Huquq normalarini sharhlash - Юриспруденция - Рефераты

Huquq normalarini sharhlash

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

66.5 KB

Huquq normalarini sharhlash Reja: 1. Huquq normalarini sharhlash tushunchasi 2. Huquq normalarini mazmunini aniqlash usullari 3. Huquq normalarini sharhlash turlari 4. Huquq o`xshashligi va qonun o`xshashligi

1. Huquq normalarini sharxlash tushunchasi. Huquqiy normalar hayotda to`g`ri qo`llanib borilsa, bu orqali davlat organlari, korxonalar, muassalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar o`rtasida turli ijtimoiy munosabatlar tartibga solinadi. Shuning uchun huquqiy normani hayotga tadbiq, etishda u bilan hal qilinadigan ishni har taraflama o`rganish, u ishni kvalifikatsiya qilish kerak. Bundan keyin hayotda kishilar o`rtasidagi tegishli ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladigan huquqiy normalarni sharxlash lozim. Huquqiy normalarni sharhlash, bu hayotda sodir bo`lgan ijtimoiy munosabatlarga ularning tadbiqk, etishdan oldin, uning ma`nosi va mazmunini to`g`ri anglashdir. Qonun boshqa huquqiy normalar matnidagi so`z va iboralarni grammatik, mantiqiy va yuridik jihatdan tahlil etish muhimdir. Bunda tadbiq etilayotgan huquqiy normaning har bir moddasining ta`sir qilish doirasini belgilash, tegishli ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish uchun siyosiy va yuridik malaka talab qilinadi. Sud, prokuratura, surishtiruv organlari tomonidan turmushda tegishli ishlarni ko`rayotganda yo`l qo`yiladigan xatolarning ko`pchiligi —bu normalarni noto`g`ri qo`llash va sharxlash bilan bog`liqdir. Demak, huquqiy normaning ma`nosi va mazmunini chuqur aniqlash kerak bo`ladi. Huquqiy normalarning sharxlash masalasi quyidagi uchta muhim masalani o`z ichiga oladi: 1) hayotda tadbiq etiladigan huquqiy normalarni sharxlovchi subyektlarni aniqlash. 2) normalarning mazmunini aniqlash uchun mantiqiy, grammatik, tarixiy va sistematik usullar qo`llaniladi. 3) normalarning hajmi bo`yicha va yuridik kuchiga sharxlash kerak. Huquqiy normalarni sharhlash ilmiy tomonidan ishlab chiqilgan va qayotda sinab ko`rilgan bir qator maxsus usullar orqali amalga oshiriladi. Bu usullar huquqiy normalarning ma`nosi va mazmunini ochib beradi. 2. Huquqiy normalarini mazmunini aniqlash uchun quyidagi usullar ishlatiladi: grammatik, mantiqiy. Tarixiy va sistematik usullar.

Grammatik usulda — qo`llaniladigan huquqiy norma mazmuni uning matnini grammatik — filalogik, til qoidalariga asosan tahlil qilib berish kerak. Huquqiy norma matnidagi so`z va iboralarning, masalan, O`zR Jinoyat Kodeksidagi «yomon oqibatlar», «ig`vo qilish», «jinoyat tarkibi» va boshqa iboralarning mazmunini aniqlash lozim. Norma matnidagi har bir so`z va jumlalarning mazmunini grammatik jihatdan to`g`ri va noto`g`riligini analiz qilish kerak. Masalan, jinoiy ishlar bo`yicha sudlar hukm chiqarganda, «jazolash mumkin emas, avf etilsin», deb to`g`ri ishlatiladi. Shu iboraga grammatik jihatdan «jazolash» so`zidan keyin vergul qo`yilsa, «jazolash, mumkin emas avf etilsin», deb ibora noto`g`ri ishlatiladi. Mantiqiy usul — hayotda tadbiq etilayotgan huquqiy mormalarning mazmuni mantiq fanining qonuniyatlariga asosan aniqlanadi. Bunda huquqiy normaning matnidagi so`z va tushunchalar bir —biri bilan ichki va uzviy mantiqiy jihatda bog`langanligiga e`tibor berib, huquqiy normaning mazmuni aniqlanadi. Masalan, O`zR FKning 30— modadsida ruxiy kasalliga aqli zaifligi oqibatida o`z harakatlarining ahamiyatini tushuna olmaydigan yoki ularni boshqara olmaydigan fuqaroni sud qonun hujjatlarida belgilab quyilgan tartibda muomalaga layoqatsiz deb topishi mumkin va bunday fuqarolarga vasiylik belgilanadi», deyilgan. Bunda voyaga yetgan fuqaro kasal bo`lsa ham to sud tomonidan muomalaga layoqatsiz deb qaror chiqarib u qonuniy kuchga kirgunga qadar mantiqiy muomalaga layoqatli deb faraz qilinadi. Tarixiy-siyosin usulda — hayotda qo`llaniladigan normaning mazmunini qaysi tarixiy sharoitda, davlatning qaysi organi, qanday maqsadda chiqarilgani aniqanadi, Masalan, 1926 yilda qabul qilingan O`zR JKda bezorilik to`g`risidagi moddada fuqarolar tomonidan korxonalarda, muassasalarda va jamoat joylarda bezorilik qilish so`zlari bor edi. 1994 yilda qabul qilingan O`zR JKning 277 — moddasini 1 — qismida bezorilik jinoyatiga quyidagicha ta`rif berilib, unda yuqoridagi so`zlar yo`q- «Jamiyatda yurish — turish qoidalarini qasddan mensimaslik, urish — do`pposlash, badanga yengil shikast yetkazish yoki o`zganing mulkiga shikast yetkazish yoxud nobut qilish jiddiy zarar yetkazish

