Хукукни татбик этиш ва куллаш ) Ҳуқуқни татбиқ этиш ва қўллаш - Юриспруденция - Рефераты

Хукукни татбик этиш ва куллаш ) Ҳуқуқни татбиқ этиш ва қўллаш

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

62.5 KB

Ҳуқуқни татбиқ этиш ва қўллаш Режа: 1. Хуқуқни татбиқ этиш 2. Ҳуқуқни қўллаш 3. Ҳуқуқни қўллаш босқичлари 4. Ҳуқуқни қўллаш актлари

1. Хуқуқни татбиқ этиш Ҳуқуқ нормалари ҳаётга татбиқ этилсагина, у мазмун касб этади ва жамият учун аҳамиятга эга бўлади. Агарда ҳуқуқ татбиқ этилмас экан, охир-оқибатда у ўзининг моҳиятини бутунлай йўқотади. Жамиятдаги ижтимоий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солишнинг самараси кўп жиҳатдан ҳуқуқ нормаларини тўғри татбиқ этишга боғлиқ. Дарҳақиқат, мавжуд ҳуқуқ нормаларини амалда қўлламасдан туриб, давлат ижтимоий муносабатларни ўз мақсади йўлида тартибга сололмайди. Энг умумий ва кенг маънода олганда, ҳуқуқ нормаларини татбиқ этиш - ҳуқуқий нормалар ёрдамида ижтимоий муносабатларга таъсир этишдир. Ҳуқуқ нормаларининг асосий вазифаси шундан иборатки, улар ҳуқуқий муносабат субъектлари ҳуқуқларининг мазмунини белгилашга ва шу билан бирга ҳуқуқнинг татбиқ этилишига ёрдам беради. Ҳуқуқни татбиқ этиш - давлат томонидан юридик жиҳатдан мустаҳкамланган ва кафолатланган имкониятларнинг амалга оширилиши ҳамда уларни кишилар ва уларнинг ташкилотлари фаолиятида ҳаётга татбиқ этишдир. Баъзи юридик адабиётларда «ҳуқуқни татбиқ этиш», «ҳуқуқий нормаларни татбиқ этиш», «ҳуқуқий нормани амалга ошириш», «ҳуқуқий нормани қўлланиш» каби тушунчалар юзасидан мунозарали фикрлар мавжуд. Кўпчилик назариётчи олимларнинг фикрларича, ҳуқуқий нормаларни татбиқ этиш - ҳуқуқий нормаларни амалга ошириш демақдир. «Татбиқ этиш» маъносини билдирадиган «реализация» атамаси лотинчадан олинган бўлиб, «realis»- моддий ёки моддийлаштириш деган маънони англатади. Ҳозирги кунда бу сўз кўпроқ у ёки бу режани, дастур ва лойиҳаларни, мақсадлар ва ҳоказоларни ҳаётда амалга ошириш ёки уларни татбиқ этиш маъносида қўлланилади. «Ҳуқуқни татбиқ этиш» атамаси юқоридаги мазмунга мос келади. Дарҳақиқат, ҳуқуқ номоддий кўринишга эга бўлса ҳам, у кишиларнинг фаолиятларида, фаол хулқи ва юриш-

туришларида, уларнинг моддий ва маънавий қадриятлардан фойдаланганларида татбиқ этилиб моддийлашади. Ҳуқуқни татбиқ этиш мураккаб жараён бўлиб, у маълум муддат мобайнида амалга оширилади. Бу жараёнда нафақат субъектив ҳуқуқ ва мажбуриятлар эгалари (шахслар), балки давлат ҳам ўзининг органлари, яъни ҳуқуқни ижод қилувчи, ҳуқуқни ижро қилувчи, ҳуқуқни қўлловчи органлари орқали иштирок этади. Ҳуқуқни татбиқ этиш жараёни ҳуқуқни татбиқ этиш шаклларини ва уни амалга оширишнинг юридик механизмини ўз ичига олади. Кўпгана юридик адабиётларда ҳуқуқни татбиқ этишнинг шакллари турлича кўринипшарда бўлиб, уларни умумлаштирган ҳолда қуйидагича таснифлаш мумкин. Ҳуқуқни татбиқ этишнинг, норматив ҳужжатларда кўрсатилган қоидаларни қўлланиш даражасига кўра, уч хил шак-лини кўрсатиш мумкин: а) ҳуқуқий фаолият амалга ошириладиган умумий вазифалари ва тамойиллар ўз ифодасини топган қонунлар ҳамда моддаларнинг муқаддималарида кўзда тутилган умумий кўрсатмаларни татбиқ этиш; б) ҳуқуқ субъектларининг ҳуқуқий мақомини ҳамда вако-латлар доирасини ўрнатувчи умумий нормаларни татбиқ этиш; в) муайян ҳуқуқий муносабатларда тегашли ҳуқуқий нор-маларни татбиқ этиш. Хуқуқни татбиқ этиш субъектларига кўра унинг қуйидаги икки шаклини кўрсатиш мумкин: индивидуал ва жамоа томонидан татбиқ этиш. Ҳуқуқ нормаларининг амалда қўлланиши учун давлат органлари, жамоат ташкилотлари ва фуқароларнинг маълум даражадаги амалий фаолияти талаб қилинади. Ҳуқуқ нормалари кишиларнинг муайян муносабатларига нисбатан татбиқ қилинади ва шунга кўра конкрет ҳуқуқий муносабатларнинг вужудга келиши, ўзгариши ёки тўхтатилиши содир бўлади.

