Tuproq hosil qiluvchi omillar va ularning ahamiyati - Геология - Рефераты

Tuproq hosil qiluvchi omillar va ularning ahamiyati

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

TuproqTuproq hosil qiluvchi omillarhosil qiluvchi omillar va ularningva ularning ahamiyatiahamiyati Reja: 1. Iqlim va tuproq 2. Relyef va tuproq 3. Biologik omillar va tuproq 4. Tuproqlar fizikasi

Tuproqning paydo bo`lishida barcha tabiiy geografik omillar, inson, hatto vaqt ham ishtirok etadi. Bu g`oya birinchi bor V.V. Dokuchayev tomonidan batafsil talqin qilingan . Ularning birortasi bo`lmasa tuproq hosil bo`lmaydi. Tuproqning paydo bo`lishida tog` jinslari (grunt) yoki nurash po`sti asosiy o`rin tutadi. Tuproqning ona jinsi bu eng avvalo nurash po`stidir. Nurash po`stining fizik-kimyoviy xususiyatlari bu o`rinda juda muhim (bu mavzu oldingi va keyingi ma'ruzalarda ham o`z ifodasini topgan). 1. Iqlimiy sharoit tuproqning paydo bo`lishda yetakchi omillardan biri hisoblanadi. Masalan, Sibirsev va A.I.Voyeykovlar bu g`oyaning tarafdorlaridir . 2.Quyoshdan kelayotgan nurli energiya yer betiga tushib issiqlik energiyasiga aylanadi. Harorat kimyoviy jarayonlarni tezlashtiradi. Tuproq eritmasidagi gazlarning erishi, tuproqning qattiq va suyuq, holatlarining nisbati hamda, kalloid zarralarning faoliyati haroratga bevosita bog`liq. Tuproq hajmi og`irligining kengayish koeffisiyenti uning isishi va sovishi bilan bog`liq. Nurash jarayoni, tuproqlarning mexanik tarkibi ham harorat bilan uyg`undir. Organik moddalar mikroorganizmlar yordamida 350 haroratda jadal sur'atlarda bo`ziladi . Bunda namlik ham muhim o`rin tutadi. Nurli energiyaning miqdori joyning geografik kengiligiga bog`liq, bundan tashqari tuproqning rangi albedoni belgilaydi. Albedo yer yuzasi (tuproqning) quyosh energiyasini qaytarish qobiliyati . Albedo quruq qora tuproqda 14 %, nam qora tuproqda – 6-9%, bo`z tuproqda –29-32 %, oq qumda 40%, turib qolgan qorda – 70%, yangi haydalgan bo`zda –17%, paxta maydonida –20 –22% gacha nurni qaytaradi . Tuproqda kunlik harorat 1 metr chuqurlikkacha kuzatiladi. Yillik o`zgarishlar bir necha metr chuqurlikkacha boradi. ( Tuproqlarning issiqlik xossalari, suv xossalari, holati va tartibi kelgusi ma'ruzalarda yoritilgan.)

