Давлат механизми - Юриспруденция - Рефераты

Давлат механизми

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

64 KB

Давлат механизми Режа: 1. Давлат механизми тушунчаси 2. Давлат механизми таркиби 3. Давлат органи тушунчаси ва белгалари 4. Давлат органлари турлари 5. Давлат механизмида бюрократия ва бюрократизм

Давлат механизми тушунчаси Давлатга ўз ҳокимиятшш амалга ошириш имконини берувчи ташкилий- моддий куч давлат механизмидир. Механизм давлатнинг нимадан ташкил топганлигини кўрсатувчи таркибий ва предметли ифодасидир. Айтиш мумкинки, механизм даааатнинг доимий амал кшгаши, фаолиятининг ифодачисидир. Давлат механизми - давлат органлари ва муассасаларининг давлат ҳукмини, давлат вазифалари ва функцияларини амалга оширувчи яхлит иерархик тизимидир. Келтирилган тавсиф давлат механизмига хос бўлган қуйидаги хусусиятларни белгилаб олиш имконини беради. 1. У давлат органлари ва муассасаларининг яхлит иерархик тизимидир. Унинг яхлитлиги давлат органлари ва муассасалари тамойилларининг, вазифалари ва мақсадларининг ягоналиги билан таъминланади. 2. Давлат хизматчилари (амалдорлар, баъзан бошқарувчилар, деб юритилади) фаолият кўрсатаётган давлат органлари ва муассасалари механизмнинг дастлабки таркибий қисмидир. Давлат органлари субординация ва мувофиклаштириш асослари билан ўзаро боғлиқкдир. 3. Давлат ҳукмининг таъминланиши учун у ҳар бир даврнинг техник даражасидаги мажбурлаш қурол (муассаса)ларига - қуролланган отрядлар, қамоқхоналар ва шу кабиларга эга бўлади. Бирон бир давлат уларсиз фаолият юрита олмайди.

4. Механизм ёрдамида ҳукмронлик амалга оширилади ва давлат вазифалари ижро этилади. Давлатнинг функциялари ва вазифалари ўртасида бевосита ва мустаҳкам алоқа мавжуд. Механизм давлат функциясини бажариш учун яратилган. Давлат органлари ва муасса-салари унинг ўзгарувчан функцияларига мослашиши керак. Агар жамиятда синфий ва миллий зиддиятлардан келиб чиқадиган вазифалар етакчилик қила бошласа, шу билан боғлиқ равишда давлат механизмининг зўрлаш, мажбурлаш органлари биринчи ўринга чиқади. Ўқув адабиётида давлат «механизми» ва «аппарати» тушунчалари моҳияти жиҳатидан бир-бирига яқин деб тушунтирилади. «Механизм» атамаси фақат аппаратнинг яхлитлиги, унинг амалий фаолиятга йўналтирилганлиги билан изоҳданади. Давлат механизми таркиби Давлатнинг ягона ва яхлит механизми таркибий қисмларга - органлар, ёрдамчи тузилмаларга ажралади. Улар ўртасида ўзига хос иерархия мавжуд: давлат механизмида турли органлар ва ёрдамчи тизимлар турлича ўрин эгаллайди, улар ўзаро субординация ва мувофиклаштиришнинг мураккаб муносабатларига киришади. Давлат механизми таркиби ўзгарувчан ва турлича, лекин барча шароитда унинг таркибига бошқарув ва мажбурлаш органлари киради. Буни давлат механизмининг бир қисми фақат бошқариш билан, иккинчиси фақат

мажбурлаш билан шуғулланади, деб тушунмаслик керак. Амалда бошқарув ва мажбурлаш вазифалари бир-бирига қўшилиб кетади. Кўп асрлар ва минг йилликлар давомида давлат механизми яхши тараққий этмаган, унинг органлари таркиби ва вазифаларига кўра ажратилмаган эди. Кулдорлик, феодализм даврларида, капиталистик давлатнинг бошлангач даврларида ҳам давлат механизмининг асосини ҳарбий муассаса, ички ишлар, молия ва ташқи ишлар муассасалари ташкил этар эди. Замонавий давлат механизми ўта мураккаблиги, органлари ва муассасаларининг турли-туманлиги билан ажралиб туради, йирик қўшимча тизимларга бўлинади. Масалан, давлатнинг олий органлари: ҳокимият, давлат раҳбари, ҳукумат унинг бир қисмини ташкил этади. Улар одатда жамоатчи-лик, оммавий ахборот воситалари диққат марказида бўлиб, жамоатчилик фикрини шакллантиради. Иккинчи қўшимча тизим - ҳуқуқни муҳофаза этиш, суд, прокуратура органла-ри, шунингдек, ҳарбий кучлар (армия, полиция, разведка)дир. Улар давлат олий органлари қарорларини бажарадилар. Бунда давлат мажбурлаш усуллари (ҳарбий тазйиқ, полиция чоралари) қўлланилиши мумкин. Давлат органлари таркибига ҳокимият ваколатларига эга бўлмаган, иқтисодиёт, таълим, соглиқни саклаш ва бошқа соҳаларда умумижтимоий вазифаларни бажарадиган давлат муассасалари ҳам киради.

