Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими - Юриспруденция - Рефераты

Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

120.5 KB

Режа: 1.Фуқаролик суд юритишнинг мақсади ва вазифалари 2. Фуқаролик процесси тушунчаси ва субъектив ҳуқуқларни ҳимоя қилиш шакл (форма)лари 3. Ўзбекистон Республикаси процессуал ҳуқуқи фанининг тушунчаси ва предмети 4. Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг манбалари ва тизими 5. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими

Фуқаролик суд юритишнинг мақсади ва вазифалари Ўзбекистон Республикаси мустақилликка эришгандан сўнг, демократик ҳуқуқий давлат қуриш, адолатли фуқаролик жамиятини шакллантириш йўлидан дадил қадам ташлаб бориб, жаҳон ҳамжамиятида мустаҳкам ўрин эгалламоқда. Мамлакатимизда турли соҳаларда ислоҳатлар ўтказилмоқда. Ўтказилаётган ислоҳатларнинг қонуний замини Конституцияда ёритилган бўлиб, унда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларининг устуворлиги, қонунларнинг устунлиги, ҳуқуқ ва одил судловни тўғри амалга оширишга қаратилган қоидалар ўз ифодасини топган. Ҳар бир шахсга ўз ҳуқуқ ва эркинликларини суд орқали ҳимоя қилиш давлат органлари, мансабдор шахслар, жамоат бирлашмаларининг ғайриқонуний хатти-ҳаракатлари устидан судга шикоят қилиш ҳуқуқининг кафолатланиши Конституциянинг 44-моддасида алоҳида ҳуқуқий меъёр белгиланган бўлиб, бунда суд ҳокимиятини бошқа давлат идораси суд каби низоли фуқаролик масалаларини тўғри, одилона ҳал эта олмаслиги суд ҳокимиятининг муҳим жиҳатларидан эканлиги кўрсатилган. Президентимиз И.А.Каримов инсон ва давлат ўртасидаги муносабатларда инсон манфаатлари устувор бўлиши кераклиги, давлат ва давлат ҳокимиятининг барча тармоқлари ўз фаолиятини инсон ҳуқуқлари ҳимоя қилиш ва қўриқлаш ишига сафарбар қилгандагина ўз вазифасини тўғри адо этажаклиги, фуқароларнинг манфаатлари ва ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя қилиш соҳасини мумкин қадар кенгайтириш даркорлиги, айрим тармоқ қонунларида ҳуқуқлари паймол этилган фуқароларнинг шикоятларини судлов йўли билан эмас, балки маъмурий йўл билан кўриб чиқиш тартиби учраб туришлиги, бу ҳол инсон ҳуқуқлари Умумжаҳон декларациясига ва бизнинг Конституциямиз талабларига зидлигини қайд қилиб...

...Фуқаро агар унинг қонуний манфаатлари ва ҳақ-ҳуқуқлари паймол этилган тақдирда, ҳар қандай масала бўйича ҳимоя учун судга мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлмоғи даркор,1 деб кўрсатиши суд ҳокимиятига нисбатан бўлган муносабатни ўзгартириш лозимлигидан далолатдир. Манфаатдор шахсларнинг қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилишнинг суд тартибида амалга ошириш тадбирлари амалиётда ижобий натижалар бераётганлигини ҳаёт тақозо этмоқда. Бунга асос сифатида фуқаролик процессуал ҳуқуқий меъёрларни суд амалиётига таъсир кўрсатиши ва суднинг ўзига берилган ваколат доирасида чин ҳақиқатни аниқлашга ва шу билан одил судловни амалга оширишга қаратилган барча ҳуқуқлардан фойдалана олиш имкониятига эга бўлиши суд ҳокимияти бошқа давлат органларидан ажратиб туради. Демак, Конституция ва бошқа қонунларда кўрсатилганидек, суд органларининг демократик жиҳатларининг энг муҳимларидан бири давлат ва жамият манфаатларини ҳимоя қилишда фуқаролар ҳуқуқи ва эркинликлари ҳимоясининг устун қўйилишидир. Манфаатдор шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш билан суд одил судловни амалга оширади. Одил судлов фақат судлар томонидан амалга оширилиши «Судлар тўғрисида»ги қонунда ўз ифодасини топган. Ўзбекистонда суд ҳокимияти қонун чиқарувчи ва ижро этувчи ҳокимиятлардан, сиёсий партиялардан, бошқа жамоат бирлашмаларидан мустақил равишда иш юритиш ҳақида Конституцияда ўз ифодасини топганлиги истиқлолга эришган Республикамизнинг демократик, адолатли ҳуқуқий давлат қуриш сари ташлаган илк қадамларидан ҳисобланади.

