Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизми муаммолари - Юриспруденция - Рефераты

Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизми муаммолари

Загружено в:

06.09.2023

Скачано:

0

Размер:

197.5 KB

Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизми муаммолари Режа: 1. Давлат механизмини тушуниш муаммолари 2. Давлат механизми ва давлат аппарати ўртасидаги нисбат масаласи 3. Ҳокимиятлар бўлиниши принципи - давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий шакли сифатида 4. Давлат механизмида қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти органлари 5. Ўзбекистон республикаси давлат механизмини ислоҳ этиш муаммолари

ДАВЛАТ МЕХАНИЗМИНИ ТУШУНИШ МУАММОЛАРИ Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизмини тушуниш масаласи давлат ва ҳуқуқ назарияси фанида ўзига хос ўрин эгаллайди, айни пайтда бу масалада мутахассислар ўртасида унчалик якдиллик йўқ. Илмий адабиѐтда давлатга бир ташкилот сифатида қараш ҳам бир неча йўналишларни ўз ичига олади. Кенг маънода, давлат бу -муайян давлатнинг бутун аҳолисини қамраб оладиган иерархик- поғонавий ташкилот, ва бунда аҳоли давлатнинг субстанционал унсурини ташкил этади. Бу аҳолидан иборат бўлган ташкилотда бошқарувчи махсус аппарат ҳам мавжуд. Шу жойда фақат бир ҳолатни, бу ҳам бўлса юқорида айтилган аппаратнинг ўзи ҳам бир ташкилот, ташкилий шакл сифатида намоѐн бўлишини таъкидлаш лозим, Бундан хулоса шуки, давлатнинг институциявий унсури, бу - давлат ҳокимиятини амалга оширадиган поғонавий ташкилот ѐки тор маънодаги ҳокимият ташкилотидир. Мана шу тор маънода тушуниладиган, яъни давлат ҳокимиятини амалга оширадиган ташкилот ―давлат ҳокимияти аппарати, давлат аппарати ѐки давлат ҳокимияти механизми, ―давлат механизми каби тушунчалар орқали ифодаланади 1 . Бироқ, айрим олимларнинг фикрича ―Давлат механизми тушунчаси ―давлат аппарати тушунчасидан кенгроқ, аниқроғи, давлат аппарати асосан, ўз ичига фақат давлат органлари тизимини олса, давлат механизми эса ўз ичига давлат органларидан ташқари, яна куч ишлатишга ваколатли махсус тузилмаларни, мажбурлов аппаратини, давлат ҳокимиятининг моддий воситаларини ҳам олади. В.Лазарев таҳрири остида нашр қилинган «Давлат ва ҳуқуқ назарияси (рус тилида) китобида худди шундай ѐндошув баѐн этилган, яъни ―Давлат механизми - бу жамиятни бошқаришни ва давлат фаолиятининг асосий йўналишларини амалга оширадиган органлар тизимидир. Давлат механизмига қонун чиқарувчи органлар, ижро органлари, суд ва бошқа органлар, ҳамда зарур ҳолларда мажбурлов қўллашга ваколатли тузилмалар (армия, ички қўшинлар, турмалар ва шунга ўхшаш) киради.

Бизнинг фикримизча, мана шундай ѐндошув самарали, зеро давлат механизми, ҳар ҳолда структуравий жиҳатдан давлат аппаратидан кенг, шу боис бу тушунча давлат аппарати тушунчасидан ҳам кенгроқдир. Таъкидлаш керакки, илмий адабиѐтда давлат механизмига одатда қуйидагича типик таъриф беришади: Давлат механизми бу- давлат ҳокимиятини амалга оширадиган, давлатнинг функцияларининг бажарилишини таъминлайдиган давлат органлари тизимидир. Бошқа таърифлар ҳам шаклан фарқ қилса-да мазмунан ушбу таърифга яқин туради. Давлат механизми - бу давлат ҳокимиятини, унинг вазифа ва функцияларини амалга оширувчи давлат органлари ва муассасаларининг яхлит иерархик (поғонавий) тизимидир. Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизми яхлит бир тизим бўлиб, у қатор характерли белигиларга эгадир: 1. Давлат механизми бу давлат органлари ва муассасаларининг яхлит иерархик (поғонавий) тизимидир. Давлат механизмининг яхлитлиги уни ташкил этиш ва фаолиятининг принциплари, фаолиятининг мақсад ва вазифалари муштараклиги, умумийлиги орқали таъминланади; 2. Давлат механизмининг бирламчи таркибий элементлари бўлиб, давлат органлари ва давлат муассасалари ҳисобланади ва уларда махсус маълумотга эга бўлган ходимлар - давлат хизматчилари ишлашади. Давлат органлари ўзаро бўйсуниш муносабатлари билан боғлангандир; 3. Давлат механизми ўз олдига қўйган вазифаларни бажариш учун керакли бўлган воситалар - қуролли отрядлар, турма ва бошқа куч ишлатувчи тузилмалар билан таъминланган, чунки уларсиз ҳеч бир давлат нормал фаолият юргиза олмайди; 4. Давлат механизми орқали бевосита давлат ҳокимияти амалга оширилади, давлатнинг вазифа ва функцияларининг бажарилиши таъминланади. В.А.Четвернин ва З.Исломовларнинг умумий фикрларига кўра, давлат механизми деганда ҳам, ѐки давлат аппарати деганда, кўриниб турганидек, бир нарса ҳақида, яъни давлатнинг институциявий элементи ҳақида гап кетмоқда.

Аппарат ѐки механизм деганда, барибир, гап асосан давлат ҳокимияти органи ҳақида кетади. Шу боис бу икки олимнинг фикрича, ―давлат аппарати ва ― давлат механизми синонимлар сифатида эътироф этилади. Юқорида номлари қайд этилган икки олимнинг фикрига кўра, бу тушунчалар ўз ичига куч ишлатувчи тузилмаларни ҳам олгани холда, давлат органлари тизимини англатади. Айни пайтда, давлат аппарати билан давлат муассасаларини бир- биридан фарқлаш зарур. Давлат муассасалари, жумладан, хўжалик бирликлари, коммуникациялар тизими, оммавий ахборот воситалари, транспорт, илмий, маърифий, тиббий ва бошқа ижтимоий-маданий муассасалар бевосита давлат ҳокимиятини амалга оширишда иштирок этишмайди, бироқ, давлатнинг вазифалари бажарилишига ҳар томонлама ѐрдам кўрсатади. ―Механизм атамаси давлат ҳокимиятини амалга оширишга нисбатан алоҳида бир мазмун кашф этади. Механизм - бу доимо бирор субъектга функционал жиҳатдан, яъни унинг вазифаларидан келиб чиққан ҳолда баҳо беришдир. Шу боис ҳам ―механизм атамаси давлат органларининг тузилмавий тизимини ифодалаш учун эмас, балки давлат аппарати ва унинг таркибий элементларининг функционал хусусиятларини тавсифлаш учун асқотиши мумкин. Шу маънода, демак, давлат ҳокимиятини амалга ошириш ѐки давлатнинг амал қилиши ҳақида сўз юритиш мумкин. М.И.Байтиннинг фикрича, давлат механизми барча давлат органларини қамраб олгани ҳолда, бевосита давлатни намоѐн этади, унинг реал ифодаси сифатида майдонга чиқади. Мазкур олимнинг таъкидлашича, давлат механизмининг тушунчаси унинг характерли хусусиятлари ва белгилари орқали ифодаланади, ва шу тариқа у жамиятдаги бошқа нодавлат тузилмалардан фарқланади. Айтиш керакки, давлатнинг функциялари билан унинг механизми, яъни давлат ҳокимиятини амалга оширувчи ташкилий тузилмалар ўртасида ўзаро боғлиқлик мавжуд. Давлат функцияларига, албатта, бунда ҳал қилувчи роль ажратилади. Чунки янги давлат функциясининг шаклланиши, уни амалга оширишга масъул бўлган ташкилий шаклнинг, яъни тегишли давлат

тузилмасининг вужудга келишига, ѐки мавжуд давлат органларининг ваколат доиралари ўзгаришига олиб келиши мумкин. Давлат органлари ва давлат муассасалари янги пайдо бўлган функцияларга мослашиши тақозо этилади. Масалан, Ўзбекистон мустақил бўлгач, аввал унда бўлмаган қатор функцияларнинг вужудга келиш, тегишлича давлат органлари ташкил этишни талаб этди: солиқ, божхона, чегара, хусусийлаштиришга масъул давлат органлар тизими ташкил этилди ва ҳоказо. Давлат механизми мураккаб тузилма бўлиб, у қатор таркибий қисмлардан иборат. Давлат механизмининг таркибий элементлари ўртасида ўзаро иерархик бўйсуниш мавжуд, масалан, давлат органлари тизимидаги бўғинларнинг ўринлари ҳар хил, бир - бири билан субординация (бўйсуниш) ва координация муносабатларига киришишади. Давлат механизми таркибига кирувчи тузилмалар таркиби турли вақтларда, турли даврларда турлича бўлади. Давлат механизми давлат пайдо бўлибдиким, мавжуддир. Бироқ улар қадимги даврдан то ҳозирга қадар жуда узоқ ва мураккаб тарихий тараққиѐт даврини бошдан кечирганлар. Дастлаб давлат механизми, содда, примитив, тузилмавий жиҳатдан унча мураккаб бўлмаган бўлса, жамият ривожланиши билан давлат аппарати ҳам мазмунан, ҳам шаклан ўзгариб, такомиллашиб, ҳозирги кунда у кенг шахобчали ва сертузилма бир тизимни ташкил этади. Борган сари, давлат механизми такомиллашиб, унинг таркибида ихтисослашган органлар кўпая борган. Ҳозирги замон давлатларидаги давлат механизми жуда мураккаб тузилмали, турли ва хилма-хил орган ва идоралардан иборат бўлиб, уларда миллионлаб давлат хизматчилари фаолият кўрсатишади. Агар бир давлатнинг механизмини, йирик бир тизим деб оладиган бўлсак, бу тизим, ўз навбатида, ўз ичига бир неча кичик тизимларни олади. Масалан Ўзбекистоннинг давлат механизми йирик бир тизим бўлса, унинг таркибига кирувчи кичик тизим сифатида давлатнинг юқори органларини кўрсатиш мумкин. Ўзбекистон давлатининг юқори органларига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси каби органларни киритиш мумкин.