Давлат органи тушунчаси ва белгалари Давлат механизмининг дастлабки ва энг муҳим таркибий унсури давлат органидир. Давлат органи - давлат функцияларини ижро этишда қатнашувчи ва бунинг учун ҳокимият ваколатига эга бўлган давлат механизмининг бўгани (унсури)дир. Ушбу орган хусусиятларини ўрганиш умуман давлат механизмини чуқурроқ тушуниш имконини беради. 1. Давлат органи муайян мустақилликка, автономликка эга бўлсада, у яхлит давлат механизмининг бир қисмидир, давлат таркибида ўз ўрнига эга бўлиб, унинг бошқа қисмлари билан мустаҳкам алоқада бўлади. 2. Давлат органи ўзаро ва орган билан алоҳида ҳуқуқий муносабатларда бўлган давлат хизматчиларидан иборат. Улар расмий ходимлар бўлиб, ўзаро оилавий, фуқаровий ва бошқа муносабатларга киришмайди. Давлат хизматчиларининг мавқеи, ҳуқуқи ва бурчлари қонунчилик томонидан белгиланиб, уларнинг ҳуқуқий ма-қомини таъминлайди. Улар томонидан ҳокимият ваколатла-ридан фойдаланиш ҳажми ва тартиби қонунчилик томонидан белгиланиб, лавозим йўриқномалари, штат жадваллари ва шу кабиларда изоҳланади. Ҳокимият ваколатига эга бўлган, ҳуқуқий ҳужжатлар чиқариб, уларни мустақил равйшда ҳаётга жорий этувчи мансабдор шахслар давлат хизматчилари қаторига киради.

Давлат хизматчилари бевосита моддий бойликлар яратмайди, шу сабабдан уларни жамият боқади. Улар эгаллаб турган лавозимига ҳамда бажарган ишига мувофиқ тарзда давлат органидан иш ҳақи олади. 3. Давлат органлари ички тузилишга (таркибга) эга. Улар ягона мақсад атрофида уюшган бўлинмалардан иборат бўлиб, ҳамма учун бир хил бўлган тартиб-интизомга риоя этади. 4. Давлат органининг энг муҳим белгиларидан бири муайян моҳиятга ва ҳажмга эга бўлган ҳокимият ваколатлари (ҳуқуқ ва мажбуриятлар яхлитлиги)нинг мавжудлигидир. Унинг ваколати давлат органи томонидан улар бўйича қарор қабул қиладиган ва бажарадиган аниқ масалалар ва вазифалар билан белгиланади. Ваколат одатда юридик жиҳатдан (конституцияда ёки жорий қонунчиликда) белгалаб қўйилган бўлади. Давлат органи томонидан ўз ваколтгини амалга ошириш нафақат унинг ҳуқуқи, балки бурчи ҳамдир. 5. Ўз ваколатига мувофиқ равишда давлат органи қуйидаги ҳокимият ваколатларига эга: а) ижро этилиши мажбурий бўлган ҳуқуқий ҳужжатлар. Бу ҳужжатлар меъёрий ёки индивидуал (ҳуқуқ меъёрларини қўллашга доир ҳужжат) бўлиши мумкин; б) давлат органлари ҳуқуқий ҳужжатларининг ижроси турли усуллар, шу жумладан мажбурлаш ва ишонтириш тарзида ижро этилишини таъминлаш.

