Tuproq hosil qiluvchi jinslar nurash va nurash po`sti - Геология - Рефераты

Tuproq hosil qiluvchi jinslar nurash va nurash po`sti

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

55 KB

TuproqTuproq hosilhosil qiluvchi jinslarqiluvchi jinslar n n urashurash vava nurashnurash po`stipo`sti Reja: 1. Tog` jinslari. Minerallar. 2. Magmatik tog` jinslari. 3. Cho`kindi tog` jinslari (kimyoviy cho`kindilar). 4. Metamorfik tog` jinslari. 5. Nurash va uning turlari. 6. Nurash po`sti va uning zonalligi.

Tog` jinslari va tuproq. Tog` jinslari tuproq uchun asos – ona jinsdir. Ona jinslarni paydo qiluvchi tog` jinslari 3 guruhga bo`linadi: 1. Magmatik – tog` jinslari. Bu turdagi tog` jinslari litosferaning 95% ini tashkil qiladi va yer ustini 5% ini qoplab yotadi. Bularga: granit, diorit, andezit, bazalt kabilar misol bo`ladi. Ularning tarkibida kvars (SiO 2 ) miqdori ko`p bo`lib, tog` jinslarining kislotali muhitini belgilaydi. Miqdoriga qarab ular 65 % dan ko`p bo`lsa, kislotali, 55 – 65 % da -O`rta, 45 – 55 % da –asos va 45 % dan kam bo`lsa, o`ta asosli muhitda bo`ladi. 2. Cho`kindi tog` jinslari: a) mexanik cho`kindi tog` jinslari – loy , lyoss, qum , konglomerit, qumtosh , slaneslar. b) kimyoviy cho`kindi tog` jinslari – turli eritma moddalarning kalloid zarralar yoki amorf shakldagi cho`kindiga aylanishidan hosil bo`ladi. Ular kremniyli, karbonatli, temirli va tuzli guruhlarga bo`linadi. v) organik cho`kindilarga: o`simlik va hayvonot qoldiqlari, ohaktosh, toshko`mir, neft, gips va tuzlar kiradi. Bular quruqlikni katta maydonini egallaydi va ona jins vazifasini bajaradi. Kimyoviy cho`kindi jinslar. Kimyoviy cho`kindi jinslar quruq iqlim sharoitida, ko`l va dengiz suvida erigan birikmalarning oksid, tuz holida cho`kishidan hosil bo`ladi. Cho`kindilar suv-H 2 O, kislorod-O 2 va karbonat angidrid –CO 2 ta'sirida o`zgarib turadi. Kimyoviy cho`kindilar 4 guruhga bo`linadi: 1. Kremniyli: Bular amorf holdagi kremnozyomdan iborat bo`lgan kremniyli tu, kremnozyom bilan aralashmali opokalar, opoka suvli kremnozyom (SiO 2 ·NH 2 O) 2. Karbonatli : ohakli tuflarning hammasi kiradi. 3. Temirli : temirli tuflar, ko`l va botqoqliklarda to`planadigan marga nesli temir oksidlari kiradi.

4. Tuzli : tuz h olidagi kimyoviy cho`kindilar: galit (NaCl), silvin (KCl), karnallit (MgCl 2 +KCl·6H 2 O), gips (CaSo 4 +2H 2 O), natiriy bikarbonat (NaHCO 3 ), bura (Na 2 B 4 O 7 ·1OH 2 O), mirabilit (Na 2 SO 4 ·1OH 2 O), angidrit (CaSO 4 ) kabilar kiradi. Organik cho`kindilarga ohaktosh (SaSO 3 ), bur, torf, neft, toshkumir va kaxrabo kiradi. 3. Metamorfik jinslar: Harorat va bosim tufayli otqindi hamda cho`kindi jinslardan hosil bo`ladi. bularga marmar, gneys, slanes kabilar kiradi. Nurash bu asosan quyosh energiyasi tufayli ro`y beradi . Hozirgi relyef ichki va tashqi kuchlar hosilasidir. Mikro va mezorelyef, ayrim hollarda makrorelyef ekzogen kuchlar natijasida hosil bo`ladi. Ekzogen relyefning hosil bo`lishi qonuniyatlari mavjud bo`lib, ularni bilish muhim hisoblanadi (relyef shakllari, majmualari). Ekzogen relyef zonallik va balandlik mintaqalanish qonuniyatlariga bo`ysunadi. Relyef joyning tabiiy sharoiti haqida qator axborotlarni beradi. Ayniqsa «relikt relyef» shakllari paleogeografik sharoitni tiklashda ahamiyatlidir. Ekzogen relyefning yana bir xususiyati shundaki, unda relyefni hosil bo`lish jarayoni juda tez kechadi va kishining ko`z o`ngida hosil bo`ladi. Bu hol birinchidan , kundalik hayotda inobatga olinishi, ikkinchidan , relyef hosil qilish qonuniyatlarini o`rganishni taqozo qiladi. Ekzogen jarayonlarning hosilasi moddalarning og`irlik kuchi natijasida yuqori qismdan pastga surilishiga olib keladi. Ekzogen kuchlarning to`g`ridan - to`g`ri ta'siri – qulashlar , surilmalar va bilvosita esa oqar suvlar yordamida, shamol va muzliklar yordamida hamda quyosh radiatsiyasi orqali amalga oshadi. Endogen va ekzogen jarayonlar bir-biri bilan bog`langan va bir-birini taqozo qiladi. Fizik nurash. Fizik nurash jarayonida tog` jinslari maydalanadi, bu hol tog` jinslarining dezintegrasiyasi deyiladi. Fizik nurash ikki xil bo`ladi.

