Фуқаролик ишларининг қайси судларда кўрилишлиги (судловлик) - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик ишларининг қайси судларда кўрилишлиги (судловлик)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Режа: 1. Судловлик тушунчаси 2. Ҳудудий судловлик турлари 3. Қабул қилинган ишнинг бошқа судга ўтказилиши

Судловлик тушунчаси Қандай фуқаролик ишлар судда кўриш лозим бўлишлиги, яъни суднинг ваколатига берилганлиги юқоридаги 12-бобда тааллуқлилик тушунчасида айтилган. Судловлик, яъни судларнинг ваколатига берилган ишларни энди қайси суд кўриб ҳал этилишлиги тушунчаси билан тааллукулилик чамбарчас боғлиқдир. Бу тушунчалар ўртасидаги асосий фарқ шундадирқи, таллуклилик деганимизда фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш юзасидан судлар билан бошқа давлат органлари ва жамоат ташкилотлари ўртасидаги ҳуқуқ доираси (компетенция)нинг чегараланиши, ажратиши назарда тутилса, судловликда эса, бир томонидан ҳал қилинадиган масаланинг судга тааллуқли бўлишини ва иккинчи томонидан ягона суд тизими ичида судлар ўртасидаги ҳуқуқ даражасининг белгиланиши тушунилади. Бу бобда шу кейинги иккинчи маънодаги судловлик тўғрисида сўз боради. Судловлик деб судларга тааллуқли бўлган ҳамма ишларнинг суд тизими бўғинлари ўртасида тақсимланишига айтилади. Ишнинг судловлигини белгилаш-мазкур ишни айнан қайси суд кўришга ва ҳал этишига ваколатли бўлишлигини белгилаш демакдир. Муайян аниқ бўлган ишни ҳал қилишга қайси суд ваколатли бўлишлигини белгилашда судловлик икки томонлама: биринчидан, турдош судловлик ва иккинчидан, ҳудудий судловликка бўлиниб чегараланади. Ягона суд тизими таркибидаги судловнинг қайси бир тури (туман, шаҳар, вилоят суди, қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди) фуқаролик ишларини биринчи инстанция суди тариқасида кўришга ваколатлилигини қонун белгилайди. Ишнинг қайси судга тегишли бўлишлигини (судловликни) белгилашда кўриладиган ишнинг турига ҳам, низонинг предмети нимадан иборат бўлиши

ва тарафларнинг кимлар бўлишига ҳам қаралади. Судловликнинг бундай чегараланишига турдош судловлик (родовая подсудность) деб айтилади. Турдош ёки предметли судловлик деб ишнинг тури ёки характерига қараб ҳар хил турдаги судларга ишларнинг тегишли бўлишлиги тушунилади. Турдош судловлик бўйича ягона суд тизимидаги ҳар турли судлар ўртасидаги ваколати ажратилади. ФПКнинг 141-моддасида кўрсатилганидек, судларга тааллуқли ҳамма фуқаролик ишлари туман (шаҳар) судларида кўрилади. Бу қонуннинг мазмунига кўра фуқаролик ишларини кўрувчи ва ҳал қилувчи биринчи ва асосий суд инстанцияси туман (шаҳар) судлари ҳисобланади. Юқори судлар, яъни Ўзбекистон Республикаси Олий суди, қорақалпоғистон Республикаси Олий суди, вилоят, Тошкент шаҳар суди, алоҳида ҳолатларни ҳисобга олиб, ҳар қандай фуқаролик ишини ўз ҳудудидаги маҳаллий (қуйи) судлардан олишига ва уни биринчи инстанция суди сифатида ўзининг иш юритишига қабул қилишга ёки ишни бир суддан бошқа тегишли судга ўтказишга ҳақлидир. Ўзбекистон Республикаси Олий судига қандай ишларнинг тегишли бўлишлиги ҳам қонун билан қатъий белгиланмаган. Ўзбекистон Республикаси Олий суди «Судлар тўғрисида»ги қонунда кўрсатилишича, биринчи инстанция суди сифатида алоҳида муҳим аҳамиятга эга бўлган ишларни кўради. Айрим ҳолларда қайси туркумдаги иш қайси судда кўрилиши қонунда кўрсатилган бўлади. Ўзбекистон Республикасининг «Жамоат бирлашмалари тўғрисида»ги 1991 йил 15 февралдаги қонунида жамоат бирлашмаларининг Низомларини рўйхатга ўтказиш рад этилган тақдирда шикоят қилиш ҳуқуқи судга тааллуқли эканлиги кўрсатилган. қонунда бундай туркумдаги ишларни судларга тааллуқли эканлигини белгилаш билан шу ишларни қайси судлар томонидан кўриб ҳал этиш кераклигига, яъни судловликка ҳам аниқлик киритилган, масалан, халқаро, республика, вилоятлараро жамоат бирлашмаларининг низоларини рўйхатдан ўтказиш тўғрисида рад этилса, бундай ҳаракатлар Республика Олий судига