6. Ўз ваколатини амалга ошириш учун давлат органи зарур моддий база билан таъминланади, молиявий маблағлар, банкдлги ҳисобрақами, молиялаш манбаига (бюджет ҳисобидан) эга бўлади. 7. Давлат органи давлат вазифаларини бажаришда фаол қатнашади, бунинг учун тегишли шакл ва усуллардан фойдаланади. Давлат органлари турлари Давлат органлари турли асосларга кўра тавсифланади. Келиб чиқиш усулига кўра, улар бирламчи ва ҳосила органларга бўлинади. Асосий давлат органлари бошқа органлар томонидан яратилмайди. Улар мерос тартибида ўтади (монархия) ёки белгиланган тартибга кўра сайланади ва сайловчилардан ҳокимият ваколатини оладилар. Уларга ижрочи- фармойиш берувчи органлар, прокуратура органлари ва шу кабилар киради. Ҳокимият ваколати ҳажмига кўра давлат органлари олий ва маҳаллий турларга бўлинади. Ҳамма маҳаллий органлар ҳам давлат органи бўлавермайди (масалан, маҳаллий ўзини ўзи бошқариш органи). Давлат; олий органлари давлат ҳокимиятини энг кўп даражада ўзида мужассамлаштиради ва уни давлатнинг бутун ҳудудига татбиқ этади. Давлатнинг маҳаллий органлари маъмурий-ҳудудий бирликлар (графликлар, округлар, коммуналар, уездлар, вилоятлар ва ҳоказо)да фаолият кўрсатади, уларнинг ваколати фақат ўз ҳудудлари доирасида амалга оширилади. Умумий ва махсус ваколатга эга бўлган давлат органларининг фаолият доираси кенг. Улар кенг миқёсдаги масалаларни ҳал этиши мумкин. Масалан,

ҳукумат қонунларни ижро этар экан, давлат барча вазифаларининг ижросида иштирок этади. Махсус (соҳа) ваколатга эга бўлган органлар у ёки бу вазифани, муайян фаолият турини ижро этишга ихтисослашади (молия вазирлиги, адлия вазирлиги). Давлат органлари сайлаб қўйиладиган ва тайинланадиган, коллегаал ва алоҳида бўлиши мумкин. Давлат механизми, унинг олий органлари таснифига бевосита ҳокимиятни тақсимлаш тамойили таъсир кўрсатади. Унга кўра қонунчилик, ижроия ва суд органлари ташкил этилади. Қонунчилик органлари. Одатда қонун чиқариш ҳуқуқи олий ҳокимият вакиллик органларига тегишли бўлади. Улар умумий «парламент» тушунчаси билан ифодаланади. Англия, Канада, Ҳиндистон ва бошқа мамлакатларда «парламент» термини - қонунчилик органининг номини билдиради, бошқа мамлакатларда эса унинг номи ўзгача. Парламентаризмнинг тараққиёти буржуазия давлатчиликнинг шаклланиши ва тараққиёти даврига тўғри келди. Айнан шу пайтда унинг асосий ваколатлари доираси қарор топди: қонунлар қабул қилиш, бюджетни тасдикдаш, ҳукуматга сўровлар ва унинг фаолиятини муҳокама қилиш шаклвда назорат этиш, ишонч ёки ишончсизлик билдириш ва шу кабилар. Ижтимоий ҳаёт мураккаблашгани сайин, одатда, ижтимоий ва илмий-техник тарақклёт жараёнида ҳукумат ролининг ўсиши ва парламент ролининг пасайиши кузатилади. Дунё мамлакатларининг кўпчилигида парламентлар юқори ва қуйи палатадан иборат бўлади. Кичик мамлакатлар (Дания, Финляндия) парламентлари бир палатали бўлади. Юқори палата, одатда, демократик бўлган қуйи палатани мувозанатлашга хизмат қилади.

Давлат бошлиги. Уч қисмга бўлинган давлат ҳокимияти ўз ягоналиги ва суверенлигини йўқотмайди: унинг ҳукмронлигини таъминловчи манба ягона - халқ; у мамлакат аҳолисининг ягона туб манфаатларини ифодалайди. Шу сабабдан қонунчилик, ижроия ва суд ҳокимиятининг мустақиллиги мутлақ бўлмай, нисбийдир. Давлат бошлиги бу органлар-нинг яхлит давлат иродаси манфаати йўлида ва умумдавлат мақсадлари йўлидаги фаолиятнинг мувофиклаштирилиши-ни таъминлаши керак. Замонавий давлатларда давлат раҳбарлари одатда ягонадир: конституцион монархияда - монарх, республикаларда - президент. Монарх конституциявий қарорлар ёки қарор топган анъаналарга кўра, парламентга нисбатан қатор ҳукукдарга эга: сессия чақириш, сессияни тарқатиш (одатда куйи палатада), юқори палата аъзоларини тайинлаш, қонунларни тасдиклаш ва эълон қилиш каби. У партиявий фракциялар кўпчилиги ёки парламент фракциялари коалицияси фикрини эътиборга олган ҳолда ҳукумат раҳбари ва вазирларни тайинлайди (ёки тасдикдайди). Расмий жиҳатдан у олий бош қўмондон ҳисобланади ва халқаро муносабатларда мамлакат номвдан иш кўради. Амалда бу ваколатлар ҳукумат (ёки тегашли вазирлик) томо-нидан амалга оширилади. Замонавий давлатларнинг кўпчилигида аҳоли ёки парламент томонидан сайланадиган ёхуд алоҳида сайлов жараёни орқали сайланадиган президент давлат бошлиғи ҳисобланади. Президент чет эллик дипломатик вакилларни қабул қилади, бошқа давлатларга элчилар тайинлайди, қатор мамлакат-ларда халқаро шартнома ва битимларни тасдиклайди, ҳарбий кучларнинг олий бош қўмондони ҳисобланади. Айрим мамлакатларда президент парламентни тарқатиб юбориш, қонунни тасдикдашдан бош тортиш, уни иккинчи бор парламент ихтиёрига ҳавола этиш ҳуқуқига эга.