Tuproqni paydo bo`lishi va yashashi, rivojlanishida shamol asosiy omillardan biri, ayniqsa faol shamol (tezligi 5 m/sek va undan ortiq bo`lganda). Bu jarayon ayniqsa cho`l zonalari uchun o`ta muhim hisoblanadi . Shamol eroziyasi odatda deflyasiya deb tilga olinadi. Eroziya lotincha so`z bo`lib «yemirilish» degan ma'noga ega. Eroziya qumli cho`llarning hosil bo`lishi yoki eol jarayonlari bilan bevosita bog`liq. Cho`l zonasida tuz va changni ko`chishi, to`planishi, tuproq yuzasini yalanglanishi tufayli cho`llanish, ya'ni tuproqlarning kambag`allashuvi ro`y beradi. Bu jarayon keyingi yillarda Orol buyi, orol havzasida joylashgan hududlar uchun juda katta iqtisodiy zarar keltirmoqda. Relyef omili. Bu omilning ahamiyati juda muhimdir. Birinchidan issiqlik va atmosfera yo g`inlarining yer yuzida taqsimlanishi relyef bilan bog`liq. Ikkinchidan , nurash mahsulotlarini joylashuvi, tuproq denudatsiyasi relyefning mutlaq balandligi va nishabligiga bog`liqdir. Makrorelyef, mezorelyef, mikrorelyef shakllari tuproqlardagi modda va energiya almashinuvi jadalligini, yo`nalishini belgilab beradi. Avtomorf, gidromorf tuproqlar relyefga, sizot suvlarining chuqurligiga mos holda shakllanadi. Relyef nishabligi: 0-5 0 bo`lganda tuproq enlama yuvilmaydi. 5-15 0 da esa tuproqning ustki qismi yuviladi. 15-25 0 da tuproq kuchli yuviladi. Nishablik 40-45 0 dan ortiq joylarda yuza oqimlari jarliklar hosil qiladi . Relyefning janubiy, shimoliy yonbag`irlarda harorat bir-biridan 8 0 gacha farq qilishi mumkin. Namlikning taqsimlanishida ham relyefni o`rni katta. Biologik omillarsiz tuproqni tasavvur qilib bo`lmaydi. Bu borada mikroorganizmlar alohida o`rin tutadi. Bular bakteriyalar , aktinomisetlar , zamburug`lar , tuproq suv o`tlari va tuban hayvonlar . 1 g podzol tuproqda 600-800 mln ; 1 g gilli podzolda 600-1000 mln ; qora tuproqlarda ( 1 g ). 2000-2500 mln ;

bo`z tuproqlarda 1 g tuproqda 1200-1600 mln. mikroorganizmlar bor. Mikroorganizmlarning ho`l massasi : Podzolda 2 tonnaga ; Chimli poyazolda 3 tga ; qora tuproqda 5 tga Bo`z tuproqlarda 4 tga gacha bo`ladi. Aerob mikroorganizmlar kislorod yetarli bo`lgan sharoitda yashaydi. Ular turli kislotalarni ham hosil qiladi . Anaerob lar esa erkin kislorod bo`lmagan sharoitda yashaydilar. Ular ta'sirida achish – bijg`ish, denitrafikatsiya va boshqa jarayonlar rivojlanadi. Avtotorf bakteriyalar – uglerod va azotga ehtiyoj sezmaydi. Bularda azot oltingugurt va temir to`plovchilar bor . Geterotrof bakteriyalar esa o`lgan hayvon qoldiqlari , bakteriyalar chirishidan ajralib chiqqan mineral moddalar bilan oziqlanadi. O`simliklar va tuproq. O`simliklar fotosintez tufayli organik birikmalar to`playdi. Ularning qoldiqlari esa chirindiga aylanadi. O`simliklar : daraxt, o`t -ko`kat, suv-botqoq guruhlarga bo`linadi. Daraxt – o`rmonlar o`rmon q iyini (to`shagi) hosil qiladi ,ular esa tuproq paydo bo`lishida va kimyoviy jarayonlarni kechishida muhim o`rin tutadi. O`t -ko`kat o`simliklari tuproqning yuqori qismida qalin chim hosil qiladi va chirindili qatlamni tashkil qiladi . Suv-botqoq o`simliklari ayniqsa , mox qoplami muhim ahamiyatga ega. Ular tuproq yuzasida o`sadi. Moxning nam sig`imi katta bo`lib, ko`p miqdordagi suvni ushlab tura olmaydi. Bunday anaerob sharoitda organik qoldiqlar chirib ulgurmaydi, botqoq hosil bo`ladi. Natijada torfli va gleyli (yopishqoq, loy massa) qatlam shakllanadi. Zonal tuproqlar ko`p hollarda o`simliklar qoplashga bog`liq. O`rmon – dashtda sur tuproqlar; Dasht –o`tloqda -qoratuproq; Quruq dashtlarda – kashtan Chala cho`lda – qo`ngir

