Cайлов ҳуқуқи ва сайлов тизими - Юриспруденция - Рефераты

Cайлов ҳуқуқи ва сайлов тизими

Загружено в:

16.09.2022

Скачано:

0

Размер:

193.5 KB

C айлов ҳуқуқи ва сайлов тизими Режа : 1. Сайлов ҳуқуқи тушунчаси ва унинг конституциявий кафолатланиши 2. Сайлов тизими тушунчаси ва асосий принциплари 3. Сайловлар ва уларни ўтказиш тартиби

Сайлов ҳуқуқи тушунчаси ва унинг конституциявий кафолатланиши Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг энг му ҳ им сиёсий ҳуқуқларидан бири давлат вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқидир (Конституциянинг 117-моддаси). Фуқаролар ушбу ҳуқуқ орқали давлат ишларини бошқаришда бевосита ҳамда ўз вакиллари орқали давлатнинг энг муҳим сиёсий масалаларини муҳокама қ илиш ва ҳ ал этишда фаол иштирок эт адилар (Конституциянинг 32-моддаси). Сайлов тушунчаси вакиллик органни овоз бериш йўли билан ташкил топтириш тартибидир. Вакиллик органларини сайлаш жараёнида вужудга келадиган муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар сайлов ҳуқуқи деб аталади. Сайлов ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг конституциявий ҳуқуқининг муҳим институтидир. Сайлов ҳуқуқи тушунчасининг яна бир маъноси ҳам бор. Бу тушунча фуқаронинг сайловдаги иштироки, вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш каби субъектив ҳуқуқини таърифлаб бериш учун ишлатилади. Бу борада актив сайлов ҳуқуқи билан пассив сайлов ҳуқуқини бир- биридан фарқ қилиш керак. Актив сайлов ҳуқуқи фуқаронинг сайлаш, вакиллик органларини сайлашда бевосита қатнашиш ҳуқуқини билдиради. Пассив сайлов ҳуқуқи –сайланиш ҳуқуқидир. Профессор А.Саидов таъкидлашича "Сайлов ҳуқуқи" тушунчаси ва ибораси икки маънода ишлатилади деб изоҳлайди. Биринчиси, бу сайлов ҳуқуқи сайлов қўйиладиган давлат органларини шакллантиришни тартибга солувчи ҳуқуқий меъёрлар тизимидир. Сайлов ҳуқуқининг манбалари Конституция, давлатнинг олий ва маҳаллий вакиллик органларига сайловлар ҳақидаги қонунлардир. Иккинчиси, бу сайлов ҳуқуқи фуқароларнинг сайлаб қўйиладиган органларини тузишда қатнашиш, яъни унга ўзларининг сайланиш (пассив сайлов ҳуқуқи) ва уларнинг таркибини сайлаш (фаол сайлов ҳуқуқи) ҳуқуқларидир." 1 1 Саидов А.Х. Қ иёсий конституцияшунослик. Т., 1993, 52-бет.

Давлат органлари ў зининг тузилиш тартиби жиҳатидан турли хусусиятларга эгадир. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига мувофиқ давлатнинг баъзи органлари сайланади, бошқа лари тузилади. Давлат ҳокимияти органларига ўтказиладиган сайловлар демократик асосда ўтказилади . Ўзбекистон да илдиз отиб бораётган демократия жаҳонда тан олинган демократик анъаналарни ўзида мужассамлаштиради. Бу демократия ҳеч қандай миллий, ир қ ий ва бошқа чеклашларни билмайди. Шу билан бирга , давлат органларини сайлаш ва тузиш тартиби уларнинг ҳар қайсисининг ў зига хос хусусиятларига мувофиқ равишда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси давлат вакиллик органларига сайловлар Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси, "Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисида"ги, "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрисида"ги, "Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига сайлов тўғрисида"ги ва "Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси тўғрисида"ги қонунлар ташкил қилинади ва ўтказилади . Давлатда ги энг муҳим масалалар нинг фуқаролар хоҳиш - иродаси билан ҳ ал этилиши демократиянинг яққол намоён бўлишидир. Давлат ҳокимиятини шакллантиришда сайловлар ва демократик тамойиллар муҳим аҳамиятга эга. Ўзбекистонда энг муҳим масалалар нинг асосан референдум йўли билан ҳ ал этилиши бевосита демократи я намунасидир . Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, Ўзбекистонда барча давлат органлар и ни демократик асосларда тузиш тартиби ва чинакам халқчилли ги била н ҳам ажралиб туради . Халқчиллик шу нарсада ў з ифодасини топадики, бутун давлат аппаратининг негизини ташкил этган давлат органлари унинг халқ депутатлари бевосита сайловчилар томонидан умумий сайлов йўли билан сайланадилар . Ўзбекистонда сайловлар очи қ лиги, ошкоралиги сайлов тизимини нг энг муҳим тамойилларидан бўлиб ҳисобланади. Вакиллик органларини нг умумий сайлов й ў ли билан ташкил этилиши алоҳида ва к ў п қиррали аҳамият га эга . Умумхалқ с айловлар давлат

ҳокимиятини амалга оширишда фуқаролар иштироки нинг энг муҳим шакл ларидан биридир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси нинг XXIII бобида фуқароларнинг сайлов ҳуқуқи кафолатланиши алоҳида мустаҳкамланган. Конституциянинг 117-моддасида шундай дейилади: "Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари вакиллик органларига сайлаш ва сайланиш ҳуқуқига эгадирлар .Ҳар бир сайловчи бир овозга эга. Ў з хоҳиш-иродасини билдириш тенглиги ва эркинлиги қонун билан кафолатланади. Ўзбекистон Республикасида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органлари сайлови умумий, тенг, тўғридан-тўғри сайлов ҳуқуқи асосида яширин овоз бериш й ў ли билан ўтказилади. Ўзбекистон Республикасининг 18 ёшга т ў лган фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар. Суд томонидан муомалага лаё қ атсиз деб топилган фуқаролар, шунингдек озодликдан маҳрум этиш жойларида са қ лана ё тганлар сайланиши мумкин эмас ва сайловда қатнашмайдилар. Бошқа ҳар қандай ҳ олларда фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини тўғридан-тўғри ё ки билвосита чеклашга й ў л қў йилмайди. Сайлов ўтказиш тартиби қонун билан белгиланади. " Сайлов тизими тушунчаси ва асосий принциплари Сайловлар фуқароларнинг давлат ва жамият ишлари ни бошқаришга фаол жалб қилишнинг энг муҳим шаклларидан биридир. Ўзбекистонда сайлов т изими ва сайлов ҳуқуқи чинакам демократик принципларга асосланган бўлиб, принциплар Ўзбекистон фуқароларининг давлат суверенитетини т ў ли қ амалга оширишни таъминлайди. Давлатда вакиллик органларини шакллантириш юзасидан мавжуд бўлган ва фуқароларни сайловга жалб этиш, сайловни ташкил қилиш ва депутатнинг сайловчилар билан ўзаро муносабатларини белгилайдиган тартиби сайлаш тизими дейилади.

Сайлов тизими тушунчаси – давлатнинг демократик ёки демократик эмаслигини кўрсатувчи асосий омилдир. Профессор А.Саидов "Сайлов тизими тушунчаси" бу фуқаролик жамиятида давлатнинг вакиллик органларини сайлаш йўли билан юзага келувчи давлат жамоат муносабатлари тизимидир 2 деб фикр билдиради. Сайлов тизимининг асосий принциплари қуйидагилардан иборат: Биринчиси: умумий сайлов ҳуқуқи принципи. Бу принцип шундан иборатки, Ўзбекистоннинг 18 ёшга т ў лган барча фуқаролари сайлаш ҳуқуқига эгадирлар, ақлд а н озганлиги қонунда белгиланган тартибда аниқланган фуқаролар бундан мустаснодир. Ўзбекистон Республикаси Прези д енти лавозимига ўттиз беш ёшдан кичик бўлмаган, давлат тилини яхши биладиган, бевосита сайловгача камида ўн йил Ўзбекистон ҳ удудида муқим яшаган Ўзбекистон фуқароси сайланиши мумкин. Ўзбекисто н нинг 25 ёшга тўлган фуқаро с и Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлигига сайланиши мумкин. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига депутатлар сайлови умумийдир. Сайлов кунигача 21 ёшга тўлган Ўзбекистон фуқаролари сайланиш ҳуқуқига эгадирлар. Сайловда қатнашиш учун ёш цензидан бошқа чекловчи цензларнинг й ўқ лиги сайлов ҳуқуқининг чинакам ва реал умумийлигини кўрсатади . Бу ҳуқуқ демократиянинг энг муҳим принципларига - халқ суверенитетига, Ўзбекистон фуқароларининг ҳуқуқий жи ҳ атдан тенглигига асосланади. А қ лдан озганлиги қонунда белгиланган тартибда аниқланган шахсларнинг мустасно қ илинганлиги тамомила таби и й ва қонуниятли бир ҳолдир. Бунинг боиси шуки, бундай шахслар ў з ҳатти-ҳаракатлари тўғрисида ў зларига ҳисоб бер ол майдилар ва сайловда қ атнашиш ҳуқуқидан онгли равишда фойдалана олмайдилар. Ўзбекистонда сайловда қ атнашиш учун ё ш даражаси о қ илона камайтирилиб, 18 ё ш қ илиб белгилан ган . 2 Саидов А.Х. Қ иёсий конституцияшунослик. Т., 1993, 52-бет.