Парламентар ва президентлик республикаларида президентнинг вазифаси ва ваколатлари бир хил эмас. Парламентар республикаларда президент ички ишлар-даги кам ҳаракатчан шахс бўлиб, амалий ҳокимиятни ўз қўлига тўплаб олган ҳукумат раҳбари томонидан иккинчи ўринга суриб қўйилган. Масалан, бундай давлатларда парламентнинг тарқатилиши президент фармони билан расмийлаштирилсада, амалда ҳукумат қарорига кўра амалга оширилади; ҳукуматни тайинлаш учун парламент розилиги талаб этилади. Президентнинг ҳужжатлари ҳукумат раҳбари ёки тегишли вазирлик раҳбарининг имзосисиз амалий кучга эга эмас. Президентлик республикаларида президент - марказий сиёсий фигурадир. Масалан, АҚШ президентига Конституция томонидан кенг ваколатлар берилган. У бир пайтнинг ўзида ҳам давлат, ҳам ҳукумат раҳбари. У 2,5 миллион давлат хизматчиларидан ташкил топган давлат аппаратини бош- қаради. Улардан 1500 федерал идоралар раҳбарларини шахсан ўзи тайинлайди. Фақат олий федерал лавозимларга Се-натнинг розилиги билан тайинлайди. У давлат ҳаётининг турли масалалари бўйича фармонлар чиқаради. Ижроия органлари. Ижроия ҳокимияти бевосита мамлакатни бошқараётган хукуматга тегашлидир. Ҳукумат, одатда, ҳукумат раҳбари (бош вазир, кенгаш раиси ёки вазирлар маҳкамаси раиси, биринчи вазир, канцлер ва шу кабилар), унинг ўринбосарлари ва ҳукумат аъзоларидан иборат бўлиб, улар давлат бошқарувининг алоҳида идораларини (вазирлик-лар, департаментлар) бошқаради ва вазирлар, котиблар, статис-котиблар деб номланади.

Ҳар бир давлатда битта ҳукумат ташкил этилади. Федератив давлатда умумфедерал ҳукумати ва федерация аъзолари ҳукумати мавжуд бўлади. Ҳукумат ўз ваколати доирасига кирувчи барча масалалар бўйича ижро этилиши мажбурий бўлган ҳуқуқий ҳужжатлар чиқаради (фармонлар, декретлар, қарорлар ва фармойишлар). Ҳукумат ўзининг кўп томонлама фаолиятини давлат маъмуриятининг кўп сонли органлари - вазирликлар, маҳ-камалар ва комиссиялар ва шу кабилар орқалй амалга оширади. Вазирликлар ва бошқа идоралар мураккаб, кенг тараққий этган амаддорларнинг бюрократик аппаратига эга бўлиб, давлат механизми асосини ташкил этади. Ҳуқуқ органлари бирмунча мураккаб, фуқаролик, жиноий, маъмурий, ҳарбий дала, транспорт ва бошқа судлардан иборат тизимдир. Унинг бошида олий ва конституциявий судлар туради. Суд органлари суд юритишнинг процессуал ҳуқуқи томонидан тартибга солинадиган одил судловни амалга оширади. Судлар мустақилдир. Қонунчиликда барчанинг қонун ва суд олдида тенглиги, ишни кўриб чиқишда маслаҳатчиларнинг иштирок этиши, айбдорнинг ҳимояланиш ҳуқуқи каби демократик тамойиллар белгалаб қўйилган. Давлат механизмига давлат ҳокимиятининг асосий кучини ташкил этувчи ҳарбий кучлар, хавфсизлик органлари, полиция (милиция) киради. Милициянинг вазифаси - жамоат тартибини ҳимоя қилиш ва давлатнинг ички хавфсизлигини таъминлашдир. Милиция ўз фаолиятининг турли жиҳатларига кўра тор ихтисосликларга бўлинади. Масалан, сиёсий милиция ички хавфсизликни таъминлайди, ўз давлатининг сиёсий мухолифларига қарши кураш олиб боради. Жиноий милиция жамоатчилик тартибини