Cho`l o`simliklari ostida bo`z qo`ng`ir tuproqlar hosil bo`lgan. Inson va tuproq. Inson tuproqqa va tabiiy muhitga ayniqsa xo`jalik faoliyati bilan kuchli ta'sir ko`rsatadi. Inson faoliyati natijasida «sug`oriladigan tuproqlar» yoki «madaniy tuproqlar» - “antropogen tuproqlar” paydo bo`ladi. Inson ta'sirida tuproqda quyidagi o`zgarishlar ro`y beradi. 1. Haydalma qatlam hosil bo`ladi. Uning ostida haydalma qatlam osti shakllanadi. Bu qatlam zich bo`ladi, yuqoridan tushgan eritmalar shu qatlamda to`planib qoladi . Nam kamaygan paytda esa qotishmalar hosil bo`ladi. 2. Turli xil maxalliy, mineral o`g`itlar solinadi, buning natijasida mikroorganizmlarning rivojlanish sharoiti o`zgaradi . 3. Sug`orish tufayli tuproqning issiqlik, namlik va havo xossalari o`zgaradi . Har yili 1 gektar yerga 0,5-2,0 mm. sug`orma qatlam hosil bo`ladi. Ularning qalinligi joylarda 1-2 metr va undan qalin ham bo`ladi. Rangi bo`z yoki qo`ng`ir bo`z tusda bo`ladi. 4. Yovvoyi o`simliklar yo`qolib uning o`rnini madaniy o`simliklar egallaydi. Inson ta'sirida tuproqlarda ikkilamchi sho`rlanish, namiqish, botqoqlanish kimyoviy ifloslanish kabi salbiy jarayonlar ham sodir bo`ladi. Tuproq hosil bo`lishida vaqtning ahamiyati Tuproq vaqt ishtirokisiz hosil bo`lmaydi va turg`un turmaydi. Tog` jinslarining gipergen o`zgarishlari juda muhim. Karbonatli jinslar 250-500 yilda 2,4 sm li nurash qatlamini hosil qiladi. Geologik davrlar davomida iqlimiy sharoit, relyef hamda yerning kimyoviy tarkibi o`zgarib keladi, shu bilan birga xayvonot olami va o`simliklar dunyosi rivojlanadi. Shunga ko`ra nurash ham, tuproq ham o`z navbatida o`zgara boradi . Tuproq «Landshaftning oynasi» sifatida landshaftdagi o`zgarishlarga “quloq soladi ”. Ko`milgan tuproqlar landshaft sharoitini o`zgarishidan dalolat beradi. Tog`li rayonlarda nisbatan yosh tuproqlar tarqalgan. Shuni qayd etish kerakki har bir tuproqning o`z yoshi bor. Vaqt o`tishi natijasida tuproqdagi komponentlar o`zaro dialektik bog`lanib, modda va energiya