Сайловда қатнашиш учун бошқа цензлар йўқлиги Ўзбекистон да кенг халқ оммаси сайлов лар да фаол қатнашиш имкониятига эгадир. Масалан, 1999 йил 5 декабрда Олий Мажлисга ўтказилган сайлов ва қ тида сайловчилар нинг 95,03 фоизи овоз беришда иштирок этди. 2004 йилнинг 26 декабрида мамлакатимизда илк бор Ўзбекистон Республикасининг икки палатали парламенти – Олий Мажлиснинг Қонунчилик палатасига сайловлар бўлиб ўтди. Мазкур сайловларда юқоридаги партиялар Ўзларининг депутатликка қўйган номзодлари учун кураш олиб борадилар . Умумий сайлов ҳуқуқи Ўзбекистоннинг барча фуқароларига нисбатан жорий этилади. Фуқаролиги бўлмаган шахслар ва Ўзбекистон ҳудудида яшовчи ажнабийлар сайловда қатнашиш ва вакиллик органларига сайланиш ҳуқуқига эга эмас. Умумий сайлов ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналарида, касалхоналарда, ту ғ ру қ хоналарда, санаторийларда ва бошқа шифохоналарда, кемаларда, йирик темир й ў л станцияларида, аэропортларда ва шу сингариларда сайлов участкаларини ташкил этиш йўли билан ҳам таъминланади. Тегишли органлар сайлов участкаларини тузиш ва овоз бериладиган жойларни белгилаш ва қ тида сайловчилар учун энг к ў п қ улайлик вужудга келтириш зарурлигини к ў зда тутади. Сайлов дам олиш куни ўтказилади. Халқ депутатларига сайлов билан боғлиқ харажатлар давлат ҳисобидан бўлиб, бу қоида сайлов тўғрисидаги қонунларда муста ҳ камлаб берилган. Сайлов ўтказиш учун энг яхши жамоат биноси ажратиб берилади. Фуқароларнинг ў з сайлов ҳуқуқини амалга оширишига ҳеч нарса х ала қ ит бера олмайди. Қонун да фуқароларнинг сайлов ҳуқуқларини бузганликда айбдор шахсларни жавобгарликка торти лиши назарда тутилган . Умумий сайлов ҳуқуқи нинг кенг кафолат лан ганлиги фуқароларнинг овоз беришда деярли ёппасига иштирок эт ишларини таъминлайди.

Иккинчиси: тенг сайлов принципи. Сайлов тизимининг демократик моҳияти сайловнинг умумий б ў лишида, яъни барча фуқароларнинг сайловда иштирок эт ишидагина эмас, шунингдек сайловнинг тенг б ў лишида ҳам дир . Умумий ва тенг сайлов принцип лар и ў заро чамбарчас бо ғ л иқ бўлиб, бир- бирини т ў лдиради. Умумий сайлов б ў лмаса, тенг сайлов ҳам б ў лиши мумкин эмас. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 117-моддасида ҳамда “ Олий Мажлис га сайлов тўғрисида ” ги қ онунида “ Ҳар бир фуқаро – сайловчи бир овозга эга. Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ижтимоий келиб чиқиши, ижтимоий ва мулкий ма вқ еи, ир қ и ва миллий мансублиги, жинси, маълумоти, тили, динга муносабати, маш ғ улотининг тури ва хусусиятидан қатъи назар тенг сайлов ҳуқуқига эгадирлар ” , деб белгиланган . Сайлов ҳуқуқининг тенглиги, сайловчи фақат битта сайловчилар р ў йхатига киритилиши ва овоз бериши билан таъминланади. Учинчиси: тўғридан-тўғри сайлов принципи. Ўзбекистон Республикасида сайлов умумий ва тенг бўлибгина қ олмай, шу билан бирга тўғридан-тўғри ҳ амдир , яъни вакиллик органларга депутатлар тўғридан- тўғри сайланади , халқ депутатларининг барча вакиллик органларга фуқаролар бевосита сайлайдилар . Тўғридан-тўғри сайлов тўғридан-тўғри б ў лмаган сайловдан шу билан фар қ қиладики, биринчи ҳолда депутат сайловчилар томонидан бевосита хоҳиш-иродаларини эркин ифода этишлари й ў ли билан сайланади. Тўғридан-тўғри сайловларнинг жорий этилиши сайловчиларнинг депутат билан бевосита алоқасини кучайтиради. Тўғридан-тўғри сайлов кўп босқичли сайловдан шу билан фарқ қ иладики, бунда сайловчилар ў з депутатини яқин биладилар, ундан ҳисоб бериб туришини талаб қ ила оладилар. Тўртинчиси: яширин овоз бериш принципи. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 117-моддасида Ўзбекистон Республикасида Президент сайлови, ҳокимиятнинг вакиллик органлари га сайлов лар яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади.

Сайловчиларнинг сайловларда яширин овоз беришлари демократияни амалга ошириш шакл ларидан биридир. Зеро , бундай овоз беришда ҳуқуқлар ўз хоҳиш-истакларини эркин ифода этиш имкониятига эга бўладилар. Конституцияда сайлов ҳуқуқининг принципларининг мустаҳкамланиши Ўзбекистон Республикасида сайловчилар учун барча имкониятларнинг яратилганлиги, уларнинг сайловларда қатнашиш ҳуқуқлари ҳеч қандай цензлар билан чекланмаганлиги ва фуқароларнинг давлатни идора этишда активлиги ошганлигининг яққол намунасидир. Сайловлар ва уларни ўтказиш тартиби 2002 йил 27 январда бўлиб ўтган референдум натижасида Ўзбекистон Республикасининг давлат ҳокимиятини амалга оширилишида муҳим ўзгаришлар юз берди. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II - чақириқ, саккизинчи сессиясида, "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимлари ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий Қонуни қабул қилинди. Бу эса юқорида кўрсатиб ўтилганидек, Ўзбекистон ҳаётида давлат бошқарувини амалга оширилиш борасида туб ислоҳотларни бошлаб берди. Давлат ҳ окимияти органларини шакллантириш тартиби жамият аъзоларининг диққат эътиборида, бўлиб ҳ озирги кунда ҳам ҳар доимгидан кўра ҳам кўпроқ эътиборни ўзига жалб этмоқда. Жамият ҳаётидаги ўзгаришлар ва жамият муносабатларидаги сиёсий, иқтисодий, ижтимоий-маданий алоқалар ривожи, ҳар бир шахснинг ижтимоий онгига таъсир этиб, унинг сиёсий-ҳуқуқий онгини шаклланишига олиб келмоқда. Шундай жараёнлардан бири, албатта сайловга бўлган муносабатларда кўринади. Демократик жараёнларнинг изчил ривожи ўзбек халқининг асрий орзуларини юзага чиқишига омил бўлиб келмоқда. "Советлар даври"даги сохта сайловлар мазмунини чуқур англаган халқимиз, ўз тақдирини ўзи белгилаш имконига эга бўлганидан сўнг,

ҳақиқий халқ ҳокимиятчилиги тамойилини ўз ҳаётларида кўриш мақсадида, давлат ҳокимиятининг манбаи фақат ўзи эканлигига ишонч билан қараб, бугунги сиёсий жараёнларда фаол иштирок этмоқда. Сайлов институти конституциявий ҳуқуқнинг асосий институти бўлиб, бевосита ва билвосита демократия шаклларидан бири ҳисобланади. Халқ ўз ҳокимиятини ўзи шакллантирар экан, бу орқали ўз келажак тақдирини ҳам шу ҳокимиятга ишониб топширди. Ҳокимият ушбу ишонч ва орзу-умидларни рўёбга чиқишига масъулдир. Шунинг учун ҳам сайлов жараёнларини ҳуқуқий тартибга солиш сайловларни ўтказишдан кўзланган мақсадга эришишда муҳим воситадир. Ўзбекистон Конституциясида белгиланган сайлов ўтказиш тамойилларни янада ҳаётга кенг ва чуқур тадбиқ этиш учун ҳам ушбу моддада акс этган қ оида жуда ҳам муҳимдир. "Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови, Олий Мажлис Қ онунчилик палатасига ҳ амда Қ ора қ алпоғистон Республикаси Жўқори Кенгесига, вилоятлар, туманлар, шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов тегишинча уларнинг конституциявий ваколат муддати тугайдиган йилда – декабрь ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбасида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови ҳамда давлат ҳокимияти вакиллик органларига сайлов муддатлари бир пайтга тўғри келиб қолган тақдирда давлат ҳокимияти вакиллик органларининг ваколат муддати бир йилга узайтирилади." 3 Шундай қилиб, ушбу модда Президент сайловини, Олий Мажлиснинг қуйи палатасига ҳамда Қора қа лпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар, шаҳарлардаги давлат ҳокимиятининг вакиллик органларига ўтказиладиган сайловларни аниқ маълум кунда ўтказилишини белгилаб берди. Ушбу органлар ваколат муддати тугайдиган йил сайлов йили 3 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг II -ча қ ири қ саккизинчи сессиясида қ абул қ илинган: "Референдум якунлари ҳ амда давлат ҳ окимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тў ғ рисида"ги Ўзбекистон Республикасининг Конституциявий Қ онунинин 3-моддаси. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2002, №4-5, 60-модда