Судлар ўз фаолиятлари билан манфаатдор шахсларнинг нафақат ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиши, шу билан уларни қонунни ҳурмат қилиш ва унга риоя этиш руҳида ҳам тарбиялайди. Судлар одил судловни амалга оширишда мустақил фақат қонунгагина бўйсинишлари ва бу борада олиб бориладиган фаолиятга бирон-бир тарзда аралашишга йўл қўймаслиги ва бундай аралашув қонунга мувофиқ жавобгарликка сабаб бўлишлиги «Судлар тўғрисида»ги қонуннинг 2- моддасида белгилаб қўйилган.1 Суд одил судловликка қаратилган фаолиятини фуқаролик суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонунларга мослаган ҳолда, судга тааллуқли бўлган фуқаролик, оила, меҳнат уй-жой ва бошқа ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган даъво талабларига оид ишларини, низосил бўлган алоҳида тартибда кўриладиган ишларни ҳамда давлат идоралари, бошқа идоралар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракатлари (қарорлари) устидан берилган ариза ва шикоятларни кўриш тўғрисидаги ишлар бўйича қонуний асослантирилган, адолатли ҳал қилув қарори чиқариш билан амалга оширади. Фуқаролик суд ишларини юритишнинг мақсад ва вазифалари процесс иштирокчиларининг бузилган моддий ва процессуал ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва шу билан фуқароларни қонунлар, ҳуқуқий меъёрларни бажаришга онгли муносабатда бўлиш руҳида ҳам тарбиялашни назарда тўтади. Жамиятда ҳуқуқий фикрлар билдирилган: «Инсон ҳуқуқлари-инсонпарвар демократик ҳуқуқий онгнинг ўзагидир. Ҳуқуқий онг даражаси-бу одамларнинг ҳуқуқлардан шунчаки хабардорлиги, қонунларни билишигина эмас, бу энг аввало қонунларга риоя этиш ва уларни бажаришга тайёрларлик, қонунга итоаткорлик, ҳуқуқни ва одил судловни ҳурмат қилишдир.»1

Демак, суднинг одил судловни амалга оширишга қаратилган фаолиятининг кўрилиши лозим бўлган масалани тўғри ҳал қилиш учун манфаатдор шахсларга қонунда кўрсатилган процессуал ҳаракатларни татбиқ этиш билан ғайриқонуний ҳарака қилган тарафга нисбатан давлатнинг мажбурлаш кучини қўллаш ва тегишли фуқаролик ишларини ечимини топиш муаммолари тушунилади. Фуқаролик процесси тушунчаси ва субъектив ҳуқуқларни ҳимоя қилиш шакл (форма)лари Ҳуқуқ соҳасида ишлатиладиган «процесс» атамаси лотинча «процессум» сўзидан олинган бўлиб, ҳаракат деган маънони англатади. Фуқаролик процесси фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш билан боғлиқ ҳараркатни, фаолиятни билдиради. Демак, фуқаролик процеси деганда, қонун билан белгиланган фуқаролик ишларини кўриш, ҳал қилиш ва суд қарорларини ижро этиш билан боғлиқ фаолиятни тушунамиз. Процессуал қонун суд фаолиятини амалга оширилишида манфаатдор шахсларга ишда иштирок этиш ҳуқуқини, уларга қатор процессуал ҳуқуқлар берилишини ва процессуал бурчлар юклатилишини белгилайди. Мустақил Ўзбекистонда фуқароларнинг ҳуқуқларини янада тўлароқ ҳимоя қилиш мақсадида фуқаролик процессуал қонунчилик ҳам янгиланмоқда.

Субъектив ҳуқуқларни, яъни фуқаролар, ташкилотларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш шакллари «Судлар тўғрисида»ги қонунда белгиланган. Бунга кўра, Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик суди ва жойлардаги судлар ўз фаолиятини ана шу вазифаларга қаратганлар. Конституциявий судининг ташкил этиш ва унинг фаолият тартиби алоҳида кўриладиган соҳага киради. Умумий судлар Конституцияга ва бошқа қонунларда белгиланган инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги халқаро ҳужжатларда қабул қилинган фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларига корхоналар, муассасалар, ташкилотларнинг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларига риоя этилишини кафолатлашга қаратилган фуқаролик ишларини кўриш, одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ процессуал ҳаракатларни амалга оширадилар. Фуқаролик процесси шахсларнинг мулкий ва шахсий ҳуқуқларнинг суд томонидан ҳимоя қилиниши шакли сифатида кўрлади. Шу муносабат билан муайян фуқаролик процессуал ҳаракатлар қилинади. Бундай ҳаракатлар судда фуқаролик ишининг тарафлари сифатида қатнашувчилар ва ишнинг бошқа иштирокчилари томонидан қилинадиган процессуал ҳаракатлар шунингдек, фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амалга оширувчи суднинг процессуал ҳаракатларидан иборат бўлади. Судда тарафлар ва ишда иштирок эувчи бошқа шахсларнинг муайян фуқаролик процессуал ҳуқуқ ва бурчлари бор. Бу ҳуқуқ ва процессуал бурчлар фуқаролик процессида иштирок этувчиларнинг процессуал ҳаракатлар қилишлари тарзида амалга оширилади.