almashinuvi tufayli bir butunlikka ega bo`ladi va tuproqni hosil bo`lishiga olib keladi Tuproqlar fizikasi Tuproq hosil bo`lish jarayonining tashqi ifodasiga tuproq morfologiyasi deyiladi, (tashqi ko`rinishi desa ham bo`ladi). U tuproqning ichki kimyoviy, fizikaviy va mexanik xossalarini ifodalaydi. 1. Tuproq kesmasi – tuproqning morfologik belgilarini o`rganish uchun qaziladi. Unda pastga tomon genetik qatlamlar bo`ladi. Ularning yig`indisi tuproq kesmasi deb ataladi. Qatlamlar asosan 3 ga bo`linadi va ular lotin harflar bilan belgilanadi. A – ustki, qatlam bo`lib bu ham o`z navbatida qatlamchalarga bo`linadi: Ao – o`simliklar qiyi (to`shagi); A1 – chirindili – akkumlyativ qatlam, chirindi – (gumus) qatlami; A2 – yuvilma yoki elyuvial – suv yuvib ayrim moddalarni pastga tushiradi. *B – Illyuvial oraliq - shimilma qatlam. Yuqoridan kelgan moddalar shu qatlamda to`planadi _________________________________________ *B – o`tuvchi (oraliq)- ilyuvial (shimilma).qatlam M=A+B – tuproqning qalinligini (M) tashkil qiladi. Qalinlik bir necha sm-dan 150-250-300 sm.gacha bo`ladi. Qadimgi madaniy-agroirrigatsion qatlam ( ayniqsa O`rta Osiyoda) qalin bo`ladi. S – Ona jins – turlicha bo`ladi. 2 . Tuproqning rangi – ona jinsga bog`liq holda xilma-xil bo`ladi. Tuproq tiplari uning rangiga (tusiga) qarab nomlanadi. Lekin, bular nisbiy bo`lib birontasi ustunlik qiladi va o`sha inobatga olinadi. Buyo`q tuproqshunos olim S.A.Zaharov tuproqlarning ranglar uchburchagini quyidagicha tavsiya etgan:

S.A.Za x arov fikriga ko`ra, tuproqlarning ranglari shu 3 rangning uyg`unligidan hosil bo`ladi. Qora rang - organik moda, chirindining ko`pligidan darak bersa, oq rang – kvars, kaolinit, ohak, gipsning ko`pligidan, qizg`ish, sarg`ish rang esa temir (III) – oksidi – gidiridi (Fe 2 O 3 • n H 2 O) ning ko`pligidan nishona. Qora dog`lar marganes ko`pligini bildiradi. Dog`lar va ranglar tuproqning sifatlaridan darak beruvchi indikator bo`lib, tuproqning qay sharoitda paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Rus dehqonlari tuproqlarning 25 xili va kichik xilchalarni ajratishgan. 3 . Tuproq strukturasi kuchsiz, mexanik kuch ta`sirida tuproq zarralarini birlashtiruvchi gil (loy) kolloidlarga, chirindiga, singdirish qobiliyati, eritmasiga bog`liq holda shakllanadi. U asosan 3 tipga bo`linadi: 1) Kubsimon - tuproq struktura bo`lakchalari 3 o`q yo`nalishi bo`yicha bir xil bo`ladi. Bu palaxsasimon, kesaksimon, yong`oqsimon va donador turlarga bo`linadi. Bo`lakcha kattaligi, shakli inobatga olinadi.