Ҳуқуқ тартибот, суд, прокуратура ва куч ишлатишга ваколатли бошқа тузилмалар бирлашиб яна бир тизимни ташкил этишади. Давлатнинг юқори органлари фаолияти бутун жамоатчилик, катта ҳалқаро ҳамжамият диққати марказида туради. Куч ишлатишга ваколатли тузилмалар, масалан, армия, ички қўшинлар, турмалар ва бошқа тегишли тузилмалар давлат органининг қарорига асосан ҳаракат қилишади, яъни муайян мажбурлов чораларини амалга оширишади, масалан қўшин ва полиция (милиция) зарур ҳолларда, энг қаттиқ чораларни, қонунда белгиланган тартибда қўллашга ҳақли 1 . Профессор З.М.Исламовнинг фикрича, давлат аппарати билан давлат муассасаларини бир-биридан фарқлаган маъқул. Давлат муассасалари давлат аппаратига бўйсунади, улар гарчи давлат ҳокимиятини амалга оширишмаса-да, бироқ бу вазифанинг амалга оширилишига ѐрдам беради. Яна бир ҳуқуқшунос В.Н.Протасовнинг фикрича, кенг маънодаги давлат аппарати тушунчаси барча давлат органлари ва мансабдор шахсларни ўз ичига олади. Шу маънода давлат аппарати илмий адабиѐтда кенг тарқалган давлат механизми тушунчасига мос келади. Бу олимнинг фикрига кўра, ҳар холда давлатнинг бутун органлари ва барча мансабдор шахсларини белгилаш учун давлат механизми атамаси, анча кенг тарқалганлигига қарамасдан, унчалик мос келмайди, чунки, механизм бу - у ѐки бу ҳодисанинг амал қилиши ѐки ривожланишини белгилаб берувчи динамик қонуниятлар мажмуидир. Шу боис бу атама кўпроқ давлатнинг ривожланиш динамикасини тавсифлаш учун кўпроқ мос келади. В.Н.Протасов тор маънодаги давлат аппарати деганда эса давлат бошқаруви органлари тизимига кирувчи тизимларни тушунади, яъни ижро-этувчи - фармойиш берувчи (касбий-бошқариш, амалдорлар) аппарат тушунилади. Юқорида номи қайд этилган олимнинг таъкидлашича, илмий адабиѐтда давлат бошқаруви органлари билан бир қаторда, яъни ижроия давлат ҳокимияти органлари билан бирга яна давлат органлари тизимида қонун чиқарувчи, суд органлари, прокуратура органлари ажратилади. Баъзан эса куч ишлатишга ҳақли бўлган органлар, жумладан, армия, полиция, хавфсизлик

органлари ва шунга ўхшаш органларни кўрсатишади. Уларни давлат бошқарув органлари таркибига киритиш тўғрироқ. Бироқ, давлат бу фақат давлат органлари тизими билан чекланиб қолмайди. Умуман олганда давлат турли давлат ташкилотларидан иборат бўлиб, уларга қуйидагиларни киритиш мумкин: 1. давлат органлари; 2. давлат муассасалари; 3. давлат корхоналари. Давлат корхоналари ва давлат муассасалари давлатнинг мустақил бўлинмалари сифатида амал қилади. Бироқ, бу холда ушбу корхона ва муассасаларнинг маъмурияти давлат органлари умумий тизимига киради. Шу ўринда бир ҳолатни таъкидлаб ўтиш керак, бозор муносабатларининг ривожланиши натижасида кўпгина корхоналарда мулкка эгаликнинг хусусий, кўпинча аралаш шакллари жорий этилмоқда, шу боис давлат корхоналарининг сони камайиши табиий, худди шунингдек, мулкнинг нодавлат шаклига асосланган корхона ва муассасаларнинг сони эса тегишлича кўпайиб бормоқда. Давлат органлари билан бир қаторда, давлатнинг механизмига кирадиган мансабдор шахс тушунчасини ҳам кўрсатиб ўтиш керак. Мансабдор шахс, бу қандайдир бир жисмоний шахс бўлмасдан, балки у давлатнинг амалдори, давлатнинг индивидуал элементи, ўзига хос давлат органи бўлиб, у давлат органлари тизимида ўзининг муайян ўрнига, ўзининг ҳуқуқ ва мажбуриятлар доирасига эга. Демак, давлатнинг мансабдор шахси, муайян сифат жиҳатларига жавоб берадиган ва давлатнинг маълум бир лавозимини эгаллаган, хатти- ҳаракатлари юридик оқибат вужудга келтирадиган шахсдир. Ўзбекистон Республикаси Президенти -Ўзбекистон давлатининг энг олий мансабдор шахси ҳисобланади, Тошкент шаҳар ҳокими эса пойтахт шаҳрининг энг юқори лавозимли шахси ҳисобланади ва шунга ўхшаш. Шундай қилиб, биз ушбу саволда давлат механизми тушунчаси, бу тушунчанинг давлат аппарати тушунчаси билан ўзаро нисбати, давлат механизмининг таркибий элементлари, уларнинг ўзига хос жиҳатларини кўриб чиқдик.

Давлат аппарати ва унинг таркибий тузилиши Биз юқорида давлат механизми тушунчаси, унинг таркибини таҳлил қилган эдик. Энди эса давлат механизмининг таркибини ташкил этадиган давлат органи, унинг тушунчаси, белгилари, турлари ҳақида фикр юритамиз. Ҳар бир мамлакатдаги мавжуд давлат механизми фаолиятининг қанчалик самарадорлиги, унинг давлатнинг олдида турган вазифаларни амалга оширишни қанчалик уддалаши, кўп жиҳатдан давлат органларига, уларнинг самарали фаолиятига боғлиқ эканлиги аниқдир. Ҳар бир давлат органи, бевосита давлатнинг маълум бир функциясини амалга оширади, масалан, Соғлиқни сақлаш Вазирлиги ва унинг тизими Ўзбекистонда аҳолининг соғлиғини сақлаш функциясини, Таълим соҳасидаги вазирликлар эса мамлакатда аҳолининг таълим олиш ҳуқуқини амалга оширади ва ҳоказо. Демак, ҳар бир давлат органининг самарали ишлаш ѐки ишламаслигидан, умуман давлат механизмининг фаолияти боғлиқ бўлади, демакки, умуман давлатнинг жамиятни бошқариш, унинг бир маромда фаолият олиб боришини таъминлаш вазифаси ҳам шунга боғлиқ бўлиб қолади. Шундай қилиб, давлатнинг вазифа ва функциялари унинг механизми фаолияти орқали амалга ошади, яъни давлат ўзини ўз органлари фаолияти орқали кўрсатади. Давлат органи бу давлат механизмининг бир бўғини бўлиб, у муайян хусусиятларга эга. Давлат органи бу - давлатнинг вазифа ва функцияларини амалга оширадиган давлат аппаратининг таркибий бўғинидир. Давлат органи қуйидаги характерли белгиларга эга: 1. Давлат аппаратининг таркибий бўғини бўлган давлат органи давлат - ҳокимий ваколатларга эгадир, яъни амалдаги қонунчиликда мустаҳкамланган давлат ҳокимиятини амалга ошириш, давлат номидан юридик аҳамиятга молик

қарорлар қабул қилиш ва бу қарорларнинг бажарилишини таъминлаш имкониятига эга. Давлат органини жамиятдаги бошқа ташкилот ва тузилмалардан асосий фарқ қилувчи жиҳати бўлиб, унинг давлат-ҳокимий характердаги ваколатларга эга эканлиги ҳисобланади. Илмий адабиѐтда давлат - ҳокимий ваколатнинг мазмуни ўритилган. Масалан, М.И.Байтиннинг фикрича, давлат - ҳуқуқий ваколат ўз ичига қуйидагиларни олади: - давлат органининг ташкил этилиши ва фаолияти тартиби, унинг ички тузилмаси, ҳуқуқ ва мажбуриятлар йиғиндиси, яъни компетенцияси ҳуқуқ нормалари орқали мустаҳкамланган бўлади; - давлат органи ўзида умумий ва индивидуал қоидаларни ифодалаган юридик актлар чиқариш ҳуқуқига эга; -юридик актлар орқали ўрнатилган қоидалар асосан, ишонтириш, тарбиялаш, рағбатлантириш чоралари орқали таъминланади, ва улар айни пайтда давлатнинг мажбурлов кучини қўллаш имкониятини бузишдан қўриқланади; - давлат органи ўзи чиқарган қарорларнинг бажарилишини таъминлаш учун давлат бюджетидан маълум ҳажмдаги маблағларни олиб ишлатиш ҳуқуқига эга бўлади. Демак, давлат органининг энг муҳим белгиси - бу унинг давлат- ҳокимий ваколатга эга эканлигидир. 2. Давлат органи муайян иқтисодий ва ташкилий алоҳидалик ва мустақиллик билан тавсифланади. Демак, ҳар бир орган учун, унинг ўз олдига қўйган вазифаларини бажариши учун зарур бўлган ҳажмда давлатнинг маблағи ажратилади ва у бу маблағни қонунда белгиланган тартиб ва доирада ишлатади. 3. Ҳар бир давлат органи ўз компетенциясига мувофиқ тарзда юклатилган функция ва вазифаларни адо этади, шу тариқа бевосита давлатнинг ҳам вазифа ва функциялари амалга оширилади. чунки давлат ўз органлари орқали вазифаларини амалга оширади, ҳар бир алоҳида органннинг функциялари йиғиндисидан, умуман давлатнинг функциялари шаклланади.