саклайди. У транспорт милицияси, чегара милицияси, санитария милицияси, ўрмончилик милицияси ва шу кабиларга бўлинади. Давлат механизмида маҳаллий ҳокимият органлари алоҳида ўрин эгаллайди. Бундай органлар ёки мансабдор шахслар (губернаторлар, префектлар, комиссарлар ва шу кабилар) одатда ҳукумат томонидан у ёки бу ҳудудни бошқариш учун тайинланади (Финляндия, Люксембург). Кўпинча тайинлан- ган мансабдор шахслар билан бирга ҳудудий миқёсда аҳоли томонидан сайланган маҳаллий ҳукумат органлари фаолият кўрсатади. Шундай давлатлар ҳам борки, у ерда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш вазифасини аҳоли томонидан сайланадиган маҳаллий маъмурият бажаради.

Давлат механизмида бюрократия ва бюрократизм Бюрократия ва бюрократизм давлат сингари қадимий бўлиб, унинг ажралмас қисмидир, кўп жиҳатдан унинг механизмини (аппаратини) белгилайди. «Бюрократия» тушунчаси кўпинча турлича тушунилади. М.Вебр таъбири бўйича бюрократия - давлат аппарати фаолиятининг ҳамма учун мажбурий бўлган, тартибга солинган жараёнлари устуворлигига асосланган давлат бошқарувининг оқилона ташкил этилишидир. Уларнинг ижро этилиши ким томонидан ва кимга йўналтирилганлигига қараб фаркланмайди. Ушбу тартиб барча учун баробар. Бундай бир хиллаш-тириш давлат амалдорларининг нуқсонларидан кафолатланиши ва суиистеъмолчиликларнинг олдини олишга хизмат қилади. К.Маркс бюрократияга кескин салбий муносабатда бўлиб, уни мутлоқ ёмонлик тарзида баҳолаган. Бошқаришнинг бюрократик усулидан фаркли ўлароқ бюрократизм касаллик бўлиб, бутун дунё давлатларига хосдир. Том маънода бюрократизм «бюро», яъни ёзув столи, идоранинг ҳукмронлигани англатади. Моҳиятан - давлатдан ажралиб қолган ҳокимиятдир. Бюрократларнинг асосий захираси - айнан ҳукмронлик, уни суиистеъмол қилиш, лавозим, хизмат бурчидан фойда кўришдир. Бюрократнинг қўлида бу захира капиталнинг бошқа кўринишларига, моддий бойликларга айланади. Бюрократизмнинг яшовчанлиги асосан манфаатлар хилма-хиллиги ва қарама-қаршилигада, улардан бошқа мақсадлар йўлида фойдаланиш имконияти мавжудлигидадир. Чунончи, давлат манфаатини бюрократлар идоравий ёки ма-ҳаллийга, гуруҳларнинг манфаатига ёки шахсий манфаатга айлантириши мумкин. Яъни «давлат вазифалари идоравий вазифаларга айлантирилади», «идоравий вазифалар давлат вазифаларига айлантирилади».

Бюрократизмга хос бўлган хусусиятлардан бири яширин иш юритишга, махфийликка интилишдир. Бюрократик аппаратнинг энг муҳим қонунларидан бири - ҳокимиятни сакдаш ва кучайтириш, яъни ўз-ўзидан ўсишдир. Шу сабабли, давлат аппаратининг кенгайиб кетганлигани бюрократиянинг авж олиши бшгиси, деб баҳолаш мумкин. Бюрократия билан курашишнинг энг амалий воситаси демократиядир. Давлат механизмининг барча бўганлари ус-тидан доимий демократик назоратнинг ўрнатилиши, давлат органлари ходимларининг ҳисобдорлиги ва алмашувчанлиги, ошкоралик ва танқид бюрократиянинг кушандасидир.

Похожие

Давлат механизми

Давлат ҳокимиятининг амалга ошириш механизми

Давлат ҳокимиятини амалга ошириш механизми муаммолари

Конфликтларнинг ривожланиш босқичлари ва механизми

Давлат шакллари