2) Prizmasimon (ustunsimon) bo`lakchaning bo`ylama o`qi enlama o`qidan katta bo`ladi. Bu ustunsimon, prizmasimon turlarga bo`linadi. Bo`lakchalar kattaligi 1 sm. dan 5 sm.gacha bo`ladi. 3) Plitasimon – bunda enlama o`qlar bo`ylamadan keskin katta bo`ladi. Bu plitasimon va tangasimon turlarga bo`linadi. Bo`laklar kataligi 1 mm.dan 5 mm.gacha bo`ladi. (Bu Zaharov klassifikatsiyasi). Zaharov ularni tip, tur-xillarga ajratadi. Struktura namlanganda yemirilmaydigan chin sof strukturaga va yemiraladigan soxta strukturaga bo`linadi. Struktura shaklining o`lchamlariga qarab quyidagicha bo`ladi. 0,25 mm.dan katta bo`lsa – makrostruktura; 0,25 mm.dan kichik bo`lsa – mikrostruktura deyiladi. Yerga ishlov berilmasa, struktura bo`ziladi. 4. Tuproqning yangi aralashmasi . Tuproq hosil bo`lish jarayonida har xil yaralmalarning paydo bo`lishga – tuproqning yangi yaralmasi deyiladi. Masalan: illyuvial qatlamda ko`mir kislotasi tuzlarining paydo bo`lishi, botqoqlar pastki qatlamida ko`kish, zangori dog`larning paydo bo`lishi. Ular kimyoviy va biologik yo`l bilan paydo bo`ladi. Kimyoviy yo`l bilan tuproq zarrachalari orasidagi bo`shliqlarda «tomirchalar», «naychalar», «qo`g`irchoqlar» va gips konkretsiyalari paydo bo`ladi. Biologik yo`l esa o`simlik va hayvonlar bilan bog`liq. 5. Tuproq qo`shilmasi Inson faolyati tufayli tuproqqa qo`shilgan qoldiq jismlar kiradi. Bularga arxeologik topilmalar, suyak, sopol, g`isht kabilar misol bo`ladi. 6. Tuproqning mexanik tarkibi (zarralari donadorligi)ni namlab soqqa, pilik, halqalar tayyorlab qo`lda bilish mumkin. Bu tuproqning suv o`tkazuvchanligini, suv sig`imini, ishlov berish xususiyatlari va o`simlik o`sish sharoitlarini belgilab beradi. < 0,01 – «fizik loy», > 0,01 – «fizik qum» deyiladi. 7. Tuproq qovushmasi – zarra va struktura bo`lakchalarining zichligi, xususiyati va darajasidir. U juda zich, g`ovak, sochilma holatdagi qovushmalar

bo`ladi. Juda zich (quyma) – og`ir mexanik tarkibli, chirindi miqdorini oz, strukturasiz tuproq qatlami. Pichoq unda yaltiroq iz qoldiradi; Tuproq qovushmasi quyidagi ko`rinishlarda bo`ladi: Zich qovushmali; G`ovak qovushmali – yengil mexanik tarkibli; Sochilma qovushma – kam chirindili, qumli, mexanik tarkibli, strukturasiz tuproqlardir. Qovushmaga – kovaklar (yoriqlar): Kovakli, g`alvirakli, teshikli, naysimon, nozik va yirik yoriqli kabilar misol bo`ladi. Kovaklar va yoriqlar 1-10 mm.gacha bo`ladi. 8. Tuproqlarning hajm og`irligi – tabiiy holatda saqlangan ma`lum hajmdagi tuproq og`irligining shunday hajmdagi suv og`irligiga bo`lgan nisbati tuproqning hajm og`irligi deyiladi. U quyidagi formula bilan ifodalanadi:r P D1 D 1 – tuproqning hajm og`irligi, g/sm 3 hisobida P – slindrdagi tuproqning og`irligi, g hisobida r – slindirning hajmi, ml hisobida Tuproqning hajm og`irligi odatda 1,4-1,5 g/sm 3 bo`ladi. 9. Tuproqning solishtirma og`irligi. Ma`lum hajmdagi tuproq qattiq qismi og`irligining shunday hajmdagi suv og`irligiga bo`lgan nisbatiga tuproqning solishtirma og`irligi deb aytiladi. Bu o`rta hisobda 2,5-2,6 bo`ladi. Tuproqning solishtirma og`irligini quyidagi usullar bilan aniqlash mumkin: A) Og`irlik usuli. Tuproqning solishtirma og`irligini aniqlash, ma`lum miqdordagi tuproq siqib chiqargan suv og`irligini hisoblashga asoslangan. B) Hajmiy usul – ma`lum miqdordagi tuproq siqib chiqargan suv hajmini hsioblashga asoslangan. 10. Tuproqning ilashimligi. Tuproq bo`lakchalarining bir-biridan ajralib ketishiga va maydalanishiga sabab bo`ladigan mexanik kuchlarga qarshi tura olish xususiyatiga tuproqning ilashimligi deb aytiladi. U tuproqning mexanik tarkibi,