bilan bog`liq holda sodir etilsa, eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorida jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq bilan jazolanadi», deb ko`rsatiladi. Sistematik usul — hayotda qo`llaniladigan normaning mazmunini boshqa huquqiy normalar bilan solishtirib, uning tegishli huquq sohasi normalari tizimidagi o`rnini aniqlash kerak. Masalani O`zR FKning 541 — moddasida mulkning ijaraga oluvchi tomonidan yomonlashtirilgan holda yechkazilgan zararning ijaraga beruvchiga to`latilishi to`g`risida aytiladi. Yetkazilgan zarar shartnoma bo`yicha olingan majburiyatni mazkur moddalar bir — biri bilan solishtirilib yetkazilagn zarar O`zR FKning 541—moddasi bilan emas, balki 331 — moddasi bilan undiriladi. 3. Huquq normala rini sharxlash turlari. Bu huquqning mazmunini ochish, tushuntirish faoliyati va qujjatlarning yuridik mohiyatini yig`indisidir. Buning yuridik mohiyatini va amaliyot uchun ahamiyatini normalarni sharxlovchi subyektlar vakolati aniqlaydi. O`zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharxlaydigan subyektlar quyidagilardan iborat: davlat hokimiyat organlari, davlat boshqaruv organlari, sud organlari, prokuratura, ichki ishlar va boshqa organlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar. Shu subyektlar huquqiy normalarni sharxlaganda ularning mazmunini to`g`ri tushunib, huquqiy normalarni qo`llab turmushdagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi va tegishli ishlarni hal qiladi. Huquqiy normalarni sharxlash, ularni qo`llaydigan subyektiga qarab ikki guruhga: rasmiy va norasmiy sharxlashga bo`linadi. Rasmiy sharxlash — turmushda tadbiq etiladigan huquqiy normalarning vakolatli davlat organlari tomonidan sharxlanishidir. Bu barcha uchun majburiy bo`ladi. O`zbekiston Respublikasida huquqiy normalarni sharxlash bilan o`z vakolati doirasida quyidagi davlat organlari shug`ullanadi: O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Qoraqalpog`iston Respublikasi Juqorgi Kengesi va Vazirlar Kengashi, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, Respublika bosh prokurori va boshqalar.

Rasmiy sharxlash o`z navbatida normativ va kazual sharxlashlarga bo`linadi. Normativ sharxlash — davlat hududida huquqiy normalarni bir xilda tadbiq etish maqsadida, ularni davlat organi chiqargan bo`lsa, o`zi sharxlaydi. Bu sharxlashni yuridik adabiyotda autenttik (muallif tomonidan sharxlash) deb ataladi. Konsititutsiyamizning 109 —moddasini 3—qismiga asosan O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi Konstitutsiya normalarini yuridik kuchiga qarab sharxlaydigan yagona organdir. Uning sharxi rasmiy bo`lib, barcha davlat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoat birlashmalari, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiydir. Huquqiy normalarni kazual (kazus) sharxlashda — sud organlari har bir fuqarolik, jinoiy, ma`muriy va boshqa ishlarni ko`rayotganda tegishli huquqiy normalar bilan hal qilib huquqiy normalarni sharxlaydi. Sudning har bir fuqarolik ishi bo`yicha chiqargan qarori yoki jinoiy ishlar bo`yicha chiqargan hukmi huquqiy normani kazual (kazus) sharxlashdir. O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1993 yil 2 sentabrda qabul qilingan «Sudlar to`g`risidagi» qonunning 16 — moddasini 4 — bandiga asosan, O`zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumi sud amaliyotini umumlashtiradi va qonun hujjatlarini qo`llash masalalari bo`yicha ularni sharxlab, dasturiy ko`rsatmalar beradi. Huquqiy normalarni norasmiy sharxlashga ilmiy sharxlash kiradi. Ilmiy sharxlashda hayotda qo`llanilayotgan normaning ilmiy xodimlar, olimlar, jamoat va davlat arboblari darsliklarda, ma`ruzalarda, kitoblarda va ilmiy maqolalarda shaxlaydi. Norasmiy ilmiy sharxlash barcha davlat organlari, jamoat birlashmalari, korxona, muassasa, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar uchun majburiy bo`lmasada, normalarning mazmunini sharxlab beradi. Bu sharxlash normalarning amaliyot bilan bog`lab kishilarning huquqiy ongi na madaniyatini rivojlantirishda muhim rol o`ynaydi. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga sharx, O`zbekiston Respublikasi jinoyat kodeksiga, fuqarolik kodeksiga, mahnat