Бирон-бир ҳуқуқни амалга оширишда манфаатдор шахс ишни судда даъво қўзғатиш йўли билан бошлайди. Суд бу ишнинг судга тааллуқли бўлиш-бўлмаслигини текшириб, даъво аризасини қабул қилиш ёки қабул қилмаслик тўғрисида ажрим чиқарарди. Даъво талабларининг қўзғатилишидан хабардор бўлган жавобгар эса даъво юзасидан баёнот беради, ўз эътирозларини билдиради ёхуд қарши даъво қўзғатади. Суд, тарафлар ва ишда иштирок этувчи бошқа шахслар бундай ҳаракатлардан ташқари, яна бошқа ҳаракатларни ҳам амалга оширадилар. Бу ҳаракатларнинг ҳаммаси фуқаролик процессуал ҳаракатлар бўлиб, фуқаролик суд ишларини юритиш, янги фуқаролик процесси сифатида кўрилади. Суднинг ишда иштирок этувчи шахсларга нисбатан ва бу шахсларнинг судга нисбатан бўлган фуқаролик процессуал ҳуқуқ ва бурчларини амалга оширишга қаратилган ҳаракатлари фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатлар бўлади. Фуқаролик суд ишларини юритиш (фуқаролик процесси) вазифалари тўғрисида шуни айтиш керакки, Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодексининг 4-моддасида белгиланганидек, фуқаролик суд ишларини юритиш вазифалари фуқароларнинг шахсий-сиёсий, иқтисодий- ижтимоий ҳуқуқларини, эркинликларини ва манфаатларини, шунингдек корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, жамоат бирлашмалари ва фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органларининг ҳуқуқлари ҳамда қонун билан қўриқланадиган манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида фуқаролик ишларини тўғри, ўз вақтида кўриб чиқиш ва ҳал этишдан иборатдир. Фуқаролик суд ишларини юритиш қонунийлик ва ҳуқуқ-тартиботни мустаҳкамлашга, демократияни, ижтимоий адолатли, фуқаролар ўртасида тинчлик ва миллий тотувликни таъминлашга қўмаклашиши лозим.

Мустақил Ўзбекистон давлати истиқлол қонунларининг қатъиян аниқ бажарилиши фуқароларнинг қонуний манфаатлари ва ҳуқуқларини шак- шубҳасиз қўриқлаш тўғрисида Президентимиз рахнамолигида қатор тадбирлар белгиланиб, шу билан ҳуқуқни муҳофаза қилувчи идоралар олдига муҳим вазифалар қўйилди. И.А.Каримов ҳуқуқ органлари фаолиятининг қонуний негизини мустаҳкамлашимиз зарурлиги... ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар зиммасига катта масъулият юкланганлиги, суд, прокуратурар, милиция тўғрисидаги қонунларни такомиллаштириб бориш заруриятини тобора кўзга ташланаётганлиги ҳақида1 таъкидладилар. Шу муносабат билан фуқаролик процессининг роли тобора ошиб бормоқда. Бунга Олий Мажлиснинг 1997 йил I-чақириқ IХ-сессиясида Фуқаролик ва Хўжалик процессуал кодексларининг қабул қилиниши ёрқин мисол бўла олади. Фуқаролик суд ишларини юритишда одил судловни Ўзбекистон халқининг иродасини ифодаловчи қонунларга асосланган ҳолда амалга оширилиши ўз ифодасини топган. Фуқаролик суд ишларини юритиш қоидаларига кўра, ФПКнинг 2- моддаси Ўзбекистон Республикасининг ҳамма судларида фуқаролик ишларини юритиш тартиби қонун ҳужжатлари ва Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал кодекси1 билан белгиланиши кўрсатилган. Фуқаролик суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонун ҳужжатлари даъво тартибидаги ишларни, органлар ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятлар бўйича ишларни ҳамда алоҳида тартибда юритиладиган ишларни кўриб чиқиш ва ҳал этиш тартибини белгилайди.

Органлар ва мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятлар, шунингдек алоҳида тартибда кўриладиган ишлар бўйича иш юритиш тартиби асосан ФПКнинг 26-35-бобларида келтирилган моддалар билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасининг судларида фуқаролик суд ишларини юритиш, иш кўрилаётган, айрим процессуал ҳаракатлар бажарилаётган ёки суднинг ҳал қилув қарори ижро қилинаётган вақтда амалда бўлган Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик процессуал ва бошқа қонунлар асосида олиб борилади. Башарти Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик суд ишларини юритиш тўғрисидаги қонун ҳужжатларидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилади (ФПКнинг 3-моддаси). Суд ишларини юритиш муайян шаклда амалга оширилади. Бу фуқаролик процессуал шакл (форма)нинг моҳити қуйидагилардан иборат: 1-дан, фуқаролик ишлари бўйича иш юритиш тартиби олдиндан процессуал қонун билан белгилаб қўйилган бўлади; 2-дан, суд ҳимояси учун қонунда белгиланган ёзма шаклда судга мурожаат қилиш ҳуқуқи берилади; 3-дан, ишда иштирок этувчи шахслар процессуал ҳуқуқлардан, хусусан ишни кўришда суд мажлисида иштирок этиш ҳуқуқидан фойдаланадилар;

4-дан, суднинг ҳал қилув қарори процессуал қонунда кўрсатилган далиллар воситаси билан аниқланган фактик маълумотларга ва қонунга асосланган бўлиши шарт қилиб қўйилади. Ишни кўриш жараёнида суд умумий қоида бўйича чин ҳақиқатни аниқлаш учун ишни кўриш вақти ва жойи тўғрисидаги тарафларни хабардор қилиши лозим. Суд мажлисида уларга ҳуқуқларини ҳимоя қилиш, баёнот бериш, иш материаллари билан танишиш, далиллар тақдим этиш, иккинчи тарарфга эътироз билдириш, ўзининг даъво талабларига ёинки даъвога тегишли бўлган эътирозни тегишли далиллар билан исботлаш имкониятини таъмин қилади. Одил судловни бундай процессуал шакли судга иш бўйича чин ҳақиқатни аниқлаш ва қонунга асосланган ҳал қилув қарорини чиқариш имкониятини бериш билан бирга тарафларга суд орқали шахсий ва мулкий ҳуқуқларнинг ва қонун билан қўриқланадиган манфаатларнинг ҳимоя қилиниши имкониятини ҳам яратади. Ишда иштирок этувчи шахслар процессуал ҳуқуқларини ва процессуал бурчларини тегишли процессуал ҳаракатлар қилиш йўли билан амалга оширадилар. Масалан, фуқаролик суд иши бошланишида агар даъвогар бўлса, даъво талабларини қўзғатиш ҳуқуқини судга даъво аризасини бериш йўли билан амалга оширади. Жавобгар эса даъвогар қарши ҳимоя қилиниш ҳуқуқини, яъни даъвога қарши эътироз билдириш ёки қарши даъво қўзғатиш йўли билан амалга оширади. Суднинг дастлабки процессуал ҳуқуқи тарафларнинг шахсан баёнот бериш учун таклиф қилиш тўғрисида ажрим чиқариш ва уларни судга чиқариш тартибида амалга оширилади. Суднинг процессуал бурчи тарафлар ўртасидаги низога оид масалаларни аниқлаш учун тарафларни сўроқ қилиш, далилларни тўплаш, келтирилган далилларни