strukturasi va namlik darajasiga bog`liq bo`ladi. Ilashimlik gilda (loyqada) kuchli, qumoq va strukturali tuproqda esa o`rtacha holatda bo`ladi. 11. Tuproqning yopishqoqligi. Nam tuproqning ish qurollariga yopishib qolishiga tuproqning yopishqoqligi deb aytiladi. Tuproq zarralari qancha mayda va sernam bo`lsa, tuproq shuncha yopishqoq bo`ladi. Tuproqning ko`pchishi – tuproqning suv ta`sirida o`z hajmini oshirish xossasidir. Bunda tuproq to`liq nam sig`imi holatiga kelguncha unga suv quyiladi va aniqlanadi. Bunday tuproq tez quriydi va yuriladi. Tuproqning nam sig`imi – tuproq qatlam orasida ushlanib qolgan suv miqdoriga aytiladi. H a X 100  X- tuproqning nam sig`imi, % hisobida ; a- tuproqdagi suvning og`irligi, g hisobida; H- tuproq og`irligi, g hisobida. Tuproqning suv xossalari Tuproqning suvga bo`lgan munosabati uning suv xossalari deyiladi. Tuproq uchun namlik muhim rol o`ynaydi. Ayniqsa, atmosfera yog`inlarining miqdori, muddati va turi muhim o`rin tutadi. Moskva atroflarida yillik yog`in 700 mm, bug`lanish esa 400 mm. Buxoroda esa yillik yog`in 125-140 mm, yillik bug`lanish esa 200 mm. bu yerda yog`inlar tuproqni yetarlicha namlantirolmaydi. Jala yog`sa, tuproq yuzini qotiradi va uning strukturasini bo`zadi. Sekin, davomli yomg`irlar esa tuproq namligini yaxshilaydi. Qorning tez erishidan ko`ra sekin erishi foydalidir. Qor to`plami tuproq sovib ketishidan va muzlashidan saqlaydi. Tuproqdagi suvning holati . Tuproqda suv quyidagi ko`rinishlarda uchraydi: 1. Kimyoviy birikma holatida bo`ladi. Bu kristallizatsion suv bo`lib mineral moddalar tarkibiga kirib, tuproq pydo bo`lishida qatnashadi. Faqat yuqori haroratdagina tuproqdan ajralib chiqib ketadi . 2. Bug`simon suv tuproq ichidagi va ustidagi namning bug`lanishidan hosil bo`ladi. Tuproqda bug` diffuziya yo`li bilan, ya`ni bug` ko`p (quyuq) joydan bug`

kam bo`lgan joyga harakat qiladi. Atmosfera havosidagi nam kunduzi yuqoriga ko`tariladi, kechasi esa tuproqqa qisman o`tadi. Bug`simon suvning suyuq holatga o`tishi kondensatsiya deyiladi. Cho`llarda shu yo`l bilan yoz oylari mobaynida 70-80 mm nam to`planishi mumkin. Bu holat ayniqsa, qumli cho`llarda yaxshi juda seziladi. Shu sababli ularda gilli cho`llarga nisbatan o`simliklar ko`p bo`ladi. Mohonko`ldan ertalab yo`q mashinada o`tib ketib, tuproqni o`rganib, tushda ortga qaytayotsak mashina ertalab o`tgan joyidan o`tolmay, qumda botib qolgan edi. (Nazarov I.) 3. Sorbsion birikkan suv . Bular tuproq zarralarning molekulyar tortilishi tufayli hosil bo`lgan suvlardir. Bu suv 2 xil bo`ladi: A) gigroskopik suv – bug`simon suvning tuproq zarralari yuzasida adsorbsiyalanishi (singdirish) tufayli hosil bo`ladi. Gigroskopik suv tuproq zarralariga kuchli birikkanidan uni tuproqdan ajratib olish uchun tuproqni 1050 gacha qizdirish kerak. Bu suvdan o`simliklar foydalana olmaydi. B) Pardali suvni tuproq zarralari kam kuch bilan tortadi. Bu bo`sh birikkan yoki pardali suv deyiladi. Bu suv sekin harakat qiladi va tuproq zarralarini qoplab turadi. 3. Kapillyar suv – tuproqdagi erkin suv bo`lib, pastdan yuqoriga (Minisk tortish kuchi), yuqoridan pastga bo`shliq orqali harakat qiladi. Bu tuproqda 5-6 m balandlikkacha ko`tariladi va o`simlik uchun asosiy suv hisoblanadi. 4 . Gravitatsion suv – o`z og`irlik kuchi bilan filtrlanib pastga oqadigan va suv o`tkazmas (suvto`sar) qatlamgacha yetib boradigan suv. Tuproqning nam sig`imi – bu tuproqning namni ushlab qolish qobiliyati hisoblanadi. Tuproqning kapillyar nam sig`imi – tuproqning kapillyar teshiklarida suvning ushlanib turishi. Tuproqning dala nam sig`imi – tabiiy holda tuproq namlanganda uzoq vaqt ushlanib qoladigan nam miqdoridir. Bu sizot suvlari chuqurligiga, mexanik tarikbiga va chirindi miqdoriga bog`liq bo`ladi. Tuproqning me`yoriy nam sig`imi 50 % ga teng.