ҳисобланиб, шу йилнинг декабр ойи учинчи ўн кунлигининг биринчи якшанбаси сайлов ўтказиладиган кун деб олинди. Бунга ҳам маълум асослар бор. Аввало, декабрь йилнинг якунловчи ойи ҳисобланганлиги учун, сайловчиларнинг йиллик режадаги асосий вазифалари бажарилган бўлади. Якшанба куни сайлов куни деб белгиланиши ҳам аксарият давлатларда маъқулланган. Масалан, Германия Федератив Республикаси қонунчилиги сайловни якшанба ёки иш куни ҳисобланмаган кунда ўтказишни тақазо этади. Чунки, якшанба куни сайловчиларнинг деярли барчаси ўзларининг доимий истиқомат жойларида бўлиб, сайлов участкалари сайловчиларнинг доимий яшаш жойини ҳисобга олиб, ташкил қилинади. Маълумки, сайлов участкалари, сайловчиларнинг бевосита эркини-иродасини белгиловчи овоз бериш жойидир. Сайловни иш кунига тўғри келиши уларнинг ҳам, давлатнинг ҳам иқтисодий манфаатларини бироз бўлсада чеклаши мумкинлиги эътиборга моликдир. Қолаверса, меҳнаткашларнинг индивидуал манфаатларини ҳам ҳисобга олиб сайловнинг якшанба куни ўтказилиши мақсадга мувофиқ деб топилди. Учинчи ўн кунликнинг биринчи якшанбаси декабрнинг қуйидаги рақамли кунларига тўғри келади: 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27. Демак, сайловлар янги йил кириб келишидан камида 4 кун олдин ўтказалади. Конституциявий қонун давлат бошлиғи ҳамда вакиллик органлари сайланадиган вақтни бир даврда бўлмаслигини таъминлашга қаратилган ушбу саъи-ҳаракатдан кўзланган ма қ сад қ уйидагиларда ифодаланади: биринчидан, маълум бир шарт-шароитларда шаклланган кайфият таъсирида бўлган сайловчилар бир вақтда ҳам ижро ҳокимиятига бошчилик қилиш лозим бўлган Президентни ва давлат ҳокимиятининг вакиллик органлари депутатларини танлаб олиши орқали вужудга келиши мумкин бўлган салбий ҳолатларни олдини олишга қаратилган. Чунки, маълум даврдаги шарт-шароитлар масалан давлат хавфсизлигини таъминлаш табиий

шароитлар ва иқтисодий муаммолар юзага келган даврлардаги сайловлар салбий оқибатларни юзага келтириши мумкин; иккинчидан, турли даврда шаклланган ҳокимият тармоқлари турли сиёсий-ҳуқуқий-фалсафий фикрларга эга бўлиб мавжуд муаммолар ечимини топишга турлича ёндошишлари туфайли жамият ва давлат ҳ а ётини ривожига ижобий ҳиссаларини кўшадиган муқобил тизим ярата олади; учинчидан, ҳокимият бор жойда муҳолиф кучлар мавжудлигини ҳисобга олсак, муҳолифат ҳам у ёки бу ҳокимият тармоғидан ўрин олишга доимий ҳаракат қ илади; тўртинчидан, демократик мамлакатларнинг давлатчилик тажрибаси шуни кўрсатадики, ҳокимият тармоқларининг турли даврларда шаклланиши ҳокимият тақсимланиши ва уларнинг бирини-бири тийиб туриш ҳамда мувозанатда ушлаш тамойилини таъминлашига қаратилган тадбирлардан бири ҳисобланади. Умуман олганда, сайлов ўтказиш муддатларини аниқ белгилаш демократик жараёнларни узлуксизлигини таъминлайди, халқимизнинг сиёсий ҳуқуқий қарашларини янада кенгайтиради, пировардида сайловлар натижасига боғлиқ орзу истакларимизни рўёбга чиқишида амалий ёрдам беради. Шунингдек, "Референдум якунлари ҳамда давлат ҳокимияти ташкил этилишининг асосий принциплари тўғрисида"ги Конституциявий Қонуннинг 6-моддасида ҳамда “ Олий Мажлиссалови тўғрисида”ги қонунида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг юқори палатаси Сенатнинг ташкил этилиш принциплари мустаҳкамланган: "Сенат ҳудудий вакиллик палатаси бўлиб, Сенат аъзоларидан (сенаторлардан) таркиб топади. Сенат аъзолари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳридан тенг миқдорда – олти кишидан сайланадилар. Сенатга сайлов Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси, вилоятлар, туманлар ва шаҳарлар давлат ҳокимияти вакиллик органлари депутатларининг тегишли

қўшма мажлисларида мазкур депутатлар сайланганидан сўнг бир ой ичида улар орасидан яширин овоз бериш йўли билан ўтказилади. Сенатнинг ўн олти нафар аъзоси фан, санъат, адабиёт, ишлаб чиқариш соҳасида ҳамда давлат ва жамият фаолиятининг бошқа тармоқларида катта амалий тажрибага эга бўлган ва алоҳида хизмат кўрсатган энг обрўли фуқаролар орасидан Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланади. Сайлов куни йигирма беш ёшга тўлган ҳамда камида беш йил Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси Сенат аъзоси бўлиши мумкин. Сенатнинг ваколат муддати – беш йил." Мазкур моддага биноан Олий Мажлиснинг юқори палатаси Сенат деб номланди. «Сенат» термини юридик атама сифатида кўпчиликка таниш. Деярли барча илмий, сиёсий, ҳуқуқий адабиётларда парламентнинг юқори палатаси Сенат деб номланади. АҚШ, Франция, Италия каби давлатлар парламентларининг юқори палатаси ҳам расман «Сенат» номи билан аталади. Сенат – юқори палата сифатида барча федератив давлатларда мавжуд, у федерация субъектларининг вакилларидан иборат тарзда тузилиб, парламентнинг мустақил таркибий тузилмаси ҳисобланади. Аввало АҚШ давлат тарихида илк бор, федерация субъектларининг манфаатини ҳимоя қилиш мақсадида тузилган парламентнинг юқори палатаси кейинчалик бошқа федератив давлатлар парламентларининг ташкил этилишида намуна бўлди. Унитар давлатларнинг аксарият кўпчилигида маъмурий-ҳудудий бирликларнинг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида, юқори палата - Сенат ҳудудий бирликларнинг вакилларидан иборат тарзда тузилади. Бунга Италия, Франция давлатларининг парл а ментлари мисол бўла олади. Олий Мажлис Сенатининг ташкил этилиши Қорақалпоғистон Республикаси, Тошкент шаҳри ва вилоятларнинг ҳар биридан вакил қилиб юбориладиган аъзолардан иборат ҳолда тузилади. Ҳар бир маъмурий-

ҳудудий бирлик, тенглик тамойили асосида ўзларининг олти нафардан иборат вакилларини Сенат аъзолигига тақдим этади. Сенатга сайланадиган аъзолар номзодини кўрсатувчи органлар, фақат ўз таркибига кирган депутатлар орасидан Сенат аъзолигига номзод танлаб олиш ҳуқуқига эга эканлиги кўрсатилган. Демак, сайлов асосида сенатор бўладиган шахс, аввало тегишинча туман, шаҳар, вилоят ёки Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгеси депутати бўлиши лозим. Ушбу моддага биноан Сенат аъзолигига номзод ҳар бир вилоятда тегишинча вилоят ҳамда шу вилоят ҳудудидаги шаҳар ва туманлар вакиллик органлари депутатларининг қўшма мажлисида кўрсатилади, қўшма мажлис аъзолари ўз ораларидан олти нафар депутатни Сенат аъзолигига вилоят вакиллари сифатида сайлайди. Тошкент шаҳри ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси ҳам ўз ҳудудий вакиллик органлари депутатларининг қўшма мажлисида олтитадан ўз вакилларини сайлаб Сенат таркибига киритади. Демак, вилоятлар, Тошкент шаҳри ва Қорақалпоғистон Республикасининг ҳар биридан олтитадан сайлаб олинган жами – 84 нафар киши сайлов асосида Олий Мажлиснинг юқори палатаси - Сенат аъзоси ҳисобланади. Сенат таркибини шакллантиришда тайинлаш принципи асосида ҳам ўн олти нафар кишини Сенат таркибига киритиш белгиланган. Сенат таркибига Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тайинланадиган ушбу номзодликка талаблар шундан иборатки, номзодлар мамлакат аҳамияти даражасидаги амалий тажрибага эга бўлган, элу-юртнинг ҳурмати, эътибори ва ишончини қозонган, ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларидан бохабар шахслар бўлиши лозим. Шундай шахслар ичидан танлаб олиниб, давлат бошлиғи томонидан тайинланган Сенат аъзолари Сенат фаолиятида катта хизмат кўрсатиши табиий ҳол. Шу билан бирга ушбу таркибдан ўрин олган шахслар маъмурий-ҳудудий бирликлар вакилларининг ҳудуд манфаатлари борасидаги тортишув ҳамда баҳслар ечимини топишида