шикоят қилиниши мумкинлиги, маҳаллий жамоат бирлашмаларини рўйхатдан ўтказишни рад этиш эса, тегишли вилоят, Тошкент шаҳар судларига шикоят қилиниши мумкинлиги белгиланган.1 Бинобарин Республика Олий суди ҳар қандай қуйи судлардан фуқаролик ишини олишга ва кўриш учун қабул қилишга ҳақли бўлади. Агар қонунда кўрсатилган бўлса, Республика Олий суди биринчи инстанция тартибида иш кўра олиши мумкин, масалан, республика Олий Мажлисига Сайлов ўтказишда марказий сайлов комиссиясининг қарори устидан ўн кун муддат ичида респулика Олий судига шикоят қилиши белгиланган.2 қонун судловликни ишнинг муайян ҳудудда (маҳаллий жойларда) кўрилишини ҳам назарда тутиб белгилайди. Бундай ҳудудий (маҳаллий) судловлик деб фуқаролик ишларининг, асосан жавобгарнинг қонун билан назарда тутилган алоҳида ҳолларда эса-даъвогарнинг ҳам яшаш жойида кўрилишига айтилади. Ҳудудий судловликка оид умумий қоида шундан иборатки, тегишли фуқаролик ишларининг кўрилиши ва ҳал қилиниш жойи жавобгарнинг турар жойи бўйича белгиланади. Бу қоида асосан фуқароларга оид. Агар жавобгар юридик шахс ҳисобланган давлат корхонаси, муассасаси, ташкилоти ёки жамоат ташкилоти бўлса ишнинг қайси суд томонидан кўрилиш жойи юридик шахснинг органи ёки мулки турар жой бўйича белгиланади. ФПКнинг 145-моддасида кўрсатилганидек, даъволар жавобгарнинг доимий яшаш ёки доимий ишлаб турган туман (шаҳар) судида қўзғатилади. Юридик шахсга қилинадиган даъво юридик шахс органи ёки унинг филиали жойлашган жойда қўзғатилади. Жавобгарни мулки турган жой ва унинг маълум бўлган охирги яшаб турган ёки ишлаб турган жойи даъвогар томонидан кўрсатилиши лозим. Жавобгарнинг ҳақиқатан яшаб турган жойи номаълум бўлса, суд ишни унинг ҳозирги турар жойи бўйича кўради. Бу жой чақирув қоғозининг уйлар бошқармаси ёки ўзини-ўзи бошқарув идоралари томонидан олинганини