текшириш ва бошқа баъзи процессуал ҳаракатларни бажаришдан иборат бўлади. Ниҳоят, юқорида таъкидланганидек, фуқаролик процессининг моҳияти фуқароларнинг сиёсий ҳуқуқларини, меҳнатга, уй-жойга оид ҳуқуқларини ва бошқа шахсий ва мулкий ҳуқуқларини, ташкилотларнинг мулк шаклидан қатъий назар уларнинг мулкий ва қонун билан ҳимоя қилинадиган манфаатларини суд йўли билан қўриқлаш, қонунчилик ва ҳуқуқ тартиботига риоя қилинишини таъминлаш, фуқароларни, демократияни, ижтимоий адолатни, фуқаролар ўртасида тинчлик ва миллий тотувликни таъминлашдан иборатдир. Ўзбекистон Республикаси процессуал ҳуқуқи фанининг тушунчаси ва предмети Фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амалга ошириш фуқаролик суд ишларини юритиш тартиби, суднинг ва процессда иштирок этувчиларнинг процессуал ҳаракатлари, шунингдек уларнинг процессуал ҳуқуқ ва бурчлари процессуал қонунларда белгиланган. Маълумки, мустақил Республиканинг ҳуқуқ фанлари бир неча соҳаларга бўлинади. Шулардан бири фуқаролик процессуал ҳуқуқи ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик процессуал ҳуқуқи эса ҳуқуқ сҳасининг бир тармоғи бўлиб кўрилади.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқи деб, фуқаролик ишларини кўришда суднинг одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларини ифодалайдиган фуқаролик процесси иштирокчиларининг ҳаракатларини қонун асосида тартибга соладиган, шунингдек суд қарорларининг ижро этилиши тартибини белгилайдиган ҳуқуқ меъёрларининг мажмуига айтилади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг предмети-суд мажлисида текшириладиган ва ҳал қилинадиган фуқаролик ишлари туфайли вужудга келадиган суд ва процесснинг бошқа иштирокчилари ўртасидаги ижтимоий муносабатларни ташкил этади. Фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилиш бўйича бўладиган суд фаолияти маълум босқич (қисм)ларга бўлиниб амалга оширилади. Фуқаролик процессининг бундай босқичлари: фуқаролик ишини қўзғатишдан, ишни судда кўриш учун тайёрлашдан, ишни суд мажлисида кўриш ва ҳал қилишдан, суднинг ҳал қилув қарорлари ва ажримлари юзасидан шикоялар бериш ва протестлар келтиришдан ва ниҳоят суднинг ҳал қилув қарорлари ижросидан иборат бўлади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи ўз мазмунига кўра фуқаролик ишларини юритишни тартибга солиб, қўзғатилган фуқаролик иши юзасидан суднинг, процесс иштирокчиларининг, суд қарорларини ижро этувчиларнинг қандай ҳаракатларни қандай тарзда бажаришлари лозимлигини, бундай ҳаракатларнинг оқибатлари нимадан иборат бўлишлигини (масалан, иш ҳақи ундиришни, келтирилган зарарни тўлашни) белгилайди. Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг мазмунига назар солинса, бу ҳуқуқнинг ҳуқуқ соҳалари билан маълум даражада боғлиқ эканлигини кўрамиз. Чунончи, фуқаролик процессуал ҳуқуқи жиноят процессуал ҳуқуқи