амалий ёрдам беради. Бинобарин элнинг нуфузли вакиллари бўлмиш ушбу таркибдаги шахслар, давлат бошлиғи сингари, халқ ва давлат манфаатларининг муштараклигини таъминлаш, мамлакат тақдири, келажаги масалаларида ҳам улкан масъулиятни ҳис этадилар. Ҳорижий давлатларда тайинлаш усули орқали юқори палата таркибини шакллантириш ГФР, Канада, Иордания мамлакатларида мавжуд. Сенат аъзоси бўлишлик учун номзодга нисбатан баъзи талаблар мавжуд. Бу эса сайлов кунига қадар 25 ёшга тўлган, шу билан бирга, Ўзбекистон ҳудудида камида 5 йил муқим яшаган Ўзбекистон Республикаси фуқароси бўлган шахсларгагина Сенат аъзоси бўлиш имкониятини беради. Сенат аъзоси бўлиш учун маълум ёш белгиланиши табиий, чунки юқори палатанинг ўзига хос хусусиятлари бўлиб, барча мамлакатларда юқори палатага аъзолик учун юқори ёш белгиланган. Масалан, Туркия Сенатига аъзо бўлишлик учун номзод сайлов куни камида 40 ёшда бўлиши лозим. Бундай ҳолат АҚШ, Ҳиндистон, Япония давлатларида – 30 ёш, Бразилия, Франция давлатларида – 35 ёшни талаб қилади. Сенатнинг ваколат муддати – беш йил қилиб белгиланган. Олий Мажлис ваколат муддати беш йил қилиб белгиланганлиги, унинг ҳар икки палатасига ҳам тегишлидир. Сенат юқори палата сифатида ўзига хос хусусиятлар ҳамда ваколатларга эга бўлади. Сенатнинг асосий иш фаолияти маълум даврларда чақирилиб туриладиган сессияларида намоён бўлади. Сенат қонунчилик жараёнида ўзига хос функцияни амалга ошириб қонунларни пухта ва пишиқ яратилишига, шунингдек шошма-шошарлик билан қабул қилинган қонунларни қайта ишланиши учун масъулият билан қаровчи ҳамда ҳудудлар манфаатининг муштараклигини таъминловчи орган сифатида фаолият юритади. Сенатнинг Ўзбекистон Республикаси Президенти томонидан тақдим этиладиган маълум мансабдор лавозимларига номзодларни тасдиқлаш, мамлакат ташқи сиёсий фаолиятининг устувор йўналишларини белгилаш,

шунингдек давлат мудофаасига доир масалаларда айрим вазифаларни амалга ошириш функциялари ҳам мавжуд. Олий Мажлис Қонунчилик палатаси га сайловни ўтказувчи сайлов округлари, Қорақалпоғистон Республикаси Жуқорғи Кенгеси раисининг, вилоятлар ва Тошкент шаҳри ҳокимларининг тақдимномасига биноан Марказий сайлов комиссияси томонидан тузилади. Сайлов округларининг чегаралари Қорақолпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрининг маъмурий-ҳудудий тузилишини инобатга олган ҳолда белгиланади. Сайлов округлари, қоида бўйича, Ўзбекистон Республикасининг бутун ҳудудида сайловчилар сони тенг ҳолда тузилади. Марказий сайлов комиссиясининг қарори асосида сайлов округлари нинг рўйхатини уларнинг чегаралари ва сайловчилар сонини кўрсат ил ган ҳолда сайлов тайинланганидан кейин кечи билан ўн беш кун ичида эълон қилади. Сайлов округи – сайлов ўтказиш учун Конституция ва сайлов тўғрисидаги қонунлар асосида белгилаб қўйилган ҳудудий сайлов бирлигидир. Депутат қайси округдан сайланган бўлса, у шу округ аҳолисининг вакили деб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги қонунга асосан, Олий Мажлисга сайлов ўтказиш учун бир юз йигирмата сайлов округи тузилади. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий халқ депутатлар кенгашларига сайлов тўғрисидаги қонун га асосан халқ депутатлар вилоят ва Тошкент шаҳар кенгашларига депутатлар сайлашда - 60-тадан сайлов округлар и тузилади. Халқ депутатлар и туман ва шаҳар кенгашларига депутатлар сайлашда - 30 тадан сайлов округи тузилади. Ҳар бир сайлов округидан битта депутат сайланади. Ўзбекистон Республикасида сайловларни ташкил қи лиш ҳудудий принципга асосланади, шунинг учун сайловлар сайлов округлари орқали амалга оширилади. С айлов тўғрисидаги қонун ларга асоса н сайлов участкалари шаҳар, туман ҳокимларининг та қ димномасига асосан округ сайлов комиссиялари

томонидан тузилади. Ҳарбий қ исмларда сайлов участкалари қ исмлар ёки ҳарбий қў шилмалар командирларининг та қ димномасига биноан округ сайлов комиссиялари томонидан тузилади. Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналари ҳ узурида сайлов участкалари Таш қ и ишлар вазирлигининг та қ димномасига биноан Марказий сайлов комиссияси томонидан тузилади. Сайлов участкалари сайлов тайинлангандан кейин ў ттиз кундан кечикмай тузилади. Сайлов участкалари камида 20 нафар ва к ў пи билан 3000 нафар сайловчилардан иборат тузилади. Ўзбекистон Республикасида сайловни ташкилий равишда ўтказиш учун қуйидагича сайлов комиссиялари ташкил этилди : 1. Марказий сайлов комиссияси; 2. Округ сайлов комиссияси; 3. Участка сайлов комиссияси. Ўзбекистон Республикаси Марказий сайлов комиссияси Ўзбекистон Республикаси Президенти, Олий Мажлис Қонунчилик палатасига сайловларини, шунингдек Ўзбекистон Республикаси Референдумини ташкил этиш ва ўтказиш учун тузилади ҳамда у ў з фаолиятини доимий асосда амалга оширади. Марказий сайлов комиссияси ўз фаолиятида Ўзбекистон Республикаси Конституциясига, Сайлов тўғрисидаги қонунларга, референдум тўғрисидаги қонунга ва бошқа қонунларга амал қилиб иш олиб боради. Марказий сайлов комиссияси Олий Мажлис палаталари томонидан ў н беш нафар аъзодан иборат таркибда тузилади. Марказий сайлов комиссиясининг аъзолари Қ ора қ олпо ғ истон Республикаси Ж у қорғи Кенгеси, халқ депутатлари, вилоятлар ва Тошкент шаҳар кенгашларининг тавсияси б ў йича Олий мажлис палаталари томонидан тасди қ ланадилар. Марказий сайлов комиссиясининг раиси комиссия аъзолари орасидан Президентнинг та қ димномаси билан комиссия мажлисида сайланади. Раиснинг ў ринбосари ва комиссия котиби комиссия аъзолари орасидан комиссия мажлисида сайланадилар. Марказий

сайлов комиссияси республика ҳ удудида сайлов тўғрисидаги қонуннинг ижро этилишини назорат қ илади ва унинг ҳ амма жойида бир хилда қў лланишини таъминлайди. Округ сайлов комиссияси сайлов эълон қ илингандан кейин Марказий сайлов комиссияси томонидан йигирма кундан кечикмай раис, раис ў ринбосари, котиб ва яна камида 6 нафар аъзодан иборат таркибда тузилади. Округ сайлов комиссияларин ин г ваколатлари Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисига сайлов тўғрисидаги қонунда т ў ли қ кўрсатилган. Сайлов округ и сайлов тўғрисидаги қонун нинг ижросини назорат қ илади, сайлов участкаларини тузади ва уларга ра ҳ барлик қ илади, депутатликка номзодлар га сайлов компаниясида иштирок этишлари учун тенг шароит яратилишини таъминлайди , Марказий сайлов комиссияси томонидан р ў йхатга олинган депутатликка номзодлар тўғрисидаги маълумотларни эълон қ илади ва бу номзодларга тегишли гуво ҳ номалар беради, сайлов округи б ў йича сайлов натижаларини аниқлайди ва Марказий сайлов комиссиясига та қ дим этади ва қонунда кўрсатилган бошқа ваколатлар ни амалга оширади. Участка сайлов комиссиясини округ сайлов комиссияси тузади. Участка сайлов комиссияси сайлов тайинлангандан кейин эллик кундан кечикмай 5-19 нафар аъзодан, шу жумладан раис, раис ўринбосари ва котибдан иборат таркибда тузилади. Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналари ҳудудида участка сайлов комиссияси раиснинг вазифаларини идора ра ҳ бари амалга оширади. Ўзбекистон Республикаси вакиллик органлари сайловларига тайёргарлик к ў риш, овоз беришни ташкил қ илиш ва берилган овозларни санаб чи қ иш учун сайлов участкаларига б ў линади. Участка сайлов комиссияси аҳолини сайлов куни ва овоз бериш жойи тўғрисида хабардор қ илади. Овоз бериш бинолари ва сайлов қ утилари ҳамда бошқа сайлов ашёлари тайёрлаб қў йилишини таъминлайди. Олий Мажлисга сайлов тўғрисидаги қонунда участка сайлов комиссиясининг ваколатлари тўлиқ кўрсатилган .