гувоҳлантирадиган хат ёзилган чақирув қоғозида кўрсатилган манзил бўйича белгиланади. Умумий қоида бўйича суд ва бошқа органлар фуқаролик ишлари бўйича жавобгарларни қидирмайди. Аммо алимент ундириш, майиб бўлиб ёки соғлиқка бошқача шикаст етиши, шунингдек боқувчисининг ўлими натижасида келган зарарларни ундириш тўғрисидаги даъволар бўйича жавобгарнинг ҳақиқий яшаб турган жойи ноъмалум бўлса, жавобгарни қидиртириш мажбурийдир (ФПКнинг 140-моддаси). Ҳудудий судловлик турлари Ҳудудий судловликка кўра, тегишли бўғиндаги тенг бўлган туман (шаҳар) судларининг қайси бири фуқаролик ишларини кўриб ҳал қилиши лозим бўлиши тушунилади. Ҳудудий судловлик тубандагича турларга, умумий ҳудудий судловлик танлаш бўйича судловликка, мустасно судловликка келишилган судловликка, бир-бири билан боғлиқ ишларнинг судловлигига бўлинади. Альтернатив судловлик. Фуқаролик ишларининг қайси судда кўрилиши даъвогарнинг танлаши бўйича белгиланишига альтернатив судловлик деб

айтилади. ФПКнинг 241-моддасида кўрсатилганидек, даъвогарнинг танлаши бўйича альтернатив судловлик тубандаги ҳолларда амалга оширилади: 1. доимий яшаб ёки доимий ишлаб турган жойи маълум бўлмаган жавобгарга даъво унинг вақтинча яшаш ёки туриш жойида ёки маълум бўлган охирги доимий яшаб ёки ишлаб турган жойида қўзғатилиши мумкин; 2. Ўзбекистон Республикасида яшаш жойи бўлмаган жавобгарга даъво унинг мулки турган жойда ёки Республикада маълум бўлган охирги яшаш жойида қўзғатилиши мумкин; 3. алиментлар ундириш, оталикни белгилаш тўғрисидаги ва майиб бўлиш ёки соғлиғига бошқача шикаст етиши ёхуд боқувчисининг ўлиши натижасида келган зарарни қоплаш тўғрисидаги даъволар-даъвогарнинг ўзи яшайдиган жойда ҳам қўзғатилиши мумкин; 4. кемаларнинг тўқнашувидан келган зарарларни ўрнини қоплаш тўғрисидаги даъволар, шунингдек судда ёрдам берганлик ва кутказганлик учун мукофот ундириш тўғрисидаги даъволар ҳам жавобгарнинг кемаси турган ёки кема рўйхатга олинган порт жойлашган манзилда қўзғатилиши мумкин; 5. ижро қилиш жойи кўрсатилган шартномалардан келиб чиқадиган даъволар шартномани ижро қилиш жойида ҳам қўзғатилиши мумкин; 6. фуқаролар ёки юридик шахсларнинг мол-мулкига етказилган зарарни ундириш тўғрисидаги даъволар зарар етказилган жойда қўзғатилиши мумкин; 7. юридик шахснинг филиали фаолиятидан келиб чиқадиган даъволар филиал жойлашган жойда ҳам қўзғатилиши мумкин; 8. турли жойларда яшовчи ёки вақтинча турувчи бир неча жавобгарларга ёки юридик шахслар бўлган ва турли жойларда жойлашган жавобгарларга қилинадиган даъво даъвогарнинг танлаши бўйича жавобгарлардан бирининг яшайдиган ёки турган жойидаги судда қўзғатилиши мумкин.