Хуқуқни татбиқ этувчи субъектлар фаолияти характерига кўра, ҳуқуқни татбиқ этишнинг тўрт хил шаклини кўрсатиш мумкин - ҳуқуқ нормасига риоя қилиш, ҳуқуқ нормасини бажариш, ҳуқуқ нормасидан фойдаланиш ва ҳуқуқ нормасини қўллаш: а) ҳуқуқ нормаларига риоя қилиш - ҳуқуқ нормаларида белгаланган мажбуриятларни бажариш ва ҳуқуқ нормалари ман этган ҳаракатларни содир этмаслиқдан иборат; б) ҳуқуқ нормаларини бажариш - одатда, ҳаётга татбиқ этиш билан боғлиқ бўлган мажбурият юкловчи қонунларни фаол (актив) ҳаракатлар билан бажариш; в) ҳуқуқ нормаларидан фойдаланиш - ҳуқуқ нормалари орқали тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлар қатнашчиларининг тегишли нормаларда назарда тутилган ҳуқуқларидан фойдаланиши; г) ҳуқуқ нормаларини кўллаш - маълум юридик ишлар бўйича юридик фактлар ёки муайян ҳуқуқ нормаларига асосланиб, ваколатли органлар ёки мансабдор шахслар томонидан индивидуал қарорни тайёрлаш ва уни қабул қилиш билан боғлиқ бўлган ҳокимият фаолиятидир. Ҳуқуқни татбиқ этишнинг юридик механизми турли хил бўлиб, унинг мазмуни мамлакатнинг ҳуқуқий тизими хусусиятлари билан белгаланади. 2. Ҳуқуқни қўллаш Ҳуқуқни татбиқ этиш жараёни одатда давлат ва унинг органлари иштирокисиз содир бўлади. Фуқаролар ва ташкилотлар ҳуқуқий муносабатларга ихтиёрий, мажбурлов кучисиз ва ўзаро келишувга асосан киришадилар ва шу муносабатлар орқали ўзларининг субъектив ҳуқуқдаридан фойдаланадилар, ўзларига юклатилган мажбуриятларини бажарадилар ҳамда қонун билан ўрнатилган нормаларга риоя қиладилар. Шу билан бирга баъзи ҳолларда ҳуқуқни татбиқ этиш учун давлатнинг