Ўзбекистон Республикасида сайловга тайёргарлик к ў риш ва уларни ўтказиш билан боғлиқ б ў лган тадбирлар орасида депутатликка номзодлар кўрсатиш энг муҳим ва маъсулиятли тадбирлар ҳисобланади. Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар кўрсатиш ҳуқуқига сиёсий партиялар ва фуқаролар кўсатиш ҳуқуқига эгалар. Сиёсий партия, сайлов кампанияси бошлаганлиги эълон қилинган кундан камида олти ой олдин Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан рўйҳатга олинган, сайловда иштирок этишини қўллаб-қувватловчи камида эллик минг сайловчининг имзосини тўплаган тақдирдагина депутатликка номзодлар кўрсатиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг қонунчилик палатасига номзодлар кўрсатиш сиёсий партиялар томонидан сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва қирқ беш кун қолганида тугайди. Депутатликка номзод танлаш тартиби сиёсий партияларнинг ўзлари ҳал қилгани ҳолда, ҳар бир округдан битта депутат, яъни 120 депутат кўрстатишга ваколатлидир. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар кўрсатиш учун сайлаш ҳуқуқига эга эга бўлган ҳар бир фуқаро ёки фуқаролар гуруҳи депутатликка номзод кўрсатиш учун тегишли сайлов округининг камида уч юз нафар сайловчисидан иборат сайловчилар ташаббускор гуруҳини тузиши мумкин. Депутатликка номзод кўрсатган сайловчилар ташаббускор гуруҳи округ сайловчилари умумий сонининг камида саккиз фоизи миқдорида номзодни қўллаб – қувватловчи имзони тўплаши (имзолаётган фуқаролар миқдори ҳар бир маҳалла, қишлоқ ёки овул бўйича мутаносиб равишда тақсимланган бўлиши шарт) керак. Ўзбекистон Республикаси Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларининг депутатлигига номзодлар кўрсатиш, сиёсий партиялар, фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари томонидан сайловга олтмиш беш кун қолганида бошланади ва қирқ беш кун қолганида тугалланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси депутатлигига номзодлар Марказий сайлов комиссияси томонидан рўйхатга

олинган кундан бошланиб, Марказий сайлов комиссияси томонидан белгиланадиган тартибда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда тенг ҳуқуқ ва шароитлар яратиб берилиб, депутатликка номзод беш нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлиши, номзод рўйҳатга олинганидан кейин ўз ишончли вакилларини ўзи белгилаши, депутатликка номзод қилиб рўйхатга олинган шахс сайловчилар билан учрашувлар ўтказиши, сайловолди йиғилишларида сўзга чиқиш ҳуқуқига эгадирлар. Телевидение кўрсатувлари ва радио эшиттиришларида қатнашиш вақтида, ўртача ойлик иш ҳақи сайлов ўтказиш учун ажратиладиган маблағлар ҳисобидан сақланган ҳолда, ишлаб чиқариш ёки хизмат вазифаларини бажаришдан озод бўлиш ҳуқуқига эга. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзод 15 нафарга қадар ишончли вакилларга эга бўлишга ҳақлидирлар. Ишончли вакиллар номзодга сайлов кампаниясини ўтказишда ёрдам берадилар, уни Ўзбекистон Республикасининг Президенти этиб сайлаш учун тарғибот олиб бориб, давлат ва жамоат ташкилотлари, сайлов комиссиялари билан бўладиган муносабатларда номзоднинг манфаатини ҳимоя қиладилар. Халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашлари депутатлигига номзодлар тегишли вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси томонидан рўйхатга олинган кундан эътиборан бошланади. Депутатликка номзодларга, сиёсий партияларга, мустақил ташаббускор гуруҳларга тегишли вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси томонидан белгиланадиган тартибда оммавий ахборот воситаларидан фойдаланишда тенг ҳуқуқ берилади ва сайловчиларнинг йиғилишлари участка сайлов комиссияси томонидан барча номзодлар учун мутлақ тенг шароитларга риоя этилган ҳолда ташкил қилинади. Халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгаши депутатлигига номзод уч нафарга қадар ишончли вакилга эга бўлиши мумкин. Улар номзод депутат этиб сайланиши учун ташвиқот юритадилар, маҳаллий давлат органлари ва жамоат бирлашмаларининг органлари, сайловчилар билан ўзаро муносабатларда, шунингдек сайлов комиссияларида номзоднинг

манфаатларини ҳимоя қиладилар. Шу билан бирга, сайлов компанияларида, халқнинг сиёсий иродасини шакллантириш ва ифода этишда партияларнинг роли доим ҳам бир хилда баҳоланавермайди. Кўп партиялилик принципи партия рўйхатлари (фракциялари) бўйича сайланган депутатлар жумласидан сиёсий уюшмалар ташкил этишда ўз аксини топади. Мазкур уюшмалар аҳоли турли табақаларининг парламентдаги сиёсий вакиллигини таъминлабгина қолмасдан, балки бутун парламент ишининг ташкил этилишини яхшилашга ҳам кўмаклашади. Бунда, табиийки, жамиятнинг бир нечта кичик сиёсий партия ва гуруҳларга парчаланиши ва парламентда уларнинг анча тўлиқ вакиллиги парламент ишига салбий таъсир кўрсатиши: қарама-қаршиликлар натижасида (агар парламентда барқарор кўпчилик бўлмаса) парламентнинг ваколатлари жумласига киритилган муайян масалани ҳал қилишнинг иложи бўлмаслиги мумкинлигини ҳам эътиборга олиш лозим. 2004 йил 26 декабрь ва 2005 йил 9 январда такрорий овоз бериш натижаларига кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасининг барча 120 депутати сайланди ва рўйхатга олинди. Сайловда 489 депутатликка номзод, шу жумладан сиёсий партиялардан 435 ва сайловчиларнинг ташаббускор гуруҳлардан мустақил номзодлар 56 киши иштирок этди. 2004 йил 26 декабрдаги асосий сайловда 12197159 (85,1%) сайловчи, жорий йил 9 январида эса 5400000 дан ортик, киши ёки такрорий овоз беришда иштирок этиш хуқуқига эга сайловчиларнинг қарийб 80 % қатнашди. Сайловлар натижасида Ўзбекистон Либерал-демократик партияси сайловчиларнинг энг кўп овозини олди, бу партиядан депутатларнинг 34,3% сайланди, Ўзбекистон Халқ демократик партиясидан депутатларнинг 23,3% сайланди. Шунингдек, Фидокорлар партиясининг 11 аъзоси, "Адолат" партиясининг 10 аъзоси сайланди. Ташаббускор гуруҳлардан кўрсатилган 56 номзоддан 14 киши депутатликка сайланди, Қонунчилик палатасига сайланган депутатлар орасидан улар 11,6 фоизни ташкил этди.

Таъкидлаш жоизки, икки палатали парламент тизимида фақат Қонунчилик палатасигина сиёсийлашган хусусиятга эга бўлгани боис, депутатлар бирлашмалари-фракция ва депутатлар гуруҳлари айнан мазкур палатада тузилади. “ Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси тўғрисида”ги қонуннинг 23-моддасига кўра, Қонунчилик палатаси депутатлари сиёсий, профессионал ва бошқа асосда фракциялар ва депутатлар гуруҳлари шаклида депутатлар бирлашмаларини тузиши мумкин. Демак, мамлакатимиз парламенти фаолияти билан боғлиқ қонун ҳужжатларига мувофиқ, депутатлар бирлашмаларининг икки шакли- фракциялар ва депутатлар гуруҳлари мавжуд. Фракция сиёсий партиядан кўрсатиладиган депутатлар томонидан партия манфаатларини Қонунчилик палатасида ифодалаш мақсадида тузиладиган ва белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган депутатлар бирлашмасидир. Депутатлар гуруҳларини Қонунчилик палатаси таркибига сайланган, сиёсий партиядан кўрсатилмаган депутатлар тузиши мумкин. Қонунчилик палатасига номзод қўйилган хотин —қизлар жами 159 киши кучли интилувчанлик ва юксак профессионализмни намойиш этди, сиёсий етуклик, акл заковат рақибларидан қолишмади. Натижада қонунчилик палатасига сайланган депутатларнинг қарийб 18%ни хотин —қизлар ташкил этди, бу эса 1999 йилда Олий Мажлисга бўлган сайловларидагидан икки ярим баравар кўпдир. Ташаббускор гуруҳлардан кўрсатилган 56 номзоддан 14 киши депутатликка сайланди, қонунчилик палатасига сайланган депутатлар орасидан улар 11,6%ни ташкил этди. Сайланган депутатлар орасида 18,3% —юристлар, 21,7% — иқтисодчилар. Депутатларнинг 10% саноат, қурилиш, транспорт ва алоқа сохаси вакиллари, 7,5% қишлоқ хўжалиги вакиллари, 12,5% тадбиркорлар,