Масалан, Мудофаа Вазирлиги ўзининг олдида турган вазифаларини тўла адо эта борса, демакки давлатнинг мудофаа функцияси ҳам самарали амалга ошаяпди, дейиш мумкин. 4. Давлат органлари ўзларининг олдига қўйган мақсадларига эришиши учун. тегишли моддий воситаларга, яъни ―ашѐвий қўшимчаларга эга бўлади, булар сирасига турли характердаги моддий қийматликларни ва турли ташкилот, корхона ва муассасаларни киритиш мумкин, улар жорий давлат ишларини амалга оширишади, бироқ ўзлари давлат органи ҳисобланмайди. 5. Давлат органининг жисмоний ифодаси бўлиб, унда ишлайдиган инсонлар ҳисобланади. Давлат органи алоҳида шахсдан, бир гуруҳ одамлардан ѐки жамоадан иборат бўлиши мумкин. Бироқ давлат органида ишлайдиган одамлар оддий одамлар бўлмай, балки давлат хизматчиларидир. Давлат хизматчилари - бу ушбу давлатнинг фуқаролари бўлган, тегишли қонунда белгиланган тартибга мувофиқ, белгиланган ҳақ эвазига давлат хизмати мажбуриятини бажараѐтган шахслардир. Шундай қилиб, давлат органи бу - давлат механизмининг юридик жиҳатдан расмийлашган, давлат-ҳуқуқий ваколатларга эга бўлган ва давлат хизматчиларидан ташкил топган, давлатнинг муайян вазифа ва функцияларини ўз компетенцияси доирасида амалга ошириш учун моддий воситаларга эга бўлган ҳамда ташкилий ва хўжалик жиҳатидан алоҳида бўлган қисмидир. Давлат органлари, давлат фаолиятининг кўп қирралигига боғлиқ холда турлича ва кўп сонли бўлиб шаклланган. Шу боис ҳам, давлат органлари турлича асос ва мезонлар бўйича турли гуруҳларга ажралади. Илмий ва ўқув адабиѐтда давлат органлари қуйидаги мезонлар асосида таснифланади: 1. ташкил этилиш усулига қараб. 2. ҳокимий ваколатларининг ҳажмига қараб. 3. компетенцияларнинг кенглигига қараб. 4. ҳокимиятлар бўлиниши принципига қараб. 5. Қарорларни қабул қилиш тартибига қараб ва бошқалар. Давлат

органлари ташкил этилиш тартибига қараб, -бирламчи, - ҳосила, яъни иккиламчи органларга ажралади. Бирламчи давлат органлари деб шундай давлат органларига айтиладики, улар бошқа биронта орган томонидан ташкил этилмайди, улар ѐ мерос қолдириш тартиби бўйича, масалан меросий монархия, ѐки белгиланган тартибга кўра сайлаб қўйилади ва ўз ваколатларини бевосита сайловчилардан олишади. Давлат органларининг ҳосила, яъни иккиламчи турига шундай органлар кирадики, улар бирламчи органлар томонидан ташкил этилади ва давлат- ҳокимий ваколатлар берилади. Улар сирасига ижро этувчи-фармойиш берувчи органларни, прокуратура органларини киритиш мумкин. Давлат органлари ўзларига тегишли бўлган ҳокимий ваколатлар ҳажмига қараб, юқори ва маҳаллий органларга бўлинади. Давлатнинг юқори оргалари фаолиятида бевосита давлат ҳокимиятини ўзларида ифода этишади ва ўз ҳокимиятини бутун мамлакат миқѐсида амалга оширади, маҳаллий органлар эса, одатда маъмурий ҳудудий бўлинмаларда ташкил этилиб, ўз фаолиятларини аниқ бир маҳаллий ҳудудга тарқатади, холос. Давлат органлари компетенциялариннг кенглигига қараб, - умумий компетенцияли давлат органлари, -махсус компетенцияли давлат органларига бўлинадилар. Умумий компетенцияга эга бўлган давлат органлари кенг масалалар юзасидан қарорлар қабул қилишади, масалан Ўзбекистон Республикаси Парламенти давлат ва жамият ҳаѐтининг барча муҳим масалалри бўйича қонун ҳужжатлари қабул қилиш ваколатига эга бўлса, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси - Ҳукумат эса қонунларнинг бажарилишини таъминлаш жараѐнида, деярли барча давлат функцияларини амалга оширишда қатнашади. Давлат органлариннг махсус компетенцияга эга бўлган қисми эса муайян бир тармоқ, ѐки муайян бир масала юзасидан, аниқроғи давлатнинг маълум бир функциясини амалга оширишга ихтисослашади: масалан, Таълим, маданият, меҳнат ва ижтимоий таъминот, мудофаа вазирликлари давлатнинг тегишлича,

маърифий, маданий, ижтимоий ҳимоя, мудофаа функцияларини амалга оширишга ўз фаолиятини қаратган. Бундан ташқари давлат органларини яна сайлаб қўйиладиган ва тайинланадиган давлат органларига ажратса бўлади. Сайлаб қўйиладиган Ўзбекистон Республикасининг давлат органлари жумласига, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси - Парламенти, Ўзбекистон Республикаси Президенти ва халқ депутатлари вилоят, шаҳар ва туман Кенгашларини киритиш мумкин. Давлат органларини ҳокимиятлар бўлиниши принципига мувофиқ, қонун чиқарувчи давлат органлари, ижро этувчи давлат органлари, суд ҳокимияти органлари ҳам ажратилади. Давлат органларини яна қандай маконда, ҳудудда ҳаракат қилишларига қараб, марказий ва маҳаллий органларга ажратиш ҳам мавжуд, бунда суд, прокуратура, қуролли кучлар доимо марказий органлар таркибига киради. Давлат органларини ҳаракати давомийлигига қараб, доимий ва муваққат органларга бўлиш мумкин. Албатта Ўзбекистон давлатининг асосий давлат органлари доимий асосда амал қилади, бироқ маълум бир фавқулодда ҳолатлар таъсири остида муайян муваққат органлар ҳам ташкил этилиши мумкин. Бундан ташқари, давлат органлари жамоавий ва яккабош давлат органларига ҳам ажратилади. Кўпинча, ўзи давлат органлари жамоавий таркибда бўлишади, масалан Олий Мажлис, Вазирлар Маҳкамаси, Олий Суд ва бошқалар. Бироқ бир шахс орқалигина ифодаланган давлат органлари ҳам мавжуд, масалан, Ўзбекистон Республикаси Президенти, Ўзбекистон Республикаси Бош Прокурори, Ўзбекистон Республикаси Бош ҳарбий қўмондони, Ўзбекистон Республикаси Бош Санитария врачи ва ҳоказо. Демак, турли давлат органларини таснифлашнинг умумий асоси бўлиб, уларнинг давлат механизмида тутган ўрни, роли ва вазифалари ҳисобланар экан.

Шундай қилиб, давлат органи бу давлат механизмининг таркибий бир мустақил бўғини бўлиб, унинг фаолияти орқали давлатнинг маълум бир функцияси амалга оширилади. Ҳар бир давлат органи қонунда белгиланган тартиб ва асосларда, тегишли ваколатлар мажмуасига, яъни компетенциясига эга, ва шу компетенция доирасида у фаолият олиб боради ва давлат номидан иш юргизади, ўзига юклатилган функцияларни адо этади. Ҳокимиятлар бўлиниши - давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг ҳуқуқий шакли сифатида Ўзбекистон, ѐш мустақил давлатнинг ҳокимият органларини янгитдан ташкил этишда, жаҳонда давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг самарали воситаси бўлган ҳокимиятлар бўлиниши принципини асос қилиб олди. Ҳокимият бўлиниши принципининг дастлабки ҳуқуқий асоси Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 31 августда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги асослари тўғрисида» ги қонунининг 5- моддасида мустаҳкамланган бўлиб, унда «Ўзбекистон Республикаси Давлат идораларининг тизими ҳокимиятни қонун чиқарувчи, ижроия ва суд ҳокимиятига ажратиш тартиби асосида қурилади» дейилган. Бу қоида ўзининг кейинги ифодасини Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 11-моддасида топган бўлиб, унда «Ўзбекистон Республикаси давлат ҳокимиятининг тизими - ҳокимиятнинг қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимиятига бўлиниши принципига асосланади», деб мустаҳкамлаб қўйилган. Ҳозирги кунда жаҳондаги барча демократик давлатлар ҳокимиятлар бўлиниши назариясини эътироф этишиб, уни давлат ҳокимиятини ташкил этишнинг асоси сифатида қабул қилишган. Ҳокимиятлар бўлиниши ўз манбасига кўра яхлит ва ягона бўлган давлат ҳокимиятининг уч мустақил тармоққа - қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд

ҳокимиятига - бўлинишини, ҳар бир ҳокимият тармоғи бошқалардан мустақил ҳолда фаолият юргизишини тақозо этади. Айни пайтда, ҳокимиятлар бўлиниши, ҳар бир ҳокимият тармоғи бошқасинининг ўз ваколат доирасидан чиқмаслигини, бошқа тармоқ ваколати доирасига ўтиб кетмаслигини назорат қилиб туради, шу тариқа ҳокимиятнинг суиистеъмол қилинишини олди олинади. Ҳокимиятлар бўлиниши чинакам бўлиши учун, унда «бир- бирини тийиб туриш ва ўзаро мувозанатда ушлаб туриш» тизими амал қилиши керак. Бу тизим нафақат ҳокимиятлар бўлинишини, балки, уларнинг бир-бирини ўзаро тийиб туришини ва бир бирининг фаолият доирасига дахл қилмаслигини таъминлайди. Ҳокимиятлар бўлиниши назариясининг мазмун моҳиятини тўла тушуниш учун, албатта, унинг шаклланиши тарихига бир назар ташлаш мақсадга мувофиқдир. Ҳокимиятлар бўлиниши назарияси узоқ давом этган тараққиѐт йўлини босиб ўтган. Мутахассисларнинг таъкидлашича, ҳокимиятлар бўлиниши ҳақидаги дастлабки фикрлар қадимга бориб тақалади. Давлат ва давлат ҳокимияти шароитида яшаган одамлар аста -секин давлат, салтанатнинг кучи, унинг жамиятда, инсонлар ҳаѐтида тутадиган ўрни ҳақида таҳлилий фикр юритиб, давлат ҳокимиятининг бир ҳукмдор, ѐки биронта орган қўлида бутунлай тўпланиб қолиши -жамият тараққиѐти, халқ учун хавфли эканлигини, бу ҳолат муқаррар равишда ҳокимиятни суиистеъмол қилинишига олиб келишини чуқур англаб етганлар. Ўша даврнинг илғор кишилари бундай ҳолатнинг олдини олишга қаратилган механизм ишлаб чиқиш зарурлигини тушуниб, бу борада айрим қарашларни илгари сурганлар. Анъанавий тарзда ҳокимиятлар бўлиниши ғоясининг илк замини сифатида қадимги Юнонистон ва қадимги Рим қайд этилади. Платон, Арасту ва бошқа антик олам мутафаккирлари ўзлари яшаб турган давлат тузилмалари сиѐсий тузилиши ва бошқарув шаклларини ҳар томонлама таҳлил этиш асосида муайян назарий, амалий хулосаларни шакллантирганлар. Ҳокимиятлар бўлиниши ҳақидаги қарашлар кейинчалик инглиз файласуфи Джон Локк томонидан назарий жиҳатдан ривожлантирилган. Локк ҳокимиятлар

тизимида қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг ўрнини гарчи, мутлоқлаштирмаган бўлса-да, бироқ бошқаларидан устун қўйган. Локкнинг қарашларини Шарл Луи Монтескье ҳар томонлама ривожлантириб, уни тугал, классик бир назария даражасига кўтарган. Ҳокимиятлар бўлиниши назариясининг ривожига, айниқса унинг «бир-бирини тийиб, мувозанатда ушлаб туриш» тизимининг бойитилишига, бу назариянинг ҳозирги замон қўринишидаги шаклининг ишлаб чиқилишига Т.Пейн, Т.Джефферсон, А.Гамильтон, Д.Мэдисон, Д. Джеейлар ҳал қилувчи ҳисса қўшишган. Ҳокимият тармоқларининг ―бир -бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш принципини назарий жиҳатдан янада ривожлантирган ва уни амалиѐтга тадбиқ этишга катта ҳисса қўшган давлат арбоби, икки марта А ҚШ Президенти бўлган Джеймс Медисон (1751 - 1836) ҳисобланади. Медисоннинг хизмати шундаки, у бир-бирини тийиб ва мувозанатда ушлаб туриш тизимининг шундай бир механизмини ишлаб чиққанки. унга кўра ҳокимиятнинг ҳар бир тармоғи нисбатан тенг ҳисобланади. Медисонча бир- бирини тийиш ва мувозанатда бўлиш принципи ҳокимият уч тармоғи ваколатларининг қисман бир - бирига мос келишини тақозо этади. Ҳозирги кунда ҳокимиятлар бўлиниши принципи демократик ҳуқуқий ривожланиш йўлидан кетаѐтган давлатларда ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан эътироф этилган, ҳамда давлатчилик тизимида амалга оширилиб келинмоқда. Юқорида таъкидланганидек, ҳокимиятлар бўлиниши принципининг ҳақиқий амалга ошиши учун унда «бир-бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш» тизимининг мавжудлиги ва реал ишлаши муҳим. Ўзбекистон Республикаси Конституциясида «бир- бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш» тизимининг ҳуқуқий асослари мустаҳкамланган. Ўзбекистон Республикасида ҳокимиятлар бўлиниши принципи шунда кўринадики, мамлакатда қонун чиқарувчи ҳокимият Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан амалга оширилади. (76-модда); Ўзбекистон Республикаси Президенти бошлиғи ҳисобланадиган ижро ҳокимияти Вазирлар Маҳкамаси томонидан амалга оширилади; Суд ҳокимияти - Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Суди, Ўзбекистон Республикаси Олий суди,

Ўзбекистон Республикаси хўжалик Суди бошчилик қиладиган тегишли судлар тизими томонидан амалга оширилади. Ҳокимият тармоқларининг ўзаро бир -бирини тийиб туриши механизми ҳақида гапириладиган бўлса, даставвал, қонун чиқарувчи ҳокимиятга нисбатан қандай тийиб туриш чора-воситалари борлигини кўрсатиш лозим, албатта. Қонун чиқарувчи ҳокимиятни «тийиб турувчи ва мувозанатда ушлаб турувчи» ҳуқуқий чоралар сирасига, аввало Конституциявий Суд томонидан қонун чиқарувчи ҳокимият ҳужжатларининг Конституцияга мослигини текшириш ваколатини кўрсатиш жоиз (конституциявий контроль). (108-модда). Суд ҳокимиятининг тизимига кирадиган ушбу суд қонун чиқарувчи ҳокимият ҳужжатларининг конституция асосида, унинг доирасидан чиқмаган ҳолда ҳужжатлар қабул қилинишини текширади, ва шу тариқа бу ҳокимиятни «тийиб» туради. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Олий Мажлис қонунларига нисбатан нисбий «вето» ҳуқуқини таъкидлаш зарур. Ўзбекистон Республикаси Президенти, қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг қонунларига ўз эътирозларини билдириб, уни такроран муҳокама қилиш ва овозга қўйиш учун Олий Мажлисга қайтаришга ҳақли. (93-модданинг 17 банди). Ўзбекистон Республикаси Президенти ижро ҳокимиятининг бошлиғи ҳам бўлганлиги боис, бу ҳолатни ҳам, қонун чиқарувчи ҳокимиятни тийиб туришнинг бир ҳуқуқий шакли сифатида эътироф этиш мумкин. Ўзбекистон Республикаси Президенти айни пайтда, вилоят, туманлараро, туман, шаҳар, ҳарбий ва хўжалик судларининг судьяларини тайинлайди ва лавозимларидан озод этади. Президентнинг ушбу ваколати ҳам мазмунан ҳокимият тармоқларининг бир бирини тийиб, мувозанатда ушлаш механизми мажмуига киради. «Бир -бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш» механизмидаги муҳим воситалардан бири, Конституциянинг 95- моддасида мустаҳкамланган бўлиб, унга кўра, «қонунчилик палатаси ѐки Сенат таркибида уларнинг нормал фаолиятига таҳдид солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилофлар юз берганда ѐхуд улар бир неча марта Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига зид қарорлар қабул қилган тақдирда, шунингдек қонунчилик палатаси билан Сенат ўртасида

Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг нормал фаолиятига таҳдид солувчи ҳал қилиб бўлмайдиган ихтилофлар юз берганда Ўзбекистон Республикаси Президентининг Ўзбекистон Республикаси Конституциявий суди билан бамаслаҳат қабул қилган қарори асосида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонунчилик палатаси, Сенати тарқатиб юборилиши мумкин». Бу ташкилий чора, қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг ноконституциявий ва юқори вакиллик органи шаънига мос келмайдиган фаолиятининг олдини олишга қаратилган. 83-моддада му стаҳкам ланган қонунчилик ташаббуси субъектлари қонун лойиҳаларини Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонунчилик палатасига киритиш ҳуқуқига эга. Бу қоида ҳам қонун чиқарувчи ҳокимият ваколатини ижро ва суд ҳокимияти томонидан мувозанатда ушлаб туришнинг бир воситасини ўзида жамлаган, дейиш мумкин, яъни қонун чиқарувчи ҳокимият қайси масалага доир қонунни қабул қилиш масаласини ҳал этишнинг якка соҳиби бўлмай, балки Конституцияда қатъий белгилаб қўйилган субъектлар томонидан ҳам тақдим этиладиган қонун лойиҳалари устида иш олиб боради. Ижро ҳокимияти томонидан Конституция, қонунлар ва Президент Фармонлари, қарорлари ва фармойишларини ижро этиш юзасидан, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудидага барча органлар, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши мажбурий бўлган қарорлар ва фармойишлар чиқарилиши (98-модданинг 4-банди), маълум даражада, ҳокимият тармоқлари ўртасидаги мувозанатга таъсир этади, деб эътироф этиш мумкин. Вилоят, туман ва шаҳарларда ҳокимлар ўзида ҳам вакиллик, ҳам ижроия ҳокимиятини мужассам этганлиги боис, Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан вилоят ҳокимларининг тайинлаш ваколатига, вилоятларда вакиллик, ижро ҳамда суд органлари ўртасидаги мувозанатни таъминлашнинг бир воситаси сифатида намоѐн бўлади. Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан ижро ҳокимияти таркибини шакллантиришга доир ваколатларини моҳиятан, ҳокимият

тармоқлари ўртасида «бир-бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш» механизми элементлари сирасига киритиш мумкин. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, Ўзбекистон давлат ҳокимияти тизимида ҳокимиятлар бўлиниши принципининг ҳуқуқий, ташкилий асослари мавжуд, эндиги муҳим вазифа - ҳокимиятлар бўлиниши принципини реал, том маънода амалга оширишни таъминлашдир. Суд ҳокимиятининг ислоҳ этиш борасидаги саъй ҳаракатлар давлатимизнинг бу мақсадга эришиш йўлидан қатъий кетаѐтганлигидан далолат бериб турибди, зеро мустақил суд ҳокимияти - ҳуқуқий тараққиѐт белгиси, ҳуқуқий давлат қуришнинг муҳим шартларидан биридир. Айтиш жоизки, умуман, ҳокимиятлар бўлиниши принципи, ва унинг ҳақиқийлигини таъминловчи «бир-бирини тийиб туриш ва мувозанатда ушлаш» механизмининг реал амал қилиши, олимлар таъкидлаганидек, жуда кўп сиѐсий, иқтисодий, маданий, ташкилий омилларга боғлиқ, бироқ бир ҳолат аниққи, ҳокимиятлар бўлиниши принципи демократиянинг ажралмас бир жиҳати, унинг ҳуқуқий шаклидир, зеро қаерда ҳақиқий демократия мавжуд бўлса, ўша жойда ҳақиқий ҳокимиятлар бўлиниши мавжуд бўлади. Давлат механизмида қонун чиқарувчи, ижро ва назорат ҳамда судлов фаолиятини амалга оширувчи органлар Ҳар қандай давлат механизмида қонун чиқарувчи органлар ўзига хос ўрин эгаллайди. Қонун чиқариш фаолияти, одатда, ҳар бир давлатда, вакиллик органларига тааллуқли бўлади. Қонун чиқарувчи органлар умумий ном ―парламент атамаси орқали номланади. Англия, Канада ва Ҳиндистонда қонун чиқарувчи органлар, айнан шу ном билан аталади, бошқа давлатларда эса бошқача номланади, масалан- Ўзбекистонда - Олий Мажлис, Америка Қўшма Штатларида - Конгресс, Польша ва Литвада- Сейм, Россияда - Федерал Собрание (Мажлис), Украинада - Рада, Исроилда - Кнессет, Туркманистонда - Межлис ва шу каби.

Парламентнинг тарихан таркиб топган функциялари қаторига қуйидагиларни киритиш мумкин: - Конституция ва қонунларни қабул қилиш; - бюджетни тасдиқлаш; - ҳукумат устидан назорат; - ишонч ва ишончсизлик вотумини эълон қилиш ва бошқалар 1 . Парламентнинг бу функциялари, парламентаризм ривожланган пайтда, яъни буржуа давлатининг ташкил топиши ва ривожланиши пайтига тўғри келган. Таъкидлаш лозимки, дунѐдаги мавжуд парламентларнинг кўпчилиги икки палатали ғисобланади, юқори палата, анча демократик характерга эга бўлган қуйи палатага нисбатан ўзига хос бастма-бас турувчи тузилма ролини ўтайди. Ўзбекистонда ўтказилган парламент ислощотлари ҳам қонунларнинг сифатини яхшилаш ва минтақаларнинг манфаатини тўла ҳисобга олиш манфаатларини назарда тутади. Гарчи жаҳон давлатлари парламентларида вазифалари, тузилиши, иш юритиш тартиби бўйича умумийлик мавжуд бўлса-да, бироқ шунга қарамасдан, ҳар бир давлат парламенти муайян хусусиятларга эга. Масалан, Буюк Британия Парламенти ўз ичига давлат бошлиғи - монархни, Лордлар палатаси ва Умумий палатани олади. Буюк Британия парламенти юқори палатаси қуйи палата қонун лойиҳаларига нисбатан камдан-кам вето ҳуқуқини қўллайди, қўллаган тақдирда ҳам, бундай ветони қуйи палатанинг оддий кўпчилик овози билан бартараф этиш мумкин. Мураккаб жиҳати шундаки, парламент сессиясининг йилига бир марта чақирилишини назарда тутсак, вето қўлланилган қонун лойиҳанинг кучга киришини бир йилга чўзилиши мумкин. Монарх Буюк Британия Парламенти қабул қилган барча қонунларни, амал қиладиган конституциявий одатга кўра, ўз имзоси билан тасдиқлайди, бироқ сал кам уч юз йил давомида бирон марта вето ҳуқуқини қўлламаган.

Қизиғи шундаки, конституциявий доктринага кўра, давлат бошлиғи Парламентнинг бир таркибий қисми ҳисобланса-да, бироқ щокимиятлар бўлиниши концепциясига кўра, у ижро ҳокимияти таркибига киради. Буюк Британия Парламенти қонун қабул қилиш функциясидан ташқари, молиявий функцияларга ҳам эга. Аниқроғи, даставвал, Умумий палата бюджет ҳақидаги қонунни қабул қилади, уни ҳукумат киритади ва депутатлар айрим ўзгартиришлар киритмоқчи бўлишса, тегишли вазир билан келишиб иш тутишлари керак. Таъкидлаш зарурки, бюджет масаласида қуйи палатанинг ваколатлари жудаям кенг эмас, улар ҳукумат фойдасига чекланган. Буюк Британия Парламентининг яна назорат функцияси ҳам мавжуд бўлиб, у ҳукумат фаолияти устидан, бошқарув устидан олиб борилади 1 . Мамлакатимизда қонун чиқарувчи ҳокимият Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси - Парламенти фаолияти орқали амалга оширилади. Олий Мажлис қонун чиқарувчи вакиллик органи бўлиб, у Конституция, қонунлар ва қарорлар қабул қилади ва уларнинг ижроси устидан назорат ҳам олиб боради. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонун чиқарувчи ҳокимиятни амалга оширувчи Ўзбекистон Республикасининг олий давлат вакиллик органи бўлиб, икки палатадан - Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Қонунчилик палатаси (қуйи палата) дан ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати (юқори палата) дан иборат. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонунчилик палатаси сайлов округлари бўйича кўппартиявийлик асосида беш йил муддатга сайланадиган бир юз йигирма депутатдан иборат. Депутатлар сайлови Ўзбекистон Республикаси фуқаролари томонидан қонунга мувофиқ умумий, тенг ва тўғридан тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш йўли билан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Сенати ҳудудий вакиллик палатаси бўлиб, Сенатнинг беш йил муддатга сайланадиган аъзоларидан ташкил топган. Сенат аъзолари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳридан тенг миқдорда - олти кишидан сайланадилар.

Сенатнинг ўн олти нафар аъзоси фан, санъат, адабиѐт, ишлаб чиқариш соҳасида ҳамда давлат ва жамият фаолиятининг бошқа тармоқларида катта амалий тажрибага эга бўлган ва алоҳида хизмат кўрсатган энг обрўли фуқаролар орасидан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади. Ҳокимиятлар бўлиниши принципига мувофиқ, Ўзбекистонда ижро ҳокимияти Ўзбекистон Республикаси Президенти ва Вазирлар Маҳкамаси томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти мамлакатимизда давлат ва ижро этувчи ҳокимият бошлиғи ҳисобланади ва у етти йил муддатга сайланади. Президентнинг ваколат муддати тугаб, истеъфога чиққач, у умрбод Сенат аъзоси бўлиб қолади. Ўзбекистон Республикаси Президентининг ижро ҳокимиятига раҳбарлик қилишига доир ваколатлари жумласига, унинг ижро этувчи хокимиятни тузиш ва унга раҳбарлик қилиш, вазирликлар, давлат қўмиталари ҳамда бошқа давлат бошқаруви органларини тузиш ва тугатиш, ушбу масалаларга доир фармонларни кейинчалик Олий Мажлиснинг палаталари тасдиғига киритиш, Ўзбекистон Республикаси Бош Вазирининг тақдимига биноан Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси аъзоларини тасдиқлаш ва лавозимидан озод этиш, вилоятлар ҳокимларини ҳамда Тошкент шаҳар ҳокимини тайинлаш ва лавозимидан озод этиш, кейинчалик бу масалаларни тегишли халқ депутатлари кенгаши тасдиғига киритиш, қонунда белгиланган ҳолларда туман ва шаҳар ҳокимларини лавозимидан озод этиш, республика давлат бошқарув органлари, шунингдек ҳокимларнинг қабул қилган ҳужжатларини тўхтатиш, бекор қилиш каби ваколатларини кўрсатиш мумкин. Бундан ташқари, Ўзбекистон Республикаси Президенти республика олий ҳокимият ва бошқарув органларининг баҳамжиҳат ишлашини таъминлайди; республика давлат бошқарув органларининг, шунингдек ҳокимларнинг қабул қилган ҳужжатларини тўхтадаи, бекор қилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ижро ҳокимиятини амалга оширадиган орган ҳисобланади. Вазирлар маҳкамасининг таркиби - Ўзбекистон Республикаси Бош вазири, унинг ўринбосарлари, Вазирлар,

Давлат қўмиталарининг раисларидан, ҳамда ўз лавозими бўйича Қорақалпоғистон Республикаси Бош вазиридан иборат.