Ишнинг судловлилиги бир неча судларга тегишли бўлганида, улардан бирини танлаш даъвогарнинг ихтиёрида бўлади. ФПКнинг 241-моддасининг учинчи қисмида белгиланганидек, алиментлар ундириш, оталикни белгилаш, фуқаронинг майиб бўлиши ёки унинг соғлиғига бошқача шикаст етиши ёхуд боқувчисининг ўлиши натижасида етказилган зарарни тўлаш тўғрисидаги даъволар тубандагича уч суднинг бирида: корхона, муассаса, ташкилот жойлашган жойдаги судида ёки ўзининг турган жойидаги судида ёхуд зарар етказилган жойдаги судида қўзғатилиши мумкин. гайриқонуний ҳукм қилиш, ғайриқонуний равишда жиноий жавобгарликка тортиш, эхтиёт чораси сифатида ғайриқонуний қамоқка олиш ёхуд маъмурий қамоққа олиш ёки аҳлоқ тузатиш тарзидаги маъмурий жазони ғайриқонуний қўллаш натижасида фуқарога етказилган зарар ўрнини қоплаш билан боғлиқ бўлган меҳнат, пенсия, уй-жойга доир ҳуқуқларни тиклаш, мол-мулкни ёки унинг қийматини қайтариб бериш тўғрисидаги даъволар даъвогарнинг яшаш жойида ҳам тақдим этилиши мумкин. Агар даъвогарнинг вояга етмаган болалари борлиги, шунингдек ногиронлиги, оғир касаллиги туфайли у жавобгар яшаб турган жойдаги туман (шаҳар) судига боришга қийналса, никоҳни бекор қилиш тўғрисидаги даъволар даъвогарнинг яшайдиган жойида тақдим этилиши мумкин. Бедарак йўқолган деб ёхуд руҳий ҳолатининг бузилганлиги (руҳий касаллиги ёки ақли заифлиги) сабабли муомалага лаёқатсиз деб топилган шахслар, шунингдек уч йилдан кам бўлмаган муддатга озодликдан маҳрум этишга ҳукм қилинган шахслар билан никоҳни бекор қилиш ҳақидаги даъволар даъвогарнинг хоҳишига қараб, унинг яшаш жойида кўрилиши мумкин. Мустасно судловлик. Баъзи фуқаролик ишларининг турларига нисбатан уларнинг хусусиятларини эътиборга олиб, қонун бундай ишларнинг фақат муайян судга тегишли бўлишини белгилаши мустасно судловлик дейилади.

Бундай ишларнинг саноғи ФПКнинг 242-моддасида келтирилган бўлиб, унинг кенгайтирилишига йўл қўйилмайди, яъни бундай судловликдан тарафларнинг ўзаро келишувлари бўйича ёки даъвогарнинг танлаши бўйича четга чиқишига йўл қўйилмайди. қонун бундай ҳолда шу тўғридаги фуқаролик ишларининг кўрилиши қаерда қулай бўлишига қараб, ё низоли моддий объектнинг турган жойи бўйича (масалан, иморатга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги даъволар қўзғатилганида-иморат жойлашган жойда) ёки низоли ҳуқуқий муносабат бўйича асосий ҳужжатларнинг тўпланган жойи бўйича судловликни белгилайди. қонун (ФПКнинг 242-моддаси)да ёки мустасно судловлик ёки судловги тегишли алоҳида ҳоллар тубандагича белгиланган: иморатга нисбатан бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги даъволар мулкни хатлашдан чиқариш тўғрисидаги ва ер майдонидан фойдаланиш тартибини белгилаш ҳақидаги даъволар мулк ёки ер майдони жойлашган жойдаги суднинг судловига тегишлидир; мерос қолдирувчининг кредиторлари томонидан (ворислар меросни қабул қилганига қадар) қўзғатилган даъволар мерос мулки ёки унинг асосий қисми жойлашган жойдаги суднинг судловига тегишлидир; юк, йўловчилар ёки багаж ташиш шартномалари юзасидан юк ташувчиларга нисбатан қилинган даъволар белгиланган тартибда қайси транспорт ташкилотининг бошқармасига талаб (претензия) билдирилган бўлса, шу бошқарма жойлашган жойда қўзғатилади. Келишилган судловлик. Тарафларнинг ўзаро келишувлари бўйича ихтиёрий равишда белгиланган судловликни ўзгартириш имкониятига келишилган судловлик дейилади. қонун айрим ҳолларда тарафларга ҳудудий судловликни ўзаро келишув бўйича ўзгартириш ҳуқуқини ҳам беради. Шунга биноан тарафлар фуқаролик ишини қаерда, яъни қайси туман судида кўрилиши тўғрисида ўзаро келишиб олишлари мумкин. ФПКнинг 243-моддасида белгиланган бу қоиданинг мақсади фуқаролик ҳуқуқларини суд тартибида ҳимоя қилинишида фуқаролар ва ташкилотлар учун кўпроқ қулайликлар яратишдир. Тарафлар ўз