20% таълим, фан, маданият ва соғлиқни сақлаш ходимлари, 16% нодавлат нотижорат ташкилотлар вакиллари. Бу ўзгаришлар энг аввало Қонунчилик палатасининг доимий, профессионал асосида иш олиб боришидир. Бу палатага аъзо бўлиш учун асосий даъвогарлар сифатида сиёсий партиялар ва сайловчиларнинг ташаббус гуруҳлари майдонига чиқади», - деб кўрсатади И.А.Каримов. Бу палатага сайланган депутат сиёсий жараёнда фаол иштирок этиб, профессионал нуқтаи-назардан мана шу қонун чиқарувчилик, қонун яратувчилик ва қонун ижод қилиш ишиги мукаммал етарли тайёргарликка эга бўлган шахслар бўлиши лозим. Овоз бериш. Овоз бериш сайлов жараёнининг энг муҳим босқичи бўлиб айнан шу босқичда халқнинг хохиш иродаси амалга ошади. Одатда овоз бериш тадбири сайлов қонунчилигида батафсил баён этилади. Овоз беришга сайловчилар рўйхатида турувчи фуқаролар шахсини тасдиқловчи хужжатлар билан (қатор мамлакатларда сайлов карточкаси ёки овоз бериш ҳуқуқини берувчи гувоҳномалар) йўл қўйилади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки бир қатор мамлакатларда анъанавий сайлов бюллетенлари орқали овоз бериш билан бирга махсус машиналар воситасида ҳам овоз бериш амалиёти мавжуд. Махсус машиналар орқали овоз бериш сайловчиларни хохиш иродасини қандай кечаётганлигини кузатиш билан бирга сайлов натижаларини тезлик билан аниқлаш имконини беради, бу эса сайлов қонунчилигини бузилишини олдини олади деб ҳисобланади. Лекин машиналар ҳам одамларга бўйсунади. Шунинг учун мутлақ қонуний овоз бериш жараёнини кафолатламайди. Сайлов кунида ўзи рўйҳатдан ўтган доимий яшаш жойида бўлмаган сайловчиларни овоз беришда қатнашишини ҳал қилиш масаласи ҳам жаҳоннинг турли мамлакатлари қонунчилигида турлича ҳал қилинган. Баъзи давлатларда бу масала (маслан Россия, Австрия) шахс агар сайлов кунида ўзи яшаш жойида бўлмаслиги мумкинлигини тасдиқловчи ҳужжатни (масалан, хорижий давлатга билет) тақдим қилса, сайловга қадар овоз бериши мумкин

бўлади. Хорижий давлатларда доимий яшовчи фуқаролар ҳам сайловдан олдин ўз давлати элчихонасида овоз бериши мумкин. Кўпчилик давлатларда шундай холатни ҳисобга олиб почта орқали овоз бериш амалиёти ҳам мавжуд. Масалан, Германияда почта орқали овоз беришда сайловчи ўз вақтида сайлов округи раҳбарига (яъни округ сайлов органининг раисига) почта орқали овоз бериш ҳуқуқини берувчи гувоҳномаси ва алоҳида муҳрланган конвертда сайлов бюллетенини тўлдирилган ҳолатда жўнатиши лозим. Агар почта сайлов кунида соат 18.00 га қадар етиб келса овоз берилган ҳисобланади. Сайловчи ўз гувоҳномасини сайлов бюллетенини ўз қўли билан тўлдирганлиги ҳақида қасамёд билан имзолаши лозим. Сайлов кунида ўз доимий яшаш жойида бўлмайдиган сайловчиларни овоз беришининг яна бир усули – ишончли вакил орқали овоз беришдир. Француз Сайлов кодекси ишончнома орқали овоз бериши мумкин бўлган шахслар доирасини батафсил белгилаган, унга кўра хорижда бўлган, хизмат сафарида бўлган, сайловда бевосита қатнашишга соғлиғи йўл қўймайдиган ва бошқа фуқаролар ишончнома орқали овоз беришлари мумкин.Умумий сайловлардаги овоз бериш одатда бир кунда ўтказилади. Ўзбекистон Республикасида сайловларда овоз бериш жараёни сайлов куни овоз бериш биноси участка сайлов комиссияси аъзоларининг камида учдан икки қисми ҳозир бўлганда очилади ҳамда сайлов куни соат 6 дан 20 гача ўтказилади. Овоз бериш вақти ва жойи тўғрисида участка сайлов комиссияси сайловчиларни кечи билан сайловга ўн кун қолганида хабардор қилади 4 . Сайлов комиссиясининг раиси комиссия аъзолари ҳозирлигида сайлов қутисини муҳрлайди, сайлов бюллетенлари ва сайловчиларнинг рўйҳатларини комиссия аъзолари ўртасида тақсимлайди ҳамда сайлов бошланганлигини эълон қилади. Сайловчи овоз бериш биносига келгач, участка сайлов комиссиясининг аъзосига ўз шахсини тасдиқловчи хужжатни кўрсатади ҳамда сайловчилар рўйҳатига имзо қўяди. Шундан кейин унга 4 Қаранг. Ўзбекистон Республикаси “Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги янги таҳрирдаги қонуни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003, №9-10, 132-модда

сайлов бюллетени берилади. Сайлов бюллетени овоз берувчи томонидан яширин овоз бериш кабинасида тўлдирилади. Сайловда сайловчи ўзи қарши овоз бераётган депутатликка номзодларнинг сайлов бюллетенидаги фамилиясини ўчиради ва тўлдирилган сайлов бюллетенини сайлов қутисига ташлайди. Ҳарбий қисмларда, санаторийлар дам олиш уйларида, касалхоналар ва бошқа стационар даволаш муассасаларида, шунингдек олис ва бориш қийин бўлган ерлардаги фуқаролар турган жойларда тузилган сайлов участкаларида, башарти рўйҳатга киритилган барча сайловчилар овоз бериб бўлган бўлса, участка сайлов комиссияси исталган вақтда овоз бериш тугаганлигини эълон қилиши мумкин. Сайлов натижаларини аниқлаш. Берилган овозларни ҳисоблаш аввал сайлов участкаларида сайлов тугаши билан дарҳол бошланади. Дастлаб ҳар бир сайлов округида берилган барча овозлар ҳисобланади, сўнгра бюллетенлар орасидан ҳақиқий эмас деб топилганлари чиқариб ташланади. Одатда қонунчилик билан қандай сайлов бюллетенлари ҳақиқий эмас деб топилиши мумкинлиги белгиланган бўлади, шубҳали ҳолатлар участка сайлов органининг махсус баённомаси орқали ҳал қилинади. Сайлов учкасткасида ҳисоблаб чиқилган овозлар юқори турувчи сайлов органига юборилади. Сайлов натижалари сайлов округи миқиёсида, тегишли ҳолатларда ҳудудий ва марказий органлар миқёсида эълон қилинади.Турли мамлакатларда бир хил овоз бериш жараёни бўлиб, унда тенг миқдорда сайловчилар қатнашган бўлса ҳам сайлов натижалари қўлланиладиган сайлов тизимига кўра турлича бўлиши мумкин. Такрорий шунингдек, навбатдан ташқари ва алоҳида бир округларда сайлов ўтказилганда сайлов жараёнининг бир мунча соддалаштирилган тартиби қўлланилиши мумкин. Республикамизда сайлов натижалари қуйидаги тартибда аниқланади, яъни Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатасига депутатлар сайловининг натижаларини аниқлаш участка сайлов комиссиялари томонидан тақдим этилган баённомалар асосида аниқланади.

Округ сайлов комиссияси; округ бўйича сайловчилар умумий сонини; сайлов бюллетенлари ва варақалари олган сайловчиларнинг сонини; овоз беришда иштирок этган сайловчиларнинг сонини; ҳар бир депутатликка номзодни ёқлаб ва унга қарши берилган овозлар сонини; ҳақиқий эмас деб топилган сайлов бюллетенлари варақлари сони аниқланади ва Марказий сайлов комиссиясига белгиланган тартибда тақдим этилади. Ўз навбатида Марказий сайлов комиссияси округ сайлов комиссияларидан олинган баённомалар асосида округ сайлов комиссияси сингари ҳисоблаш жараёнини амалга оширгандан сўнг, овоз беришда иштирок этган сайловчилар ярмидан кўпининг овозини олган депутатликка номзод депутат этиб сайланган ҳисобланади. Агар сайловда сайловчилар рўйхатига киритилган сайловчиларнинг ўттиз уч фоизидан ками иштирок этган бўлса, сайлов ўтмаган ҳисобланади. Худди мана шундай сайлов натижаларини аниқлаш қоидаси Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов ўтказишда ҳамда халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига ўтказиладиган сайловларда ҳам амалга оширилади. Такрорий овоз бериш. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига сайлаш учун икки нафардан ортиқ номзод қўйилган бўлса ва номзодлардан хеч бири талаб қилинган миқдордаги овозни олмаган бўлса сайловчиларнинг овозини энг кўп олган икки номзод иштирокида такрорий овоз бериш ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайловларда Марказий сайлов комиссияси, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Қенгашлари депутатлигига сайловларда округ комиссияси тегишинча вилоят, туман, шаҳар сайлов комиссияси мазкур қарор ҳақида округ сайловчиларини хабардор қилади. Ўзбекистон Республикаси Президентлигига такрорий сайловлар асосий сайлов ўтказилган кундан бошлаб бир ой ичида, лекин камида ўн беш кун кейин ўтказилади, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари

вилоят, туман, шаҳар кенгашлари депутатлигига такрорий сайловлар асосий сайлов кунидан кейин икки ҳафта ичида ўтказилади. Такрорий овоз бериш чоғида овоз беришда қатнашган сайловчиларнинг овозини бошқа номзодга нисбатан кўп олган Республика Президентлигига, Олий Мажлис Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига номзод, такрорий овоз беришда рўйҳатга киритилган сайловчиларнинг ярмидан кўпи қатнашган ва бу номзодни ёқлаб берилган овозлар унга қарши берилган овозлардан ортиқ бўлган тақдирдагина сайланган ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенати аъзолигига такрорий овоз бериш, агар овоз бериш чоғида белгиланган миқдорда Сенат аъзолари сайланмаган бўлса, сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолиги учун овозларнинг зарур миқдорини тўпламаган номзодлар бўйича давлат ҳокимияти вакиллик органларининг (халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар кенгашлари) қўшма мажлисларининг ўзида ўтказилади. Такрорий сайловлар. Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига биноан Ўзбекистон Республикаси Президентлигига такрорий сайловлар сайлов ўтказилмаган ёки ҳақиқий эмас деб топилса ёҳуд агар Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлаш учун иккитадан кўп номзод қўйилмаган бўлса ва улардан ҳеч бири сайловчиларнинг овозини зарур миқдорда олмаган бўлса, Марказий сайлов комиссияси такрорий сайлов тайинлайди. Бунда комиссия сайловни янги таркибдаги округ ва участка сайлов комиссиялари ўтказиши зарурлиги тўғрисида қарор қабул қилиши мумкин. Овоз бериш асосий сайлов ўтказилган сайлов участкаларида ва сайловчиларнинг аввал тузилган рўйҳатлари бўйича ўтказилади. Комиссиялар тузиш, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига номзодлар кўрсатиш ва уларни рўйҳатга олиш, Ўзбекистон Республикаси Президенти сайловини такрор ўтказиш билан боғлиқ бошқа чора-тадбирлар «Ўзбекистон Республикаси Президенти сайлови тўғрсида”ги қонунда белгиланган тартибда амалга оширилади.

Такрорий сайлов асосий сайлов ўтказилганидан кейин қирқ кун ичида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг С енати аъзоларининг такрорий сайлови қуйидаги ҳолларда ўтказилади: А) Агар сайлов ҳақиқий эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш натижасида белгиланган миқдорда Сенат аъзолари сайланмаган бўлса. Иккинчи ҳолатда назарда тутилган вазиятларда такрорий сайлов сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолиги учун ўтказилади. Сенат аъзоларининг такрорий сайлови Сенатга ўтказилган асосий сайловдан кейин кўпи билан ўн беш кунлик муддат ичида ўтказилади. Сайланмай қолган миқдордаги Сенат аъзолигига номзодлар кўрсатиш ва такрорий сайлов ўтказиш қонунчилик билан белгиланган тартибда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман ва шаҳар Кенгашларига такрорий сайловлар қуйидаги ҳолларда ўтказилади: А) Башарти, сайлов округи бўйича сайлов ўтмаган ёҳуд эмас деб топилган бўлса; Б) Агар такрорий овоз бериш сайланган депутатни аниқлаш имконини бермаган бўлса; В) Агар сайлов округи бўй и ча депутатликка кўпи билан икки номзод овозга қўйилган бўлса ва улардан бирортаси ҳам сайланмаган бўлса 5 . Такрорий сайлов тегишинча Марказий, вилоят, туман ва шаҳар сайлов комиссиясининг топшириғига биноан округ сайлов комиссияси томонидан ўтказилади. Бунда тегишли сайлов комиссияси такрорий сайлов янги таркибдаги округ ва участка сайлов комисси я лари т о монидан ўтказилиши тўғрисидаг и қарор қабул қилиниши мумкин. Овоз бериш асосий сайлов 5 Қаранг. Ўзбекистон Республикаси “Олий Мажлисига сайлов тўғрисида”ги янги таҳрирдаги қонуни.2004 йил. 27-август 46-модда.

ўтказиш учун тузилган аввалги сайлов участкаларида ва сайловчилар рўйҳатлари бўйича ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ва халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашлари депутатлигига такрорий сайлов кечи билан бир ойлик муддат ичида ўтказилади. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов депутатликка номзодларга қўйиладиган талаблар ҳақида тўхтаб, қуйидагиларни та ъ ки д лайди: ” Депутат б ў лишни истаган одам, аввало, ҳ алол-поклиги, маънавий етуклиги, теран билими, қ обил и яти, эл-юрт манфаатини шахсий манфаатидан устун қў йиш каби хусусиятлари билангина сайловчиларнинг ишончига сазовор бўлиши мумкин ”. 6 Сиёсий партиялар фақат ўз партияси аъзоларигина эмас, балки партиясизларни ҳам депутатликка номзод этиб кўрсатишлари мумкин. Қ у йидагилар Олий М ажлис Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод этиб рўйхатг а олинмайдилар: 1. Қасддан содир этилган жиноят учун илгари судланган фуқаролар. 2. Сайлов тайинланган кунга қ адар беш йил мобайнида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий яшамаган фуқаролар. 3. Ўзбекистон Республикаси Қ уролли К учларининг ҳарбий хизматчилари, Миллий хавфсизлик хизмати, Ички ишлар вазирлиги ва бошқа ҳарбийлаштирилган бўлинмаларнинг ходимлари. 4. Диний ташкилотлар ва бирлашмаларнинг профессионал хизматчилари . 5. Ҳукумат аъзолари, судьялар, бош прокурор ва прокуратура органларининг мансабдор шахслари, вазирликлар, идоралар раҳбарлари ва уларнинг ў ринбосарлари, ҳокимият ижроия органларининг мансабдор шахслари (вилоятлар, туманлар ва шаҳарларнинг ҳокимларидан таш қ ари) депутат этиб сайлангудек бўлсалар, эгаллаб турган лавозимларидан б ў шаш 6 Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт – пировард ма қ садимиз. Т.8. Т : Ўзбекистон, 2000. 63-бет.

тўғрисида ариза берганлари тақдирдагина Олий М ажлис депутатлигига номзод этиб рўйхатга олинадилар. Депутатликка номзодлар ни р ў йхатга олиш сайловга ў ттиз беш кун қ олганда т ў хтатилади. Депутатликка номзодлар Марказий сайлов комиссияси р ў йхатга олганидан кейин беш кун ичида депутатликка номзод тўғрисида ги маълумот округ сайлов комиссияси томонидан маҳаллий матбуотда эълон қ ил ин ади. Депутатликка номзодлар кўрсатиш, номзодни кенг муҳокама қ илиш сайлов олди муҳим босқичи ҳисобланади. Депутатликка номзодлар Марказий сайлов комиссияси томонидан р ў йхатга олинган кундан бошлаб сайлов олди ташви қ отлар бошланади. Олий М ажлис Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод беш таг а ча ишончли вакилга эга б ў лиши мумкин. Маҳаллий вакиллик органлар и га депутатликка номзодлар уч тагача ишончли вакилга эга б ў лиши мумкин. Ишончли вакиллар номзод депутат этиб сайланиши учун ташвиқот ишлар и олиб борадилар . Ишончли вакилларни депутатликка номзодларнинг ў зи танлайди ва уларни рў йхатга олиш учун тегишли округ сайлов комиссиясига тақдим қилади . Ўзбекистон Республикасида ҳокимият вакиллик органлари га сайловчилар р ў йхатини участка сайлов комиссиялари тузадилар ва уни ҳар бир участкада тегишли участка сайлов комиссиясининг раис и ва котиб и имзолайди. Сайловчи фақат битта сайловчилар р ў йхатига киритилиши мумкин. Участка сайлов комиссияси сайловчилар р ў йхатларини тузиш ишига жамоатчилик вакилларини жалб қ илиш асосида иш олиб борадилар. С айлов кунигача ёки сайлов ўтказилаётган кунда 18 ёшга т ў лган барча фуқаролар сайловчилар р ў йхатига киритилади. Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги ваколатхоналари ҳ узурида, санаторийлар, касалхоналарда, инвалидлар уйларида, дам олиш уйларида ва бошқа даволаш муассасаларида тузилган