Tuproqdan suvning bug`lanishi uning mexanik tarikbi, strukturasi, shamol tezligi, havo harorati va quyoshga ro`paraligiga bog`liq. Xazonrezgi qatlam bug`lanishni kamaytiradi. Tuproq namligini qaysi o`simlik uchun etarli ekanligi har o`simlikda har xil. Qumli tuproqlar 2-3 % namligida, qumloqda 4-6 %, lyossli suglinada 7-9 %, gilda 12-15 % bo`lsa o`simlik quriydi. (Pankov 1970). Tuproqning suv tartibi (rejimi) Buni N.G.Visotskiy va A.A.Rode yaxshi o`rgangan. Tuproqlar nam rejimiga ko`ra 3 tipga bo`linadi. 1. Yuviladigan suv rejimi tipi. Bunga namlik balansi musbat bo`lgan rayonlardagi tuproqlar, ya`ni yog`in miqdori bug`lanishidan ko`p bo`lgan erlardagi tuproqlar kiradi. Yog`in sizot suvlariga qo`shiladi. Bu tip mo`tadil va nam tropik (gumid) landshaftlar uchun xos. 2. Yuvilmaydigan suv rejimi, tipi. Bunda tuproq qalinligi to`liq yuvilmaydi. Atmosfera yog`inlari muallaq kapillyar nayli qatlamini hosil qiladi. Tuproqdagi moddalar yuvilib ketmaydi. Arid rayonlar uchun yuvilmaydigan suv rejimi xosdir. 3. Terlaydigan suv rejimi tipi. Bunda tuproq va o`simliklar bug`lanish miqdori atmosfera yog`inlaridan ko`p bo`ladi. Sizot suvlari tuproqni namlab turadi. Bu rejim sho`rxok va sho`rlangan tuproqlar uchun xos. Bundan tashqari tuproqlar muzloq, davriy va irrigatsion suv rejimi tiplariga ega. Muzloq tip – ko`p yillik muzloqli erlar uchun xos. Tuproqning havo xossalari 1. Tuproqning havo sig`imi . Tuproqda havo miqdori har xil bo`ladi. Havo – tuproqning suvsiz bo`shliqlarining hajmiga teng bo`ladi. Tuproq tarkibida havo atmosferadan va biokimyoviy jarayonlardan paydo bo`ladi. Havo sig`imi tuproqning strukturasiga, qovushqoqligiga, namligiga va ishlanish darajasiga bog`liq. U quruq tuproqlarda tuproq kovakligi hajmiga teng, nam tuproqlarda esa kovaklik hajmidan nam hajmining ayrilganiga teng. 2. Tuproqning havo o`tkazuvchanligi – tuproqning o`z qatlami orqali havo o`tkazish xususiyatidir. G`ovak qovushmali va strukturali tuproqlarda bu xususiyat