манфаатларини қаерда ҳимоя қилиш бирмунча қулай бўлишлигини ўзлари биладилар. Шу сабабли низоларнинг кўрилиши жойини танлашдан тарафларнинг эркинлигини ошиқча чеклаш нотўғри булар эди. Фуқаролик ишларининг муайян бир судда кўрилиши тўғрисидаги ўзаро келишув ҳар хил формада бўлиши мумкин. Масалан, тарафлар ўзаро шартнома туза туриб «ушбу шартномадан келиб чиққан низолар фалон туман судида кўрилади», деб кўрсатишлари мумкин. Бундай келишувга кейинчалик, низо чиққандан сўнг ҳам йўл қўйилади. Агар ихтиёрий келишув бўйича белгиланган судловлик тарафлардан бири ёки учинчи шахсларнинг ҳуқуқини бузиши аниқланса, суд томонидан ҳақиқий эмас деб топилиши лозим ва бундай ҳолларда судловлик тўғрисида қонун билан белгиланган умумий қоидалар тадбиқ этилади. ФПКнинг 243-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилганидек, фуқаролик ишларининг баъзи туркумларига нисбатан ФПКнинг 242- моддасида белгиланган мустасно (яъни алоҳида ҳоллар) судловлик тарафларнинг ўзаро келишуви билан ўзгартирилиши мумкин эмас. Бир-бири билан боғлиқ ишларнинг судловлиги. Бундай судловлик тўғрисида шуни айтиш керакки, баъзи ҳолларда тарафларнинг ҳақиқий ўзаро муносабатларини ҳар тарафлама аниқлаш, ишнинг кўрилишини тезлаштириш, суд харажатларини камайтириш мақсадида бир-бири билан боғлиқ бўлган ишлар бирга қўшиб кўрилади. Бундай ҳолларда судловлик шундан белгиланади, чунончи: қарши даъво ўзининг судловлигидан қатъий назар, дастлабки даъво кўриладиган жойдаги судда қўзғатилади (ФПКнинг 244-моддаси) никоҳдан ажратиш билан боғлиқ бўлган ишларда даъвони рад этган тақдирда никоҳдан ажралиш билан бирга берилган бошқа низоларни ҳал қилмайди. Бундай вазиятда тарафларга судловлик ҳақидаги қоидаларга риоя қилган ҳолда бу талаблар бўйича қайтадан даъво қўзғатишга ҳақли эканлиги Ўзбекистон Республикаси Олий судининг Пленум қарорида кўрсатилган.1

Жиноят ишидан келиб чиқадиган фуқаролик даъво агар жиноят иши кўрилаётганда арз қилинмаган ёки ҳал этилмаган бўлса, фуқаролик суд ишларини юргизиш тартибида кўриш учун судловлик тўғрисида ФПКда белгиланган умумий қоидаларга биноан қўзғатилади (ФПКнинг 245- моддаси). Ходим ғайриқонуний равишда судланганлиги муносабати билан меҳнат шартномаси бекор қилинган ёки ғайриқонуний равишда жиноий жавобгарликка тортилиши муносабати билан уни ишга тиклаш тўғрисидаги низолар ходимнинг хоҳишига қараб ё ўзи яшаб турган жойдаги ёки зарар кўрган собиқ иш жойидаги судга мурожаат этиши мумкин (альтернатив судловлик).

