki, bunda huquqiy tartibga solinishi kerak bo‘lgan munosabatlar bor, birolq qonun chiqaruvchi ularni e’tibordan chetda qoldirgan, normativ-huquqiy akt qoidasi ta’siriga tortmagan. Huquqdagi keyingi «bo‘sh joy» da esa, ijtimoiy munosabatlarning rivoji natijasida yangi munosabatlar paydo bo‘lgan, biroq hali tartibga solinmagan, biroq albatta tartibga solinadigan munosabatlar doir bo‘ladi. Qonun chiqaruvchi huquqdagi bo‘sh joylarni imkon boricha to‘ldirishga harakat qiladi. Biroq, har qanday tizimda ma’lum darajada bo‘sh joylar saqlanib qoladi. Bo‘sh joylar qonun va huquq analogiyasi (o‘xshashligi) orqali to‘ldiriladi. Qonun analogiyasida, tartibga solinmagan munosabat o‘xshash normani tartibga soladigan norma bilan tartibga solinadi. Agarda, o‘xshash norma ham bo‘lmasa, bu holda huquq analogiyasi qo‘llaniladi, bunda huquqning umumiy prinsiplariga asoslanib munosabat tartibga solinadi. Ilmiy adabiyotlarda subsidiar huquq qo‘llash tushunchasi mavjud bo‘lib, bu boshqa huquq tarmog‘idagi normaning qo‘llanilishi hisoblanadi, masalan oila va fuqarolik huquqi normalari bunga misol bo‘lishi mumkin. Bunday shaklning qo‘llanishiga asos bo‘lib, bir tarmoqning o‘z ichida o‘xshash normaning yo‘qligi hisoblanadi. Huquq o‘xshashligi barcha huquq tarmoqlarida qo‘llanilavermaydi, masalan halqaro huquq normalariga muvofiq, jinoyat huquqi sohasida o‘xshashlik qo‘llanilmaydi. Huquqni bir xil tushunish va bir xil qo‘llanishiga erishishda huquqni sharxlash faoliyati asosiy o‘rin tutadi. Huquq normalarini sharhlash - bu sharhlanayotgan huquq normasida ifodalangan qonun chiqaruvchining umummajburiy irodasi ma’no-mazmunini aniqlash va tushuntirib berishga qaratilgan davlat organlari, turli tashkilotlar alohida fuqarolar faoliyatidir.

Sharhlash jarayonida huquq normasining mazmuni, asosiy maqsadi va ijtimoiy yo‘nalishi, bo‘lishi mumkin bo‘lgan oqibatlar, bu akt qanday sharoitda qabul qilingan, hozir qanday ahvol kabi masalalar yoritiladi . Sharhlashning maqsadi - huquq normasining matnda mujassamlashgan mohiyatini ochish va uning to‘g‘ri, aniq va hamma subyektlar tomonidan bir xilda qo‘llanilishiga erishishdir. Sharhlash vazifasi - amaldagi normalarga qo‘shimchalar, o‘zgartishlar kiritish bo‘lmay, balki qonunda ifodalangan qoida mazmunini tushuntirish va aniqlashtirishdir. Sharhlash natijasida yangi huquqiy norma paydo bo‘lmaydi, faqat normada ifodalangan davlat irodasi o‘rganiladi va aniqlashtiriladi. Sharhlash huquq yaratish jarayonining o‘rnini egallamaydi .

Adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O‘zbekiston.2003. 2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. -T.: Sharq. 1998. 3. Karimov I.A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. -T.: O‘zbekiston. 2002.. 76 b. 4. Karimov I.A. Bizning bosh maqsadimiz - jamiyatni demokratlashtirish va yangilash, mamlakatni modernizatsiya va isloh etishdir. Xalq so‘zi, 2005 yil 29 yanvar. 5. Karimov I.A. Yangi hayotni eskicha qarash va yondashuvlar bilan qurib bo‘lmaydi. Xalq so‘zi. 2005 yil 17 fevral 6. Karimov I.A. Inson, uning huquq va erkinliklari hamda manfaatlari - eng oliy qadriyat. Xalq so‘zi. 2005 yil 8 dekabr. 7. Islamov Z.M.Obshestvo. Gosudarstvo. Pravo. T.: Adolat 2001. S. 8. Islomov Z.M. Huquq tushunchasi, mohiyati, ijtimoiy vazifasi. O‘quv qo‘llanma.T.: TDYUI nashri.2004.139 b. 9. Islomov Z.M. Davlat va huquqning umumnazariy muammolari: huquqni tushunish, huquqiy ong va huquq ijodkorligi. T.: TDYUI nashri. 2005. 188 b.

Похожие

Huquq normalarini amalga oshirish

Huquq ijodkorligini amalga oshirish va sharhlash

Huquq shakllari

Davlat hokimiyati va uni amalga oshirish

Tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish asoslari