билан чамбарчас боғлиқ ҳолда кўрилади. Ҳуқуқни бу ҳар икки соҳасини бирлаштирадиган мазмун шуки, улар одил судловни амалга ошириш билан боғлиқ ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи, ҳуқуқнинг қатор бошқа соҳалари билан ҳам боғлиқ. Масалан, унинг давлат ҳуқуқи билан боғлиқлиги суд фаолиятини тартибга солади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фуқаролик, оила, меҳнат, уй- жой, шунингдек маъмурий ҳуқуқ соҳалари билан ҳам узвий боғлиқдир, чунки фуқаролик процессида бундай ҳуқуқий муносабатлар келиб чиқадиган низолар судга тегишли бўлишига қараб текширилади ва ҳал қилинади. Аксарият ҳолларда фуқаролик, оила, меҳнат, уй-жой, давлат органлари ва бошқа органлар, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан шикоятлар бўйича ҳуқуқий муносабатларда иштирок этувчи шахслар зиммаларидаги бурчларни ўз ихтиёрларича бажарадилар. Аммо барча ҳолларда ҳам шундай бўлавермайди. Баъзи шахслар (фуқаролар, ташкилотлар) бурчларини бажаришдан бош тортдилар. Бундай ҳолларда бузилган ҳуқуқни суд йўли билан қўриқлаш, давлатнинг мажбурлаш тадбирини қўллаш талаб қилинади. Бундай мажбуриятларни фуқаролик процесси тартибида суд амалга оширади. Ҳуқуқнинг ва қонун билан қўриқланадиган манфаатнинг суд томонидан қўриқланиши фуқаролик процессуал қонунларда кўрсатилган процессуал шаклда амалга оширилади. Чунончи, фуқароларнинг соғлиғига ғайриқонуний шикаст етказилганида кўрилган моддий зарарни ундиришга бўлган ҳуқуқ (модий ҳуқуқ) фуқаролик ҳуқуқий меъёрлари билан белгиланса, фуқаролик процессуал ҳуқуқ меъёрларида бундай бузилган ҳуқуқни қўриқлаш (зарар ҳақини ундириш учун зарур далиллар тўплаш, талаб (даъво)нинг кўрилиши, ҳал қилиниши, тегишли ҳақнинг ундирилиши) тартиби белгиланади.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг манбалари ва тизими Ҳуқуқнинг, шу жумладан фуқаролик процессуал ҳуқуқининг ҳам ягона манбаи Ўзбекистон халқининг иродаси бўлади. Мустақил Ўзбекистоннинг Жамият тараққиёти тўғрисидаги билимларга асосланган сиёсати ўзининг қонунларида яққол ифодасини топмоқда. Бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлатимизнинг сиёсати фуқаролик процессуал ҳуқуқнинг ҳам мазмунини белгилайди. Фуқаролик процессуал ҳуқуқнинг юридик манбалари тўғрисидаги кўрсатмалари қонуларда белгиланган. ФПКнинг 2-моддасида ва бошқа қонунларда белгиланганидек, суд ишлари Республика Олий Мажлисининг сессияларида қабул қилинган қонунлар, Президент фармонлари, Республика Давлат Олий идора органларининг қарорларига асосан ҳал қилинади. Шунингдек, суд давлат ҳокимиятининг бошқа органлари томонидан ўзларига берилган ҳуқуқ доирасида чиқарилган актларни ҳам татбиқ қилади. Суд қонунга мувофиқ чет эл ҳуқуқ меъёрларини ҳам татбиқ этади. Шунга биноан фуқаролик процессуал ҳуқуқининг манбалари тубандагилардир:

биринчидан, Ўзбекистон Республикаси Конституцияси1, хусусан, бу асосий қонун суд, хўжалик суди ва прокуратура идораларининг ташкил топиши ва фаолиятлари тамойил (принцип)ларини, фуқаролар, ташкилотларнинг ҳуқуқ ва бурчларини белгилайдиган ҳуқуқий меъёрларидир; иккинчидан, Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрда қабул қилинган «Судлар тўғрисида»ги қонуни2 одил судлов вазифаларини белгиловчи, унинг демократик принципи асосида амалга оширилиши усулларини, одил судлов органларининг тузилиши, ташкил топиши ва фаолияти принципларини белгиловчи муҳим қонун ҳужжатдир; учинчидан, Ўзбекистон Республикасининг фуқаролик ва хўжалик процессуал кодекслари-фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амалга оширишнинг процессуал тартибини батафсил қоидалаштирувчи қонун бўлиб, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томониан 1997 йил 30 августь ойида қабул қилиниб, 1998 йил 1 январдан эътиборан амалга киритилди; тўртинчидан, процессуал масалалар юзасидан ҳуқуқий меъёрлар Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодексида, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексида, Ўзбекистон Республикаси Оила кодексида, транспортга оид қонунларда, муаллифлик, ихтирочиликка оид қонун ва рационалиаторлик Низомларда, маъмурий ҳуқуқ, молия ҳуқуқи ва шу каби бошқа ҳуқуқ меъёрларида ҳам берилган;1 бешинчидан, фуқаролик процессуал ҳуқуқ манбаларига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг, давлат ҳокимияти ва бошқарув органларининг ҳуқуқий меъёрий ҳужжатлари киради.

Ўзбекистон Республикаси Олий суди ва Олий хўжалик суди Пленумларининг қарорлари ҳуқуқ манбаи бўлиб ҳисобланмаса ҳам, аммо бу қарорларда процессуал қонунларни тўғри татбиқ этиш юзасидан берилган изоҳатлар (тушунтиришлар) муҳим аҳамиятга эгадир. Бундай изоҳатлар тушунтирилаётган қонунни татбиқ қилувчи судлар ва бошқа мансабдор шахслар учун мажбурийдир (Ўзбекистон Республикасининг «Судлар тўғрисида»ги қонунининг 19-моддаси). Процессуал қонунларнинг ҳудуд ва вақт бўйича амалда бўлиши тўғрисида шуни айтиш керакки, Ўзбекистон Республикаси қонунлари Республикамиз ҳудудида, қорақалпоғистон Республикасининг қонунлари-шу Республика ҳудудида, Ўзбекистон давлат ҳокимиятининг маҳаллий органлари томонидан қабул қилинган ҳуқуқий-меёърий ҳужжатлар мазкур ҳудудларда ҳамма учун, барча фуқаролар ва ташкилотлар учун мажбурий кучга эга бўлади. Умумий норматив характерга эга бўлган Ўзбекистон Республикаси қонунлари, шу жумладан фуқаролик процессуал ҳуқуқлар ҳам, агар уларнинг қайси вақтдан эътиборан кучга кириши тўғрисидаги шу эълон қилинаётган қонуннинг ўзида махсус кўрсатма бўлмаса, умумий қоида бўйича газеталарда эълон қилинганидан кейин кучга киради (масалан, Фуқаролик процессуал кодексининг қонуний кучга кириши Олий Мажлис қарорида 1998 йил 1 январдан эътиборан амалга киритилиши, Конституциявий суд томонидан қабул қилинадиган қарорлар эса матбуотда эълон қилингандан кейин амалга киритилган ҳисобланиши ва ҳ.к.) Фуқаролик процессуал ҳуқуқда қиёслаш (аналогия) ва уни татбиқ этилиши тўғрисидаги ФПКнинг 12-моддаси 3-қисмида кўрсатма берилган. Бу қонунда «Низоли муносабатни тартибга соладиган қонун бўлмаган тақдирда, суд шу муносабатга ўхшаш муносабатни тартибга соладиган қонунни татбиқ