kodeksiga, O`zbekiston Respublikasi ma`muriy javobgarlik to`g`risidagi kodekslariga sharxlar. Huquqiy normalarning sharxlash qajmi bo`yicha uch xil bo`ladi: so`zning tom ma`nosini sharxlash. Bunda qo`llanilayotgan huquqiy normaning matniga hech narsa qo`shmasdan qo`llash tushuniladi. Masalan, Konstitutsiyamizning 21 — moddasida: «O`zbekiston Respublikasining fuqaroligi, unga qanday asoslarga ega bo`lganligidan qat`i nazar, hamma uchun tengdir», deb ko`rsatilgan. Cheklangan sharxlash. Bunda turmushda tadbiq etilayotgan huquqiy normaning matnida, uning cheklanganligi belgilab qo`yiladi. Masalan, Konstitutsiyamizning 64 — modddsida «Ota — ona u farzandlarini voyaga yetgunlariga qadar boqish va tarbiyalashga majburdirlar», deb cheklab quyilgan. Keng ma`noda sharxlash. Bunda hayotda qo`llanilayotgan normaning mazmunini yozilgan matniga nisbatan kengroq qilib sharxlashga aytiladi. Masalan, UzR JKning 55 — 56 —moddalarida jazoni yengillashtiruvchi va og`irlashtiruvchi holatlar ko`rsatilgan. Bularni sud sharxlab sudlanuvchini shaxsini hisobga olib qo`llaydi. 4. Huquq o`xshashligi va qonun o`xshashligi. Turmushda normalar qo`llanilib, tegishli ishlar hal qilinayotgan vaqtda, huquqiy va qonunlarimiz qanchalik mukammal bo`lmasin, ba`zan ular bilan bu ishlarni hal qilib bo`lmaydi. Chunki hayot boy bo`lib, turmush birinchi, huquq ikkinchidir. Bu holda bo`shlik paydo bo`ladi. Ana shunday vaqtda turmushdagi ijtimoiy munosabatlarni hal qilish huquq o`xshashligi bilan tartibga solinadi. Yuridik fanda huquq o`xshashligi va qonun o`xshashligi mavjud. Xuquk o`xshashligi bu hayotda uchraydigan tegishli ijtimoiy munosabatlarni huquqni umumiy tamoyillariga asosan hal qilishdir. Qonun o`xshashligi bu tegishli ishlarning, shu ishga o`xshash bo`lgan qonun bilan hal qilishdir. O`xshashlik bo`yicha huquqiy normalar juda kam hollarda qo`llaniladi. Faqat davlat, jamiyat, fuqarolarning manfatlarini himoya qilish uchun o`xshashlik qo`llaniladi. O`zbekiston Respublikasida jinoyat ishlarini ko`rish uchun amaldagi jinoyat qonuniga asosan o`xshashlikka yo`l qo`yilmaydi. O`xshashlik faqat fuqarolik

ishlari bo`yicha qo`llaniladi. Bu O`zR FKning 5—moddasiga asosan fuqarolik bo`yicha mulkiy va shaxsiy munosabatlar qonun hujjatlari yoki taraflariing kelishuvi bilan to`g`ridan — to`g`ri tartibga solinmagan holda fuqarolik qonun hujjatlarining o`xshash munosabatlarni tartibga soluvchi normasi qo`llaniladi. Agar o`xshashligidan foydalanish mumkin bo`lmasa, taraflarning huquq va burchlari fuqarolik hujjatlarining umumiy negizlari va mazmuni o`xshashligiga hamda qalollik, oqilalik va adolat talablariga amal qilgan qolda belgilanadi. O`xshashlik bo`yicha huquqiy normalarning hayotda sodir bo`ladigan tegishli hal qilishning majburiy shartlari quyidagicha: 1 ) hayotda tegishli ijtimoiy munosabatlarni ko`rib ishni hal qilganda, shu masalaga oid huquqi normaning yo`qligi; 2) turmushda paydo bo`lgan hodisaning — ya`ni ijtimoiy munosabatlarning tegishli huquqiy norma bilan tartibga solishni talab qilishligi; 3) hayotdagi shu hodisani yoki ijtimoiy munosabatlarni davlat va fuqarolarni manfaatlari bilan bog`liq, bo`lgan obektiv zaruriyat ekanligi.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т., «Ўзбекистон», 2003 2. Каримов А.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасидир. 3-том, Т., «Ўзбекистон», 1996 3. Каримов А.А. Биздан озод ва обод ватан қаолсин. 2-том, Т., «Ўзбекистон», 1996. 4. Холмўминов Қ. Давлат ва ҳуқуқ назарияси, ўқув қўлланма. Тошкент, 2000. 5. Бобоев Ҳ.Б., Одиловқориев Ҳ.Т. Давлат ва ҳуқуқ назарияси. Дарслик, Тошкент, 2000 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Huquq normalarini sharhlash

Huquq normalarini sharhlash

Huquq normalarini sharxlash

Huquq normalarini amalga oshirish

Huquq ijodkorligini amalga oshirish va sharhlash