Мамлакатимизда суд ҳокимияти Ўзбекистон Республикаси Конституциявий Суди, Ўзбекистон Республикаси Олий Суди, Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик Суди, Ҳарбий судлар тизими томонидан амалга оширилади. Ҳуқуқий давлат қуришда ва ҳуқуқий давлатнинг фаолиятида қонун устиворлиги, қонунларнинг тўла ижро этилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Ушбу вазифани бажаришда прокуратура органларининг фаолияти муҳим ўрин тутади. Прокуратура органлари барча ҳуқуқ субъектлари, яъни давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмалари, хўжалик юритувчи субъектлар ва фуқаролар томонидан қонунларнинг тўлиқ ва аниқ, бир хилда бажарилиши устидан назорат қилади. Шу муносабат билан прокуратура органларининг давлат органлари тизимида тутган ўрни ҳақида фикр юргизиш аҳамиятга моликдир. Боиси, МДҲ давлатларида, жумладан, Ўзбекистонда давлат ҳокимияти тизими ҳокимиятлар бўлинишига асосланиб, фаолият юргиза бошлаганлиги муносабати билан, прокуратура органлари ҳокимиятнинг қайси тармоғига киради? - деган масала аҳамиятга молик. Бундан ташқари, илмий ва ўқув адабиѐтида, олим ва мутахассислар ўртасида ҳам бу масалада умумий фикр кузатилмайди. Бу масаланинг мунозарага сабаб бўлишининг яна бир сабаби, Конституцияда, Прокуратура ҳақидаги қонунда ҳам прокуратура органларининг қайси ҳокимият тармоғига кириши ҳақида қоида мустаҳкамланмаган. Айни пайтда, бундай ҳолат нафақат бизнинг қонунчилигимиз, балки кўпчилик МДҲ давлатлари қонунчилиги учун ҳам хос эканлигини таъкидлаш зарур. Шу муносабат билан, Марказий Осиѐ мамлакатлари Конституцияларида прокуратура органлари ва уларнинг давлат механизмида тутган ўрни масаласига бироз тўхташ жоиз, чунки бу давлатлар ривожланишида муайян яқинлик ва ўхшашликлар мавжуд, албатта, бизнингча. Жумладан, Тожикистон Конституциясида, суд ҳокимиятига бағишланган 8-бобдан сўнг «Прокуратура» деб номланган 9-бобда прокуратура органларига доир қоидалар гарчи алоҳида мустаҳкамланган бўлса-да, бироқ бу органларнинг бирон-бир ҳокимият тармоғига кириш-кирмаслиги ҳақида қоидалар йўқ;

Туркманистон Конституциясида ҳам 7-бўлим прокуратура органларига махсус бағишланган бўлиб, бироқ, унда бу органнинг ҳокимият тизимида тутган ўрни масаласи очиқ қолганлигини кузатиш мумкин; қозоғистон Конституциясида прокуратура ҳақидаги қоидалар суд ҳокимиятига бағишланган бобда берилган бўлса-да, бироқ прокуратура органининг мустақил давлат органи тизими эканлиги қатъий белгилаб қўйилган, унда, ҳатто, прокуратура анъанавий функцияларидан ташқари яна, давлат номидан, мамлакат ҳудудида қонун ва қонуности актларининг аниқ қў лланиши устидан ҳам назорат олиб бориши мустаҳкамланган. Фақат Кирғизистон қонунчилигида, аниқроғи Қирғизистоннинг Прокуратура тўғрисидаги қонунининг 1-моддасида бу масалада аниқликни кўриш мумкин: унда «Қирғизистон Республикаси Прокуратураси - ижро ҳокимияти тизимидаги давлат органидир», деб мустаҳкамлаб қўйилган. Қозоғистонда прокуратура органларига ҳуқуқ қўллаш фаолияти устидан ҳам назорат функцияси берилган. Юқоридагилардан кўриниб турибдики, прокуратуранинг қайси давлат ҳокимияти тармоғига мансублиги масаласида қардош республикаларда ҳам аниқлик кузатилмайди. Прокуратурада қонунларнинг аниқ ва бир хилда бажарилиши устидан назорат олиб бориши функцияси бор ѐки йўқлиги, бу жойда, бизнингча аҳамиятли, чунки, шу функция прокуратура органларида бўлмаса, бу ҳолда унинг бирон-бир ҳокимият тармоғига яқин туришини эътироф этиш мумкин бўлар эди. Шу боис, МДҲ давлатлари ичида Грузия Конституцияси бу масалада янгича ѐндошган дейиш мумкин, унинг 92- моддасида «прокуратура - суд ҳокимияти идораси (ажратиб кўрсатиш биз томондан -М.А.) бўлиб, у жиноий-ҳуқуқий таъқиб, суриштирувни ва жазоларни ижро этиш устидан назоратни, шунингдек, судда давлат қораловини амалга ошириши» мустаҳкамланган. Демак, Грузия прокуратурасида қонунларнинг аниқ ва бир хилда ижро этилиши устидан прокуратуранинг умумий назорати функцияси йўқ, шу боис уни суд ҳокимияти таркибига киритиш мумкин бўлган, дейиш мумкин.

Айни пайтда, кўпгина давлатларда прокуратура органлари суд ва ижро ҳокимиятининг ўртасида турадиган тузилма мақомига эга. (Италия, Польша ва б.) Шу ўринда бир ҳолатни таъкидлаш зарур. Прокуратура органларининг вазифалари, ваколатлари, давлат ҳокимиятида тутган ўрни турли давлатларда турлича, масалан, АҚШда Адлия вазири бош прокурор вазифасини ўтайди, Италия, Испания ва Бельгияда эса прокуратура судлар ҳузурида амал қилади, баъзи давлатларда, жумладан, Буюк Британияда прокуратура институти мавжуд эмас унинг функциялари тегишлича адвокатлар корпуси аъзолари томонидан, муҳим ишлар юзасидан эса оммавий таъқиб директори томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасида давлат механизмини ислоҳ этиш муаммолари Мамлакатимизда давлат ҳокимияти тизимини такомиллаштириш ва улар фаолиятини янада демократиялаштириш соҳасида катта ишлар амалга оширилди ва оширилиб келинмоқда. Бу соҳадаги энг муҳим ютуқлардан бири, бу - демократик аснода шакллантирилган қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг шакллантирилганлиги ва унинг самарали амал қилиб турганлигидир. Таъкидлаш жоизки, парламент ҳозирги даражага еткунча, муайян тараққиѐт босқичларини бошдан кечирди. Конституция қабул қилингунга қадар бўлган даврда парламент Олий Кенгаш номи билан амал қила бошлаган. Бироқ Конституцияда қонун чиқарувчи ҳокимият номи Олий Мажлис деб белгиланди ва унинг асосий вазифа ва функциялари белгилаб берилди. Конституцияга биноан шаклланган янги парламент - Олий Мажлис ўзигача бўлган Олий Кенгашдан айрим муҳим жиҳатлари, жумладан, мамлакатимиз тарихида илк бора депутатлар кўппартиявийлик ва муқобиллик асосида шакллантирилганлиги ҳамда депутатларнинг маълум қисми бундан буѐн доимий шаклда ишлашининг

белгилаб қўйилиши, шунингдек мустақил ташқи парламенлараро сиѐсат олиб бориш ваколатига эга эканлиги билан ажралиб туради. Айни пайтда, парламент фаолиятини жамиятимиз тараққиѐтининг шиддаткор вазифаларига монанд ҳолда ҳамда мустақиллик йиллари тажрибалари асосида, янада такомиллаштиришни тараққиѐт эҳтиѐжлари ва манфаатлари тақозо эта бошлади. Шу муносабат билан парламентни икки палатали тартибда ислоҳ этиш масаласи кун тартибига қўйилди. Ҳалқимиз бу масалага ижобий ѐндошганлигини 2002 йил 27 январда ўтказилган Референдум натижалари орқали ифода этди. Икки палатали парламент қонунчилик фаолиятини сифат жиҳатдан янги босқичга кўтариш ва парламентнинг жамият ва давлат ҳаѐтида ўйнайдиган ролини янада кучайтиришга, демократик жараѐнларни чуқурлаштиришга қаратил ган лиги билан муҳимдир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати тўғрисидаги янги қонунлар парламент ислоҳотининг ҳуқуқий базасини ташкил этади. Ўзбекистон Парламенти янги таркибда, янги мазмун ва янги вазифалар асосида ўз фаолиятини бошлаганига иккинчи йил бўлмоқда. Янги парламент мамлакатимизда инсон ҳуқуқларини таъминлаш вазифасини ва қонунчилик жараѐнини янги сифат даражасига кўтаришини жамиятимиз катта ишонч ва умид билан кутмоқда. Давлат ҳокимияти тизимидаги ислоҳотларнинг яна бир муҳим йўналиши - ижро ҳокимияти тизимини ва унинг фаолиятини такомиллаштиришга қаратилгандир. Ижро ҳокимияти тизимига кирувчи органлар, яъни давлат бошқарув органлари тизими мустақиллик йилларида тубдан ўзгартирилди. Чунки, давлат аппаратини ташкил этган бошқарув органлари янги давр вазифаларига хизмат қила олмас эди, зотан, бу органларнинг фаолияти мафкуралашган ва сиѐсийлашган ҳамда нодемократик аснода ташкил этилган ва мулкнинг якка ҳукмрон шакли бўлган - давлат мулкчилигига асосланган иқтисодий тизим шароитида амал