сайлов участкалари б ў йича сайловчиларнинг р ў йхатлари мазкур муассасалар ра ҳ барларининг та қ дим этилган маълумотлари асосида тузилади. Ҳарбий қ исмларда сайловчилар р ў йхатлари ҳарбий қ исмлар нинг командирлари та қ дим этган маълумотлар асосида тузилади. Сайловчилар р ў йхат и да ҳар бир сайловчининг фамилияси, исми, отасининг исми ту ғ илган йили ва турар жойи кўрсатилади. Сайлов чилар рўйхати сайловга 15 кун қ олганда сайлов участка ҳ удудида ҳ амма танишиши учун та қ дим қ илинади. Сайловчилар р ў йхат и дан тушиб қ олдирилган сайловчилар участка сайлов комиссиясига арз қ илиши мумкин. Участка сайлов комиссияси йигирма тўрт соат ичида у ни к ў риб чиқиб сайлов чилар рўйхатига киритади. Участка сайлов комиссиялари р ў йхатлар билан танишиладиган жойни ва ва қ тни сайловчиларга хабар қилади. Агар сайлов комиссияси нотўғри қарор қ абул қ илса, бу ҳолда сайловчи сайлов комиссия си қарори устидан қонунда кўрсатилган тартибда судга шикоят қилиши мумкин. Сайлов бюллетенлари сайловга камида уч кун қолганда етказиб бер ил ади. Сайлов бюллетенлари участка сайлов комиссияларига қатъий ҳисоб билан берилади. Сайлов бюллетенлари давлат тилида, шунингдек округ сайлов комиссиясининг қарорига биноан сайлов округи аҳолисининг к ў пчилиги муомала қ иладиган тилларда нашр этилади. Сайлов тўғрисидаги қонунларга биноан сайлов куни овоз бериш эрталаб соат 6.00 дан кеч қ урун 20.00 гача ўтказилади. Овоз бериш одатда махсус ажратилган бинода ўтказилади. Шунинг учун овоз берадиган жойларни жи ҳ озлаб қў йилади, сайлов бюллетенлари бериладиган жой белгиланади ва сайлов қ утилари ў рнатилади. Сайлов қ утилари шундай ў рнатил адики, овоз берувчилар унинг олдига бориш учун яшири н овоз берадиган кабина ёки хоналар орқали ўтади лар. Овоз бериш кабиналари ёки хоналарининг нечта б ў лиши сайлов участкаларидаги сайловчиларнинг сонига қ араб белгиланади. Сайлов чи овоз бериш биносига келгач, участка сайлов комиссиясининг аъзосига ўз шахсини

тасдиқловчи ҳ ужжатни кўрсатади ҳамда сайловчилар р ў йхатига имзо қў яди. Шундан кейин унга сайлов бюллетени берилади . Агарда сайловчи бир сабабга к ў ра сайловчилар р ў йхатига фамилия с и кирмай қолган бўлса унинг шахси , фуқаролиги ва турар жойини тасди қ ловчи ҳ ужжатга асосан сайловчилар р ў йхати и ловасига киритилади . Овоз бериш ва қ тида сайловчи қ арши овоз бераётган номзодларнинг сайлов бюллетенидаги фамилиялар и ни ў чиради . Сайлов куни овоз бериш биноси участка сайлов комиссияси аъзоларининг камида учдан икки қисми ҳозир бўлгандагина очилади . Участка сайлов комиссияси сайлов кунидан олдин сайлов кунини ўтказиш учун ташкил ий вазифаларни кўриб чи қ ади ва ҳар бир сайлов комиссия си аъзоси қандай ишларни бажариш и керак , ариза ва шикоятларни қабул қилиш тартиби , тегишли маълумотларни ким тайёрлайди каби вазифалар олдиндан белгилаб олинади ва жавобгар аъзолар аниқланади . Участка сайлов комиссиясининг раиси соат 20.00-да овоз бериш тамом бўлганлигини эълон қ илади. Овоз бериш тугагач, сайлов қутилар и ни очишдан олдин участка сайлов комиссиясининг аъзолари иштирокида сайлов варақалари солинган ёпиқ конвертлар қутиларга ташланади, фойдаланилмаган барча сайлов бюллетенлари участка сайлов комиссияси томонидан санаб чиқилади ва бекор қ илинади. Участка сайлов комиссияси шу участкада овозга қўйилган барча сайлов участка си бўйича сайлов натижаларини алоҳида-алоҳида баёномасига ёзади. Округ сайлов комиссияси участка сайлов комиссиялари юборган сайлов баёнотига асосан округ бўйича берилган овозларни ҳисоблаб чи қ ади. Депутатликка номзод округдаги барча сайловчилар овозларининг ярмидан кўпроғини олган тақдирдагина сайланган деб ҳисобланади. Округ сайлов комиссияси ҳокимият вакиллик органи депутати қилиб сайланганлик тўғрисидаги гуво ҳ нома беради. Марказий сайлов комиссияси округ сайлов комиссияларидан олинган баёнлар асосида ва сайлов тўғрисидаги қонунлар асосида қуйидаги вазифаларни амалга оширади : 1. Республика б ў йича сайловчиларнинг умумий сонини;

2. Сайлов бюллетенлари ва вара қ алари олган сайловчиларнинг сонини; 3. Овоз беришда иштирок этган сайловчиларнинг сонини; 4. Ҳар бир депутатликка номзодни ё қ лаб ва унга қ арши берилган овозларнинг сонини; 5. Депутатликка номзодлар кўрсатилган ҳар бир сиёсий партия ни ёқлаб берилган овозларнинг умумий сонини; 6. Ҳақи қ ий эмас деб топилган сайлов бюллетенлари ва варақалари сонини аниқлайди. Овоз беришда иштирок этган сайловчилар нинг ярмидан к ў пининг овозини олган Олий Мажлис Қонунчилик палатаси депутатлигига номзод сайланган деб ҳисобланади. Агар сайловчиларнинг р ў йхатига кирит и лган сайловчиларнинг ярмидан кам и сайловда иштирок этган бўлса, сайлов ў тмаган деб ҳисобланади. Агар сайлов округи бўйича иккитадан орти қ номзод овозга қў йилган бўлса ва улардан биронтаси ҳам к ў пчилик овозни ололмаса, яъни депутат бўлиб сайланмай қолса, округ сайлов комиссия энг кўп овоз олган икки нафар номзод ни округда такрорий овозга қўйишни ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилади. Бу қарор Марказий сайлов комиссиясига юборилади. Марказий сайлов комиссиясининг қарор и асосида икки ҳафта ичида такрорий овоз бериш ўтказилади. Сайлов округи халқ депутатлигига кўпи билан иккита номзод овозга қўйилган бўлса ва улардан биронтаси ҳам белгиланган миқдорда овоз оло л май сайланмаган бўлса ёки сайлов округи бўйича овоз беришга умумий сайловчиларнинг ярмидан ози қатнашганлиги учун шу округда сайлов бўлмаган деб ҳисобланса ёҳуд сайлов ҳақиқий эмас деб топилса , Марказий сайлов комиссияси тегишли округ сайлов комиссиясига шу округда такрорий сайлов ўтказишни топширади. Ўзбекистон Республикаси ҳокимият вакиллик орган и га сайланган айрим депутатларнинг ваколатларини ҳақиқий эмас деб топ ил ган тақдирда,

сайловчилар томонидан депутат чақириб олинганда ва бошқа сабабларга кўра депутатлик ваколатлари муддатидан олдин тўхтатилган ҳолларда тегишли сайлов округларида янги сайлов ўтказилади. Халқ депутати ўрни б ў шаб қолганда унинг ўрнига сайлов Марказий сайлов комиссияси томонидан сайлов кунидан камида бир ой олдин белгиланади ва сайлов тўғрисида қонунлар талаблари асосида сайлов ўтказилади. Округ сайлов комиссияси б ў шаб қолган депутатлар ўрнига сайлов ўтказишда округ сайлов комиссиялари сайлов кунига йигирма беш кун қолганида тузилади. Ўзбекистон Республика си Олий Мажлис и ва халқ депутатлари м аҳаллий Кенгашларининг ваколат муддати бир хил - беш йил бўлганлиги учун депутатлик ўрни вакиллик орга ни нинг ваколат муддати тугашига олти ойдан кам вақт қолганда бўшаб қолса, янги депутат сайлови ўтказилмайди. Округ сайлов комиссиялар и сайлов бўлиб ўтгандан кейин депутат бўлиб сайланган депутат тўғрисида Марказий сайлов комиссиясига баёнот беради. Марказий сайлов комиссияси баёнотни олгандан кейин сайланган депутатларни р ў йхатга олади, бу ҳ ақда депутатни хабардор қилади ва Марказий сайлов комиссияси ўн кун ичида сайланган депутатлар тўғрисида эълон қ илади. Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги даврида икки маротаба вакиллик органларига сайловлар ўтказилди, ҳар қандай давлат ўз эркини, ҳуқуқини қўлга киритар экан, унда давлат ҳокимиятини амалга оширилиши вақт ўтган сари ривожланиб такомиллашиб боради ҳамда янги ислоҳотларга талаб ва эҳтиёжлар ортади.

Похожие

Сайлов тизими тушунчаси

Демократия ва сайловлвр, Узбекистонда сайлов тизими

Мусулмон ҳуқуқи тизими соҳалари ва институтлари

Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими

Қишлоқ хўжалик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва тизими