аралашуви зарурияти тугилади, чунки бусиз ҳуқуқни амалга ошириш мумкин бўлмай қолади. Бир қатор ҳуқуқий муносабатлар давлат ва давлат органларининг бевосита иштироки билан белгиланади. Масалан, армия сафига чақириш, фуқароларнинг нафақа олиш ҳуқуқини амалга ошириш, содир қилинган ҳуқуқбузарлик учун тегашли таъсир чораларини белгилаш каби фаолият бўйича тегишли давлат органларининг бу масалалар бўйича ҳуқуқни татбиқ этишга қаратилган қарори зарур бўлади. Умуман олганда, давлатнинг ҳуқуқни қўллаш борасидаги фаолияти жамият манфаатларидан келиб чиқади ва қонунга мувофиқ равишда амалга оширилади. Ҳуқуқни қўллаш - маълум юридик ишлар бўйича юридик фактлар ёки муайян ҳуқуқ нормаларига асосланиб, ваколатли давлат органлари ёки мансабдор шахслар томонидан индивидуал қарорни тайёрлаш ва уни қабул қилиш билан боглиқ, бўлган ҳокимлик фаолиятидир. Ҳуқуқни қўллашнинг қуйидаги белгалари мавжуд: ҳуқуқ нормасини қўллаш ваколатига эга бўлган органлар ёки мансабдор шаҳслар томонидан амалга оширилади; индивидуал характерга эга; муайян ҳуқуқий оқибатларни-субъектив ҳуқуқ, мажбури-ятлар, жавобгарликларни ўрнатишга йўналтирилган; махсус белгиланган процессуал шаклларда амалга оши-рилади; индивидуал ҳаракатга эга бўлган юридик қарор чиқариш билан якунланади. Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни таъкидлаш мумкинки, ҳуқуқий нормаларни қўллаш давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат ташкилотлари ва фуқаролар томонидан амалга оширилади.

3. Ҳуқуқни қўллаш босқичлари Ҳуқуқ нормаларини қўллаш - мураккаб жараён бўлиб, у ўз ичига қуйидаги босқичларни қамраб олади: - ҳуқуқ нормаси билан тартибга солиниши лозим бўлган юридик ишнинг фактик томонини ўрганиш ва ўрнатиш; - кўрилаётган юридик ишга мос келадиган ҳуқуқ нормасини топиш, уни тахлил қилиш ва татбиқ этиш; - кўрилаётган юридик иш бўйича юридик кучга эга бўлган тегашли қарор, яъни ҳуқуқни қўллаш актини чиқариш. Бу босқичларда амалга ошириладиган ҳаракатларнинг ҳаммаси қонунчилик талаблари асосида ваколатли давлат органлари, мансабдор шахслар ёки жамоат ташкилотлари томонидан, уларнинг ваколатлари доирасвда олиб борилиши лозим. Юқорида қайд этилган ҳуқуқ нормаларини қўллаш босқичларини қуйидагича тахлил қилиш мумкин: 1. Кўрилаётган юридик ишга нисбатан ҳуқуқ нормасини қўллашни талаб этувчи ҳолатнинг фактик томонини ўрганиш ва ўрнатиш учун дастлаб ҳуқуқ нормаси қўлланилаётган иш юридик аҳамиятга эгами, шу масалани ҳал этишда ҳуқуқ нормасини қўлламасдан ҳам (масалан, ижтимоий нормалар: ахлоқ ёки одоб нормалари асосида) ҳал этиш мумкинми деган масалани кўриб чиқиш лозим бўлади. Бу масалани ечиш учун амалдага қонунлар билан яхши таниш бўлиш талаб этилади. Агар кўрилаётган иш юридик характерга эга бўлса, унинг фактик ҳолатлари содир қилинганда, масалан, жиноятни содир қилган шахс, жиноят содир этилган вақт, жой ва унинг қандай усулда амалга оширилганлиги, жиноят туфайли келиб чиққан оқибатлар, айблилик даражаси (характери - қасддан ёки эҳтиётсизликдан) ва бошқа ҳолатлар; фуқаролик ҳуқуқий низолар келиб чиққанида битим тузиш ҳолатлари, унинг мазмуни, бу битимни бажаришга