этади, бундай қонун ҳам бўлмаган тақдирда эса, суд Республика қонунларининг умумий асослари ва маъносига таянади» деб кўрсатилади. Бу қонун мазмунидан қиёслашнинг икки кўринишида бўлиши, яъни қонун қиёслаши ва ҳуқуқ қиёслашига бўлиниши англашилади. қонун ва ҳуқуқ қиёсланиши таърифи фуқаролик ҳуқуқи фанида берилган. Ўхшаш муносабатларни тартибга соладиган қонунни татбиқ этишликка қонун қиёслаши деб айтилса, низоли муносабатни Республика қонунларининг умумий асослари ва маъносига таяниб ҳал қилишликка ҳуқуқ қиёслаш деб айтилади. қиёслаш тўғрисидаги қоидаларни татбиқ этишда тубандагиларни назарда тутиш лозим: биринчидан, юқорида кўрсатилган қоидаларга фақат мазкур масала юзасидан тегишли қонун ва фармойишларнинг бўлмагани ҳолдагина асосланиб, ишни ҳал қилиш мумкинлигини; иккинчидан, бундай қиёслаш тариқасида чиқариладиган суд қарори фақат кўрилаётган фуқаролик иши учунгина кучда бўлишлигини; учинчидан, суд «Республика қонунларининг умумий асослари ва маъносига таянади» деб берилган кўрсатмага қуруқдан-қуруқ ҳавола қилмасдан, балки қарорни ифодалашда, суд қонунчиликнинг қайси бир умумий асосларига таяниб, ўз қарорини чиқарганлигини кўрсатиши лозим. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал ҳуқуқининг тизими ФПКнинг дастури тузилишига бирмунча мувофиқ тарзда бўлиб, тубандагича ифодаланади:

биринчи бўлимда-умумий қоидаларда ўз мазмуни бўйича процесснинг барча бўлимларига оид бўлган ишларини юритишнинг умумий қоидалари билан бирга суднинг таркиби, четлатиш, яъни фуқаролик ишини ҳал қилишда иштирок этувчиларнинг бирига ёки бир нечасига норозилик билдириш; тааллуқлилик, яъни ишнинг қайси суд идораси ёки бошқа идора томониан ҳал қилиниши; процесс иштирокчилари; далиллар, умумий қисмига янги ФПК бўйича иш юритишни тўхтатиш, аризани кўрмасдан қолдириш; иш юритишни тугатиш тўғрисидаги боблар ҳам киритилди, чунки бу иш юритишнинг барча босқичларида учраб туриши назарда тутилган. Булар ташқари, суд харажатлари; процессуал муддатлар, суд жарималари ва ниҳоят суд хабарлари ва чақириқлари тўғрисидаги масалалар берилган: иккинчи бўлим-биринчи инстанция судида иш юритишга бағишланган бўлиб, бу бўлим ўз навбатида кичик бўлимларга бўлинган. Биринчи бўлимда умумий қоидалар берилган, унда судловлилик; иш қўзғатиш; фуқаролик ишини судда кўришга тайёрлаш; судда ишни кўриш; суд ҳал қилув қарорлари; сиртдан иш кўриш; биринчи инстанция судининг ажримлари берилган. қолган кичик бўлимлрда иш юритишнинг учта тури берилган, масалан, иккинчи кичик бўлимда даъво ишларини ва унинг умумий қоидалари; даъво ишларини юритишнинг судларга ва унинг умумий қоидалари; даъво ишларини юритишнинг судларга тааллуқлилиги; қарши даъво; даъвони таъминлаш; даъво ишларини кўришнинг хусусиятлари ифодаланган. Учинчи кичик бўлимда давлат органлари ва бошқа органлар, шунингдек мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоят ва аризалар бўйича иш юритиш;