қилган, ва ҳажман «тарвақайлаб» кетган давлат органлари мажмуидан иборат эди. Бу органлар ўзининг ташкил топиш тартиби билан ҳам янги жамият барпо этиш мақсадларига хизмат қила олмас эди, чунки бу тизим ҳокимиятлар бўлиниши принципини тан олмас эди. Мазкур тизимни молиялаштириш тартиби бозор муносабатлари талабларига жавоб бера олмас эди, зотан бозор муносабатлари мулкнинг турли шакллари бирдек амал қилиниши ва ҳимояланишини, муҳими бошқарув тузилмалари ҳажмини ва уларга сарфланадиган ҳаражатларни кескин қисқартиришни тақозо этади. Юқорида қайд этилган ҳолатлар эски бошқарув тизимини ва унинг молиялаштириш тартибини бозор муносабатлари талабларидан келиб чиққан холда, тубдан қайта ташкил этилишини тақозо этарди. Ўтган давр ичида вазирликларнинг сони кескин қисқартирилди, бозор муносабатлари хусусиятларига мос келадиган ташкилий- ҳуқуқий янги шакллар ташкил этила бошланди. Кўплаб вазирликлар аралаш мулк шаклига асосланган компания, концерн, уюшма (ассоциация), агентлик каби тузилмаларга айлантирилди ва ва бу жараѐн давом этмоқда. «Маъмурий ислоҳот жараѐнида 20га яқин давлат бошқаруви органи қайта ташкил этилди ва 40 мингдан ортиқ штат бирлиги тугатилди ѐки бошқарув ходимлари сони 22 фоизга қисқартирилди». 1 Натижада бошқарув ҳаражатлари сезиларли даражада камайиб, айни пайтда, бошқарувнинг самарадорлиги анча ошди. Давлат ҳокимияти тизими ислоҳотларининг яна бир муҳим йўналиши - ҳокимиятнинг муҳим тармоғи бўлган суд ҳокимияти тизимидаги ислоҳотлардир, бу ислоҳотлар мамлакатимизда фуқаролик жамиятини шакллантириш ва ҳуқуқий давлат қуриш вазифасини амалга оширишда ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Зотан, ҳуқуқий давлатда нуфузли ва мустақил суд ҳокимиятининг шаклланган бўлишини шарт. Шу боис давлатимиз бу соҳада катта ислоҳий ишларни амалга оширмоқда. Суд - ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг бош йўналиши судлар фаолиятини инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишга кескин қаратилишини таъминлашдир. Шу мақсадда судларнинг мустақиллигини янада кенгайтириш, прокуратура

органлари фаолияти устидан жамоатчилик назоратини кучайтириш, прокуратура органларининг баъзи ҳуқуқларини чегаралаш ва қисқартириш, бу ҳуқуқларнинг аксариятини суд органларига бериш масалаларига аниқлик киритилди. Суд тизимидаги ислоҳотлар қисқа бир давр ичида тезгина амалга ошириладиган тадбир бўлмай, балки суд тизимини такомиллаштиришга қаратилан ва давр талабларидан келиб чиққан динамик жараѐндир. Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотларнинг муҳим бир йўналиши - бу шахснинг ўз ҳуқуқларини ҳимоя этишни талаб этиб, судга мурожаат қилиши ҳуқуқини кафолатлашни кучайтиришга қаратилган. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг; 44- моддасида «Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш, давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайри-қонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатланади», деб мустаҳкамлаб қўйилган. Таъкидлаш керакки, Конституциямизнинг бу моддаси инсон ҳуқуқлари бўйича халқаро ҳужжатлар руҳига мувофиқдир. Масалан, Инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон Декларациясининг 8-моддасида «Ҳар бир инсон унга Конституция ѐки қонун орқали берилган асосий ҳуқуқлари бузилган ҳолларда нуфузли миллий судлар томонидан бу ҳуқуқларнинг самарали тикланиши ҳуқуқига эга» 1 деб, мустаҳкамланган. Шахснинг одил судга бемалол ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиши юзасидан мурожаат қилиши ва одил судловга эришиши жаҳон мамлакатлари ва халқаро ташкилотларнинг диққат марказида турган долзарб, айни пайтда жуда масъул муаммодир. Башарти, фуқарога Конституция ва қонунчиликда мустаҳкамланган суд ҳимояси функциясидан реал фойдаланиш мушкул бўлса, бу ҳуқуқ амалда кафолатланмаган бўлса, унда шу мамлакатда чинакам суд ҳокимият ҳали шаклланмаган экан, деган хулосага келиш мумкин бўлади. Россиялик ҳуқуқшунос Ю.И. Стецовский таъкидлаганидек, «Фуқароларнинг судга ҳимоя

истаб мурожаат қилиши башарти суд бузилган ҳуқуқни ҳақиқатан ҳам тиклашга қодир бўлганидагина у бир маъно ва мазмунга эга бўлади». Фуқароларнинг бу ҳуқуқлари Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 30 августда янги таҳрирда қабул қилинган «Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар устидан судга шикоят қилиш тўғрисида» ги қонунида ўзининг батафсил ифодасини топган. Ҳар қандай ҳуқуқи бузилган шахснинг шахсан ўзи, ѐки адвокати ѐхуд қонуний вакили орқали, бузилган ҳуқуқнинг мазмунига мувофиқ равишда, уни ҳимоя қилиш тегишлича конституциявий, фуқаролик, хўжалик, маъмурий, жиноят суд ишларини юритишга доир процессуал нормалар асосида амалга оширади. Инсон ҳуқуқларининг ҳар қандай бузилиши ҳолати номақбул ҳодиса, бироқ шахснинг бевосита конституциявий ҳуқуқ ва эркинлик- ларининг чекланиши, шахсга нисбатан мажбурлов чораларининг но-қонуний қўлланиши кўринишидаги инсон ҳуқуқларининг бузилиши жуда оғир ҳисобланади, шу боис давлат органлари томонидан шахсга тегишли ҳуқуқ ва эркинликларини чеклаш билан боғлиқ мажбурлов чораларнинг қўлланиши алоҳида бир тартиб, яъни фақат суд қарори билангина амалга оширилиши мутлақо муҳим. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 19 моддасида «Фуқароларнинг Конституция ва қонунларда мустаҳкамлаб қўйилган ҳуқуқ ва эркинликлари дахлсиздир, улардан суд қарорисиз маҳрум этишга ѐки уларни чеклаб қўйишга ҳеч ким ҳақли эмас» деб мустаҳкамлаб қўйилган. Таъкидлаш лозимки, гарчи бундай конституциявий қоида мав-жуд бўлса-да амалда суриштирув ва дастлабки тергов органлари ва уларнинг мансабдор шахсларининг ноқонуний хатти-ҳаракатлари ус- тидан судга бевосита шикоят қилишга Ўзбекистон Республикаси ЖПКнинг 358-моддасида мустаҳкаланган «Терговчининг ҳаракат- лари ва қарорлари устидан шикоят тергов бўлинмаси бошлиқига ва ишни тергов қилишда қонунларга риоя этилиши устидан назорат олиб бораѐтган прокурорга берилади.