қаратилган ҳаракатлар, томонларнйнг ўзаро даъволари каби ҳолатлар ҳуқуқ нормаларини қўллаш зарур бўлган юридик ишнинг фактик ҳолатлари бўлиб ҳисобланади. Одатда фактик ҳолатлар ўтмишда рўй берган бўлади, шунинг учун ҳуқуқни қўлловчи бу ҳолатларни бевосита ўзи кузата олмайди. Бу фактик ҳолатлар ўтмишда рўй берган ҳолатларни ўзида ифода (акс) эттирган моддий ва номоддий далиллар (гувоҳларнинг кўргазмалари, эксперт хулосалари, воқеа содир бўлган жойни кўздан кечириш баённомалари ва бошқалар) ёрдамида аниқланади. 2. Ҳуқуқ нормаларини қўллашнинг иккинчи босқичи - кўрилаётган ишга мос кеяадиган ҳуқуқ нормасини танлаш ва тахдил қилишдир. Агар ишнинг биринчи босқичида кўрилаётган иш юрвдик характерга эга бўлган ҳуқуқ нормаларини талаб этади деган хулосага келинадиган бўлса, шу ишни олиб бораётган шахс, барча ҳуқуқ нормалари орасидан мазкур ишга мос кеяадиган тегапши ҳуқуқ нормасини танлаб олиши ва шу кўрилаётган ишда уни қўллаши лозим. Бунинг учун эса, у аввало, мазкур норма матнининг ҳақиқий эканлигига, бу норма ўзгаришсиз ва ўз кучини йўқотмасдан ҳозирги куцда ҳам амал қилиш кучига эга эканлигага тўла ишонган бўлиши керак. Аниқланган фактик ҳолатларни юридик баҳолашнинг моҳияти, яъни уларни юридик квалификация қилиш шуни англатадики, бунда кўрилаётган ҳодисаларни тартибга солиш учун айнан зарур бўлган ҳуқуқ нормасини излаб топиш ва танлаш лозим бўлади. Кўрилаётган иш бўйича фактик ҳолатлар ва юридик фактлар аниқланганидан кейин, қўлланиши кўзда тутилган ҳуқуқ нормасининг гапотезасига ушбу ҳолатларнинг мос келиши ёки келмаслиги ўрганилади ва таққослаш асосида бу иш юридик баҳоланади (квалификация қилинади).

Амалдаги қонунчилик кўрилаётган ишни ҳал қилишда шу кунда кучда бўлган ҳуқуқ нормалари асосида иш олиб бориш ва айнан шу нормалар асосида қарорга келиш лозимлигани талаб қилади. 3. Ҳуқуқ нормасини қўллашнинг учинчи босқичи ҳуқуқни қўллайдиган орган ва ташкилот томонидан, шунингдек ҳуқуқни қўлловчи мансабдор шахс томонидан қарор қабул қилиниши ёки ҳуқуқ нормасини қўлланиш актларини чиқаришдир. Бу актда ҳуқуқ нормаси шархданган мазмунга мос-лаштирилган аниқ иш, факт ва муносабатнинг ҳал этилиши ўз ифодасини топган бўлади. Кўрилаётган иш бўйича қарор чиқариш вақтида, бу қарорнинг қўлланилаётган ҳуқуқ нормасининг диспозицияси ёки санкцияси талабларига мос келиш-келмаслигига эътиборни қаратиш лозим. Иш бўйича қарор қабул қилишнинг қуйидаги икки жиҳатини кўриш мумкин: Биринчидан, бу ақлий фаолият бўлиб, у ўз ичига иш бўйича тўпланган далилларни баҳолаш асосида бўлиб ўтган ҳодиса (воқеа) тўғрисида аниқ тасаввурга эга бўлишни, уни юридик баҳолаш (квалификация)ни, томонлар ёки айбдор учун юридик оқибатларини, томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини, айбдорнинг жавобгарлик даражасини белгалашни ва ҳоказони ўз ичига қамраб олади. Иккинчидан, бу иш бўйича қабул қилинган ҳужжат - ҳуқуқни қўлланиш актини чиқаришни назарда тутади. Бу актда юридик ишни ҳал этиш билан боғлиқ бўлган акдий фаолиятнинг натижаси ўз ифодасини топиб, унда конкрет шахс учун юридик оқибат келиб чиқиш масаласи расман ўз аксини топади.

4-§. Ҳуқуқни қўллаш актлари Хуқуқни қўллаш актлари - конкрет шахс (шахслар)нинг ҳуқуқларини, мажбуриятларини ёки уларнинг юридик жавобгарлик даражасини белгиловчи, юридик фактлар ва ҳуқуқ нормаларига асосланиб ваколатли орган ёки мансабдор шахс томонидан чиқариладиган ҳуқуқий актдир. Хуқуқни қўллаш актлари қуйидаги бир қатор хусусиятларга эга: 1) улар ваколатли органлар ва мансабдор шахслар том-нидан чиқарилади. Бундан эса ҳуқуқни қўллаш актларининг давлат-ҳокимият характерига эга эканлиги келиб чиқади; 2) бу актлар қатъий индивидуаллашган бўлиб, улар конкрет шахслар ва ҳодисаларга қаратилган бўлади; 3) бу актларнинг бажарилиши давлатнинг мажбурлов кучи билан таъминланади; 4) ҳуқуқни қўллаш актлари бир марта қўлланилади, шунинг билан у ўз кучини йўқотади. Ҳуқуқни қўллаш актлари хилма-хил бўлиб, уларни бир неча мезонларга кўра таснифлаш мумкин. Ҳуқуқни қўллаш актларининг турлари