Тўртинчи кичик бўлимда алоҳида тартибда иш юритиш тўғрисидаги қоидалар баён этилган; учинчи бўлимда-кассация ва назорат тартибида иш юритишнинг умумий қоидалари ва кассация инстанцияда иш юритишга оид ҳамда қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорлари, ажримлар ва қарорларнинг қонуний, асосли ва адолатли эканлигини қайтадан кўриш тўғрисидаги қоидалар белгиланган; тўртинчи бўлимда-суд қарорларининг ижро этилишига оид қоидалар баён этилган; бешинчи бўлимда-фуқаролик процессида чет эл фуқаролари ва ташкилотлари, фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг иштироки тўғрисидаги қоидалар берилган. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал қонунларининг юқорида кўрсатилган тарзда бўлиниб, ифодаланиши фуқаролик процессуал ҳуқуқининг умумий ва махсус қисмларига бўлиниб тасниф (классификация) қилинганлигини кўрсатади. Демак, дарсликнинг умумий қисмида жараённинг ҳамма босқичларида юритиладиган ишларнинг барча турлари учун умумий аҳамитга эга бўлган қоидалар берилган. Махсус қисмида эса, фуқаролик ишларининг айрим туркумларини кўриш, ҳал қилиш учун ва фуқаролик жараённинг айрим босқичлари учун махсус аҳамиятга эга бўлган ҳуқуқий меъёрлар баён этилади. Фуқаролик ишларини кўришда одил судлов олдига ҳам янгидан-янги вазифалар кўйилиши муносабати билан фуқаролик процессуал ҳуқуқ тизими ҳам ривожланиб, такомиллашиб боради ва доимий ҳаракатда бўлади.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг умумий қисмида кўрсатилган фуаролик жараёнининг асосий тамойиллари, далиллар, жараён субъектлари, тааллуқлилик, фуқаролик процессуал ҳуқуқининг манбалари тўғрисидаги нормалар юқорида айтилганидек, ишларни юритишнинг ҳамма турлари, жараённинг ҳамма босқичлари учун умумий аҳамиятга эга. Фуқаролик жараёнининг субъектлари: тарафлар, учинчи шахслар, прокурор, суддаги вакиллик, процессуал ҳуқуқ лаёқати ва муомала лаёқати ҳақидаги нормалар жараённинг турли босқичлари учун ҳам, судда кўриладиган турли туркумдаги фуқаролик ишлари, биринчи инстанция суди, ишни юқори судда кўриш ва ҳал қилув қарорларини ижро қилиш босқичи учун ҳам бир хил умумий аҳамиятга эгадир. Суд процессуал ҳаракатларни фуқаролик ишларини тўғри ҳал қилиш, бу борада корхона, муассаса, ташкилотва бошқа жамоат бирлашмаларининг манфаатларини ва тарафларнинг ҳуқуқларини ҳар томонлама қўриқлаш, қонунчиликнинг бузилишига йўл қўймаслик мақсадларида амалга оширади. Фуқаролик жараёнида иштирок этувчи тарафлар процессуал ҳаракатларни ўз ҳуқуқларини амалга ошириш ва зиммасаларига юкланган процессуал бурчларини адо этиш мақсадида қатнашадилар. Процессуал ҳаракатлар муайян процессуал оқибатларни келтириб чиқаради, чунончи, даъво қўзғатилишини, даъво юзасидан суд жараёнининг ўтказилишини, кўрилган даъво бўйича суднинг ҳал қилув қарорининг чиқарилишини, ҳал қилув қарорининг мажбурий ижро этилиши оқибатини; тарафларнинг шикоятлари ва прокурорнинг ишни кассация ва назорат тартибида кўриш тўғрисида келтирган протести эса, ишнинг юқори суд органи томони қайтадан кўрилиши оқибатларини туғдиради.

Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг махсус қисми фуқаролик ишларининг турли туркумлари бўйича ишларнинг юритилишини тартибга соладиган махсус процессуал нормалар йиғиндисидан иборатдир. ФПКнинг 2- моддасида кўрсатилганидек, фуқаролик суд ишларини уч турга: биринчидан, даъво тартибида фуқаролик, оила, меҳнат ва уй-жойга оид ҳуқуқий муносабатлардан келиб чиқадиган низоли ишларга; иккинчидан, органлар, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятларга оид ишларга; учинчидан, алоҳида тартибда иш юритиш бўйича кўриладиган ишларга бўлинади. Биринчи туркумдаги даъво ишларининг ўзига хос хусусияти шундаки, бунда муайян ҳуқуқ тўғрисидаги низо бўлади. Судда даъво ишларининг юритилиши-даъво талабини қўзғатиш пайтидан эътиборан бошланади. Бузилган ёки низолашаётган фуқаролик ҳуқуқини ҳимоя қилиш тўғрисидаги талаб сифатида кўриладиган даъво-судда иш кўришнинг предмети бўлади ва унинг исботланишига қараб ё қондиришга ёки рад қилишга тегишли бўлади. Органлар, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятларни ўзига хос хусусиятлари шундан иборатки, бунда тарафларнинг муносабатлари давлат бошқаруви органларининг фаолияти билан боғлиқ ҳолда кўрилади. Алоҳида иш юритиш тартибида кўриладиган ишлар шундай фуқаролик ишларидирқи, булар юзасидан ҳуқуқ тўғрисидаги низо бўлмайди, бировга нисбатан даъво ҳам қўзғатилмайди, аризачи судга фақат муддаосини билдиради. Агар суд алоҳида тартибда иш кўраётганида манфаатдор шахсбирон-бир ҳуқуқ тўғрисидаги низо қўзғатса, суд низоли ишнинг умумий даъво иши тартибида ҳал қилиниши лозимлиги тўғрисидаги масаланинг кўрилиши керак бўлади.