kuchli bo`ladi. Zich qovushmali va strukturasiz tuproqlarda esa kuchsiz bo`ladi. Tuproqning havo o`tkazuvchanligi fotometr asbobi bilan aniqlanadi. Izoh : Atmosfera havosida odatda: O 2 – 21%; SO 2 – 0,03%. Tuproq havosida esa: O 2 – 18-20%; SO 2 – 0,1-1,0%. Tuproqdagi havo o`zgarib turishi (nafas olishi) zarur, aks holda biologik jarayonlar bormaydi. Tuproqning issiqlik xossalari Issiqlik – tabiat boyliklari va hayot manbalaridan biri hisoblanadi. Biologik va biokimyoviy jarayonlar harorat bilan chambarchas bog`liqdir. Asosiy issiqlik manbai – quyosh hisoblansa-da, lekin mikrobiologik va biokimyoviy jarayonlar natijasida ham issiqlik ajraladi. Shuningdek, yer ostidan ham issiqlik chiqadi va bu III darajali issiqlik hisoblanadi. Harorat har 30-33 metr pastga tushganda 10 C ortadi. O`rtacha yer betiga 1 sm 2 yuzaga 1 minutda 1,946 kkal quyosh energiyasi tushadi, lekin turli sabablarga ko`ra energiya 2-4 marta kam tushadi. Tuproqning asosiy issiqlik xossalari 4 xil bo`ladi: 1) Tuproqning issiqlik sig`imi. 1 sm 3 quruq tuproqni 10C qizdirish uchun ketgan issiqlik miqdori – issiqlik sig`imining hajmi deyiladi. (Sr kkal sm 3 ). 2) Tuproqning issiqlik tarqatishi. Quruq tuproq suv bilan ho`llanganda undan issiqlik ajralib chiqadi. 3) Tuproqning issiqlik o`tkazishi. Bu issiqlikni joylanishi va bir qavatdan ikkinchi qavatga borishi hamda issiq tomondan sovuq tomonga yo`naltirishi tushuniladi. Tuproqning issiqlik o`tkazish koeffisienti kalloriya bilan ifodalanadi, ya`ni 1 sm 2 yuzada 1 sm qalinlikdagi tuproqning 10C issiqlik o`tkazish bilan belgilanadi. Tuproqning issiqlik o`tkazish koeffitsienti o`rtacha 5,8∙10 -3 – 0,9∙10 -3 ; Suv uchun 1,24∙10 -3 ; Havo uchun 0,36∙10 -3 kkal sm sek/gradga teng. 4. Tuproq harorati.

Tuproq harorati maxsus termometrlar bilan o`lchanadi. Bularning ichida eng qulayi tirsakli termometr (Savinov) tortuvchi simobli termometrdir yani Tortib chiqariluvchi simobli termometr. U har 50 sm oralig`ida 20, 40, 60, 80, 120, 160, 240, 320 smli qilib o`rnatiladi. Bur yordamida chuqurcha qaziladi va o`rnatib kuzatiladi.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b. . 7. Tursunov L. O`zbekiston tuproqlari va ularning evolyutsiyasi (ma'ruzalar matni). Toshkent, 2000 y., 46 b.

Похожие

Tuproq hosil qiluvchi jinslar nurash va nurash po`sti

Katalitik kreking va jarayonga ta’sir qiluvchi omillar

Minerallarning tasnifi. Asosiy jins hosil qiluvchi va ruda minerallarining xarakteristikasi

Tuproqlarning ishqoriyligi, nordonligi va buferligi. Tuproq muhitini shakllantiruvchi omillar

Botqoqliklar va ularning girologik ahamiyati