Ҳуқуқни қўллаш актлари қабул қилинганда асослантирилганлик, қонунийлик ва мақсадга мувофиклилик талабларига амал қилиниши лозим. • асослантирилганлик талаблари деганда кўрилаётган юридик ишга тегашли бўлган барча ҳолатлар ҳар томонлама ўрганиб чиқилган ва далиллар асосвда исботланган бўлиши тушунилади; • қонунийлик талаблари ўз ичига тўртта муҳим жиҳатни олади, буларга: 1) ишни кўраётган ваколатли орган ёки мансабдор шахс тааллуклилик, судловлик ва бошқа шу каби талабларга амал қилиши; 2) иш бўйича тегашли далиллар-ни тўплаш, ишни кўриш тартибини белгаловчи процессуал нормаларга қатъий амал қилиш; 3) аниқ юридик фактга нисбатан тегашли нормани тўғри юридик квалификация қилиш ва уни қўллаш; 4) иш бўйича қарор қабул қилиш пайтида қўлланилаётган ҳуқуқ нормасининг диспозиция (санкция)сида кўзда тутилган кўрсатмаларга қатъий риоя қилиш. • мақсадга мувофиклилик талаблари куйидагиларни кўзда тутади. Одатда ҳуқуқ нормасининг диспозиция (санкция)сидаги кўрсатмалар ҳуқуқни қўлловчи учун қарор қабул қилишда муайян танлаш эркинлигани туғдиради. Лекин бу эркин-лик мақсадга мувофикдилик талаблари билан, яъни адолат- лилик, самарадорлик, томонларнинг моддий аҳволини эътиборга олиш, жавобгарликни тақсимлаш ва ҳоказо тамойилларга кўра чегараланади. Масалан, суд жиноят қонунчилиги бўйича санкцияда кўрсатилган жазо чораларини танлаётган пайтда қилинган жиноий қилмишнинг оғирлигани, судла-нувчининг айблилик даражасини, жавобгарликни оғирлаш-тирувчи ва енгиллаштирувчи ҳолатларни эътиборга олиши лозим бўлади. Демак, ҳуқуқ нормаларини қўллаш актлари қонунчиликнинг талабларини ўзида акс эттириши ва норматив актларга мос келадиган бўлиши, муайян органнинг ёки мансабдор шахснинг бевосита фаолиятига тааллукди

масалалар бўйича чиқарилиши, илмий асосланиши ва бу актга расмий тус берадиган зарур реквизитларга эга бўлиши зарур.

АДАБИЁТЛАР 1. Жиноят-ижроия ҳуқуқи. Дарслик. Муаллифлар жамоаси. Масъул муҳаррир-ю.ф.н., доц. Б.Ж.Ахроров. –Т.: Ўқитувчи, 2002. – 208б. 2. Жиноят-ижроия кодексига шарҳлар. Рустамбоев М.Ҳ., Ахраров Б.Ж. ва бошқалар. Маъсул муҳаррир: ю.ф.д., проф. М.Ҳ.Рустамбоев. – Т.: ТДЮИ, 2007. – 574 б. 3. Комментарий к Исправительно-трудовому кодексу Республики Узбекистан. –Т.: Узбекистан, 1997.- 345с. 4. Абдухалиқов М.А., Пайзуллаев Қ., Абдуқодиров Ш.Ё. Жиноят -ижроия ҳуқуқи (альбом схемалар). –Т.: ТДЮИ, 2005. – 142 б. 5. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-1 общая часть учение о преступлении.учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.- 526 ст. 6. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-2 общая часть учение о наказании. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-394 ст. 7. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-3 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-423 ст. 8. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-4 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-513 ст. 9. Курс уголовного права Республики Узбекистан Том-5 особенная часть. учебник. М.Х. Рустамбоев. - Т.:ТДЮИ, 2009.-401 ст.

Похожие

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкил этиш

Ҳуқуқни қўллаш ҳужжатининг юридик техникаси

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларининг ўзаро ҳамкорлигини ташкил этиш

Ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар фаолиятини ташкилий таъминлаш ва ишларни ташкил этиш тушунчаси

Ички ишлар органларнинг ҳуқуқни муҳофаза қилиш фаолиятини ташкил этиш