Судда алоҳида иш юритиш тартибида кўриладиган фуқаролик ишлари ҳам, Республика қонунларида белгиланган айрим истисноларга риоя қилган ҳолда суд ишларини юритишнинг умумий қоидалари асосида кўрилади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқининг махсус қисми ҳуқуқий меъёрлари жараённинг тубандагича босқичларида: биринчидан-биринчи инстанция судида иш кўришда; иккинчидан-ҳал қилув қарорларининг кассация тартибида юқори судларда текширилишида; учинчидан-ҳал қилув қарорларининг назорат тартибида қайтадан кўрилишида; тўртинчидан, ҳал қилув қарорларининг янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайтадан кўрилишида ва бешинчидан, қарорларнинг ижро этилишига оид қилинадиган ҳаракатларни, фаолиятларни тартибга солади. Фуқаролик ишларининг биринчи инстанция судида одатда(туман, шаҳар судида), шунингдек баъзи мураккаб ишларнинг юқори судда биринчи инстанция суди сифатида кўрилишида ҳам ишнинг ҳақиқий ҳолатлари текширилади, келтирилган далилларга баҳо берилади, моддий ҳуқуқ (фуқаролик, меҳнат, оила ва бошқу ҳуқуқ) меъёрий ҳужжатлари татбиқ этилади ва ишнинг мазмуни бўйича ҳал қилув қарорлари чиқарилади. Кассация тартибида ишнинг юқори судда кўрилишида ишни асослаш учун кўрсатилган фактлар ва келтирилган далиллар текширилмайди, фақат ҳал қилув қарорининг қонуний, асосли ва адолатли бўлишигина текширилади. Ҳал қилув қарорларини суд назорати тартибида қайтадан кўриш фуқаролик ишлари бўйича суднинг қонуний кучга кирган ҳал қилув қарорлари, ажримлари ва қарорларининг асослилиги, тўғрилиги, адолатли ва қонунга мувофиқ чиқарилганлигини текширишдан иборат бўлади.

Ишни кўриш вақтида мавжуд бўлган, омма тарафларга олдин маълум бўлмаган ва иш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатлар очилганида, суднинг ҳал қилув қарори бекор қилинади ва фуқаролик иши янгидан очилган ҳолатлар бўйича қайтадан кўрилади. Ҳал қилув қарорини ижро қилиш босичида, агар тарафлар суднинг ҳал қилув қарорини ўз ихтиёрларича бажармасалар, бу ҳолда қарор тарафларнинг (ҳақ ундирувчи билан қарздорнинг) иштирокида суд ижроси томонидан мажбурий тартида ижро этилади. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фанининг предмети ва тизими Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани бирмунча кенгроқ маънода тушунилиб, фуқаролик ишлари бўйича одил судловни амалга ошириш борасида вужудга келадиган фуқаролик процессуал ҳуқуқий муносабатларни ўрганади, текширади ва булар тўғрисида умумий хулоса чиқаради. Бундай муносабатларнинг кўрилиши ва ҳал қилинишида амалдаги процессуал нормаларнинг тўғри татбиқ этилиши тўғрисида фикр юритилади, процесуал қонунларга илмий шархлар бералади.

Бу фаннинг вазифасига фуқаролик ишларининг ҳал қилинишига оид суд тажрибасини текшириш, улар тўғрисида хулосалар чиқариш ҳам киради. Фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани юридик фаннинг таркибий қисми бўлиб, фуқаролик процессуал ҳуқуқ масалаларини ўрганишда, мустақил Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнидаги қонунларни Конституция асосида такомиллаштириш ва процессуал ҳуқуқи ана шу ғоя талаблари билан суғорилган фан бўлиши лозимлиги унинг жиҳатларидандир. Фуқаролик жараёнини жамиятнинг усткўрмаларидан бири сифатида кўриб ҳуқуқ-тартиботни ва ҳуқуқий муносабатларни қўриқлаш воситаларидан бири бўлиб хизмат қилиши назарда тутилади. Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани тизими Ўзбекистон Республикаси фуқаролик процессуал кодекси тизимига нисбатан кенгроқ, тўлароқ бўлиб, қуйидаги таълимотларни; биринчидан, умумий қисмга кирадиган фаннинг предмати а тизми, процессуал ҳуқуқ тамойиллари, процессуал ҳуқуқий муносабатлар, ишда иштирок этувчи шахслар, судда вакиллик қилиш, процессуал муддатлар, тааллуқлилик тўғрисидаги таълимотлари; иккинчидан, махсус қисмга кирадиган даъво ишларини юритиш, органлар, мансабдор шахсларнинг хатти-ҳаракат (қарор)лари устидан берилган шикоятлар бўйича ишларни юритиш; алоҳида тартибда юритиладиган ишларни юритиш; суднинг биринчи инстанция, кассация ва назорат инстанцияларда ишларни юритиш, янгидан очилган ҳолатлар бўйича ҳал қилув қарорларини қайта кўриш, суд қарорларини ижро этиш; фуқаролик ишларини алоҳида турлари бўйича суд ишларини юритиш ҳақидаги таълимотларни ўз ичига олади. Булардан ташқари, фуқаролик процессуал ҳуқуқи фани тизимига фуқаролик ишларини кўриш ва ҳал қилишнинг бошқа шакллари, яъни бундай масалалар билан шуғулланадиган бошқа органларнинг, чунончи, нотариат, хўжалик судлари, ҳакамлар судларининг фаолиятлари билан боғлиқ таълимотлар киради.

Похожие

Рим ҳуқуқи фанининг предмети ва манбалари

Оила ҳуқуқи фанининг предмети ва вазифалари

Фуқаролик процессуал муддатлар

Ўзбекистон Республикаси фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, предмети ва вазифалари

Фуқаролик ҳуқуқи тушунчаси, тамойиллари, тизими. Фуқаролик ҳуқуқининг манбалари. Фуқаролик ҳуқуқий муносабат