Прокурорнинг ҳаракатлари ва қарорлари устидан шикоят усти дан шикоят юқори турувчи прокурорга берилади» деб мустаҳкам- ланган қоиданинг мавжудлиги, юқоридаги ҳуқуқдан фойдаланишда муайян ноаниқликларни келтириб чиқарар эди. Шу муносабат билан, мамлакатимизда амалга оширилаѐтган суд-ҳуқуқ ислоҳотларининг муҳим бир йўналиши суд назоратини, суднинг инсон ҳуқуқларини ҳимоялашдаги роли ва ўрнини, ваколат- ларини кенгайтиришга қаратилгандир. Ушбу масаланинг муҳимлиги ва долзарблигига давлатимиз раҳ- бари катта эътибор бериб келмоқда. И.А.Каримов ўз маърузаларида «Бошқа демократик давлатлар каби Ўзбекистонда ҳам шахсни ушлаб туриш, ҳибсга олиш, шунингдек, бошқа процессуал мажбурий чораларини қўлла a ш учун санкция бериш ҳуқуқларини ҳам судларга ўтказиш керак» 1 лигини таъкидлаб ўтгандилар. Шу соҳада олиб борилаѐтган ишларнинг гултожиси бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг 2005 йил 7 августда қабул қилган «Қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқини судларга ўтказиш ҳақида» ги Фармони ҳисобланади. Ушбу Фармонда белгиланган чора-тадбирларнинг амалга оширилиши - бу масаланинг ҳал этилишида катта бурилиш бўлиши, шубҳасиздир. Фармонга биноан 2008 йилнинг 1 январидан қамоққа олишга санкция бериш ҳуқуқи судларга ўтказилади. Санкция бериш ҳуқуқининг судларга ўтказилиши суд органларининг мустақиллигини жиддий мустаҳкамлаши, суриштирув ва тергов фаолиятида инсон ҳуқуқларининг таъминланишига хизмат қилиши шубҳасиздир. «Ҳокимиятнинг учинчи тармоғи бўлмиш суд тизимини мустаҳ- камлаш, судларнинг мустақиллигини, уларнинг фақат қонунга бўйсу-нишини кучайтириш борасида моҳият- эътиборига кўра мутлақо янги қадам қўйилди, десак, ҳеч қандай муболаға бўлмайди». Ўзбекис- тонда суд назорати институтининг кучайтиришда фуқароларнинг конституциявий ҳуқуқларини чеклаш билан боғлиқ эҳтиѐт чоралари ичида энг қаттиқ ҳисобланган қамоққа олиш устидан суд назорати- нинг ўрнатилиши мақсадга мувофиқдир. Кейинчалик, давлат раҳбари И.А.Каримов

кўрсатиб ўтганларидек, суднинг санкция бериш ҳуқуқи бошқа процессуал мажбурий чораларга ҳам жорий этилиши суд- ҳуқуқ ислоҳотларининг яқин келажакдаги вазифалари ҳисобланади. Мамлакатимизда ўтказилаѐтган суд ислоҳотларидан «асосий мақсад шуки, биз одамларнинг судларга фақат жазоловчи идора деб эмас, балки аввало инсоннинг ҳақ - ҳуқуқларини ҳимоя этувчи идора деб қарашига эришмоғимиз керак». Хулоса қилиб, шуни айтиш мумкинки, инсон ҳуқуқларини таъминлаш масаласи умумжаҳон аҳамиятга молик масала бўлиб, унинг таъминланиши фақат давлатга, унинг органлари ва мансабдор шахсларига боғлиқ десак, тўғри фикр юритган бўлмаймиз. Инсон ҳуқуқларининг таъминланиши жамиятнинг сиѐсий, ҳуқуқий онги ва маданиятига, аҳолининг ўз ҳақ-ҳуқуқларини қонунда белгиланган асос ва тартибларда ҳимояланишини талаб қилишга қодирлиги ва шунга бўлган интилиши билан ҳам белгиланади. Таъкидлаш лозимки мамлакатимизда кенг кўламда амалга оширилаѐтган давлат-ҳуқуқий ислоҳотлар ўзининг ривожланиш босқичига ўтмоқда. Айни пайтда, ҳокимиятнинг барча тармоқлари тизимида ҳал қилиниши керак бўлган масала ва муаммолар анчагина. Шу муносабат билан, Ўзбекистонда амалга оширилаѐтган давлат-ҳуқуқий ислоҳотларнинг мазмун ва моҳияти, суръатлари ва натижа- лари ҳақида айрим хулосаларни қайд этишни лозим ҳисоблаймиз: -Истиқлолнинг дастлабки даврида танланган, халқимизнинг тарихий- маънавий ривожланиш хусусиятларидан келиб чиққан тараққиѐт модели, ҳозирги кунда ўзининг ҳар томондан ижобий характерга эга эканлигини жаҳонга намойиш этмоқда; - Мамлакатимизда амалга оширилаѐтган давлат-ҳуқуқий исло- ҳотлар, муқаррар ва мунтазамлик тусини олиб, у Ўзбекистон жамияти тараққиѐтининг стратегик мақсадларига бутунлай монанддир; - Амалга оширилаѐтган давлат-ҳуқуқий ислоҳотлар маълум бир даврга мўлжалланган, спонтан чора-тадбирлар мажмуаси бўлмай, балки янги жамият қуриш манфаатларидан келиб чиққан ва муайян вақт давомида амалга

ошириладиган, жамият ва давлатимиз олдида пайдо бўладиган муаммоларни ҳал этишнинг мураккаб динамик жараѐнидир; - Эркин фуқаролик жамиятни шакллантириш ва ҳуқуқий давлат қуриш вазифаси ўта мураккаб ва машаққатли вазифа бўлиб, уни амалга ошириш мутлақо осон эмаслигини ривожланган давлатлар ва МДҲ давлатларининг энг янги тарихлари яққол турибди; - Давлатимиз олдида турган мураккаб ислоҳий вазифаларни амалга оширишнинг кафолати -мамлакатимиздаги барқарорлик, ижтимоий иноқлик, бағри кенглик, давлатимизнинг ижтимоий сиѐсати ва халқимизнинг янги ҳаѐт қуришга бўлган шижоатидир. Шундай қилиб, биз давлат механизми ва унинг таркибий эле- ментлари ўртасидаги муносабат ва нисбат масалаласини кўриб чиқдик. Давлат механизми, унинг тушунчаси, таркибий элементлари, давлат органи, давлат органининг хусусиятлари, давлат аппарати ишини ташкил этишнинг ташкилий принципи сифатида ҳокимиятлар бўлиниши принципи ва унинг амалиѐти ҳамда давлат механизмининг амал қилиш амалиѐтига таянган холда, таъкидлаш лозимки, д авлат механизми жамият тараққиѐтидаги ижтимоий-иқтисодий, сиѐсий ва маънавий ўзгаришларнинг инъикоси сифатида жамият тараққиѐтига монанд ҳолда, ҳам шаклан, ҳам функционал ўзгариб боради. Давлатнинг моҳияти, мақсади, вазифалари ва функцияларининг ўзгариши адекват тарзда давлат механизмида ҳам тегишли ўзгариш- ларни тақозо этади. Давлат механизми ривожида икки тенденция: давлат аппаратининг борган сари ҳажман кўпайиши ва бошқарувни ихчамлаштириш зарурати ўртасидаги кураш ўзаро зиддиятли бирликда амал қилади. Ижтимоий муносабатларнинг ривожи бу муносабатларни бош- қарадиган тузилмаларнинг ихтисослашувини, демакки давлат орган-лари, давлат хизмати ва давлат хизматчилигининг ҳам ихтисосла- шувининг кучайиши тенденциясини тақозо этади. Давлат хизмати ва давлат хизматчиси ҳуқуқий мақомининг ноаниқлиги ҳамда давлат хизматининг самарадорлигини ошириш, давлат хизматида

суиистеъмолликларнинг олдини олиш мақсадида Давлат хизмати тўғрисида махсус қонун қабул қилиш зарур. Давлат органлари тизими ва тузилмаси, алоҳида бошқарув органларининг тушунчаси (масалан, концерн, компания, уюшма ва бошқалар) илмий адабиѐтда ноаниқлиги муносабати билан Вазирликлар, Концерн, Компания, Ассоциация, Агентлик ва бошқа органлар тўғрисида махсус Низом ишлаб чиқиш зарур. Давлат механизми фаолиятида ошкоралик, юқори лавозимли мансабдор шахсларнинг даромадларининг ошкоралигини таъминлаш мақсадида, уларнинг даромадлари, мулклари ҳақида мунтазам ахбо- ротлар бериб бориш тартибини жорий этиш керак деб ҳисоблайман; Юқори давлат органларига виждонли, малакали, кенг гуманис-тик дунѐқарашга эга бўлган, қалби пок, сара инсонлар келишини таъминлаш учун, уларга қўйиладиган талаблар тизими, ва уларнинг эгалламоқчи бўлган лавозимларига мувофиқлигини текширишнинг шакл ва усулларини бутунлай қайтадан, янги аснода ишлаб чиқиш керак. давлат органларининг ращбар ходимлари (вазирлар, ҳокимлар ва ш.к.) фаолияти устидан парламент ва жамоат назоратини кучай- тиришнинг самарали шаклини жорий этиш керак.

Адабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. -Т.: Ўзбекистон.2003. 2. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ.–Т.: Шарқ.1998. 31 б. 3. Каримов И.А. Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари.-Т.: Ўзбекистон.2002.76 б. 4. Каримов И.А. Бизнинг бош мақсадимиз - жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир. Халқ сўзи, 2005 йил 29 январ. 4. Каримов И.А. Янги ҳаѐтни эскича қараш ва ѐндашувлар билан қуриб бўлмайди. Халқ сўзи. 2005 йил 17 феврал 9. Исламов З.М.Общество. Государство. Право. Т.:Адолат 2001. с. 10. Исламов З.М.Проблема власти: ее понимание, назаначение, социальная ценность.Т.:ТГЮИ.2003. -245. 9. Исламов З.М. Ўзбекистон модернизациялаш ва демократик тараққиѐт сари.Т.:Ўзбекистон.2005.264 б. 10. Проблемы общей теории права и государства. Учебник для вузов. Под ред. В. С.Нерсесянца. -М: Изд. НОРМА, 2004.-832с. 11. Проблемы теории государств и права Учебное пособие. ғ Под ред.М.Н.Марченко.—М:Юрист,2004. 656 с.

Похожие

Давлат ҳокимиятининг амалга ошириш механизми

Давлат механизми

Давлат механизми

Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш асослари

Қонунчилик ташаббуси ҳуқуқини амалга оширишнинг ташкилий ҳуқуқий механизми