Қ абул қилинган ишнинг бошқа судга ўтказилиши Маълумки, фуқаролик ишининг судловлиги, яъни ишнинг мазкур судда кўрилиш-кўрилмаслиги тўғрисидаги масала, даъво аризасининг қабул қилинишида судьянинг якка ўзи томонидан ҳал қилинади. Судда судловлик тўғрисидаги қоидаларга риоя қилиб, ўзининг иш юргизишига қабул қилган ишни, гарчи кейинчалик бу иш бошқа суднинг судловига тегишли бўлиб қолган ҳолларда ҳам, шу суднинг ўзи мазмунан ҳал қилиши лозим (ФПКнинг 146-моддаси). Аммо баъзан қабул қилинган ишнинг бошқа судда кўрилиши зарур ва мақсадга мувофиқ деб топилиши ҳам мумкин. Бундай ҳолларда қонун судьяга ишни кўриш учун бошқа тенг даражадаги судга ўтказиш ҳуқуқини беради. ФПКнинг 146-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилишича, суд қуйидаги ҳолларда ишни кўриш учун бошқа судга ўтказа олади: 1. агар шу иш бошқа судда, хусусан, далилларнинг кўпчилиги турган жойдаги судда тез ва тўғри кўрилиши мумкин деб топилса; 2. агар илгари турар жойи маълум бўлмаган жавобгар ишни уни яшаб турган жойдаги судга ўтказишни илтимос қилса; 3. агар судьялардан бири ёки бир нечаси четлатилгандан сўнг шу судда уларни алмаштириш мумкин бўлмай қолса; 4. иш мазкур судда кўрилаётганида бу ишнинг судловлик ҳақидаги қоидаларни бузган тарзда ўз иш юргизишида қабул қилинганлиги маълум бўлиб қолса. Ишнинг бошқа судга ўтказилиши тўғрисида суд томонидан ажрим чиқарилади. Ажримда ишнинг бошқа судга ўтказилиши сабаблари, важлари аниқ кўрсатилган бўлиши керак. Бундай ажрим юзасидан хусусий шикоят ёки хусусий протест келтирилиши мумкин. Фуқаролик иши Ўзбекистон

Республикаси судидан бошқа ҳамдўстлик давлатлари судига ёки бошқа ҳамдўстлик давлати судидан Ўзбекистон Республикаси судига суднинг ажримига асосан, шу ажримга шикоят ёки протест бериш муддати ўтганидан сўнг шикоят ёки протест берилган ҳолда эса, шикоят ёки протестни қаноатлантирмай қолдириш тўғрисида ажрим чиқарилгандан сўнг ўтказилади. Бундай ишларни ўтказиш учун ҳамдўстлик мамлакатлари ўртасида ҳуқуқий ёрдам кўрсатиш тўғрисида шартнома бўлгандагина йўл қўйилади. Фуқаролик ишлари Ўзбекистон Республикаси судларини биридан бошқасига суднинг ажримига асосан шу ажрим устидан шикоят ёки протест келтириш муддати ўтгандан сўнг шикоят берилган ёки протестни қаноатлантирмай қолдириш ҳақида ажрим чиқаргандан кейин ўтказилади. Бир суддан бошқа судга юборилган иш шу юборилган суд томонидан кўришга қабул қилиниши керак. Ўзбекистон Республикаси судлари ўртасида судловлик тўғрисидаги низоларга йўл қўйилмайди (ФПКнинг 147-моддаси).

Похожие

Фуқаролик ишларини суд ва бошқа идораларга тааллуқлилиги

Ўзбекистон Республикасида хўжалик судлари ва уларда хўжалик низоларининг кўрилиши

Судларда фуқаролик ишларини ва хўжалик низоларини кўриб чиқишда прокурор ваколатлари

Судларда фуқаролик ишларини ва хўжалик низоларини кўриб чиқишда прокурор ваколатини таъминлаш

Судларда фуқаролик ишлари кўрилишида прокурор иштирокининг мақсади, вазифаси ва ҳуқуқий асослари