1. Harorat bilan bog`liq (temperaturnoe) nurash. Tashqi kuch qatnashmasdan, haroratning o`zgarishi bilan sodir bo`ladi. Bunda tog` jinslarining tarkibi, tuzilishi rangi, yaltiroqligi muhim o`rin tutadi. 2.Mexanik nurash. Tog` jinslari yoriqlarida suvning to`planishi va muzlashi hamda. Suv parlanganda tuz kristallarining hosil bo`lishi mexanik nurashga sabab bo`ladi. Albatta bular qisman haroratning t0 o`zgarishi bilan bog`liq. Sovuqdan nurashda jinslarni yoriqsimon bo`lishi muhim o`rin tutadi . Ayniqsa 0 0 atrofida haroratning o`zgarib turishi – sovuqdan nurash uchun qulaydir. Bu jarayon ayniqsa, qutbiy rayonlarda qor chizig`idan yuqorida shiddatli kechadi . Kristallashgan tuzlarning o`rni shundaki, issiq va quruq iqlimda kapillyar naylar orqali suv bilan birgalikda tuz ham yuqoriga ko`tariladi va kristallanadi. Kristallarning kengayish kuchi (bosimi) natijasida yoriqlar kengayadi va jinslarni parchalaydi. Tog` jinslarining yorilishida jinslarning nam sig`imi – namiqishi va qurishi muhim o`rin tutadi . Loy , suglina, mergel shunday xususiyatga ega. 3. Biologik nurash. Fizik nurashning yana bir ko`rinishi biologik nurash bo`lib, u o`simlik tomirlari, yer qazuvchilar va boshqalarning faoliyati natijasida qirrali bo`laklangan jinslar , shag`al, chag`il kabilar hosil bo`ladi. Fizik nurash jarayoni natijasida jinslar maydalanib kimyoviy nurash uchun qulay imkoniyatlar yaraladi. Tayga o`rmonlarida organik dunyoning o`limi tufayli (otmiraniya) 35-55 s/ga , tropik o`rmonlarda esa 259 sga o`rmon to`shagi hosil bo`ladi . Natijada undagi organik kislotalar kimyoviy nurashning shiddatli bo`lishiga olib keladi. (tuproq suvi turlicha reaksiyaga ega) Kimyoviy nurash. Kimyoviy nurashda besh omillar: suv, kislorod, uglekislota va organik kislotalardir. Eng qulay sharoit gumid hududlarda kuzatiladi: Chunki u yerda yog`in , miqdori ko`p, harorat yuqori, biomassa va uning to`shaklari yetarli darajada. Kimyoviy nurash qo`yidagi jarayonlar asosida yuzaga keladi:

1. Oksidlanish- ayniqsa temirning zakis birikmalarida tez kechadi: FeSO 4 - temir ikki sulfat; Fe 2 (SO 4 ) qum, loy, mergelning tarkibida temirli minerallar bo`lsa, rangi qo`ng`ir yoki oxraga o`xshash tusga ega bo`ladi. 2. Gidratatsiya- gidratlanishi, suvni biriktirib olishi. Dastlabki minerallarga suv qo`shilsa yangi mineral hosil bo`ladi. Bunda jinsning hajmi kattalashadi. Angidrid SaSO 4 +2H 2 O SaSO 4 ·2H 2 O (gips) 3. Erish – Suvda uglekislota mavjud bo`lsa, jinslar eriydi. Agar jinslar tarkibida xloridli, sulfatli, karbonatli minerallar bo`lsa bu jarayon tez kechadi. Suvda erishiga ko`ra keyin sulfatlar, masalan gips, undan so`ng karbonatli jinslar: ( ohaktosh, dalomit, mergellar ) turadi. 4. Gidroliz: Ayniqsa silikat, alyumosilikatlarda kuchli kechadi. Bunda minerallar nuraydi, ayrim elementlar ajralib chiqadi , – ba'zi elementlari esa birikib gipergen * minerallarni hosil qiladi . * Gipergenez – grekcha so`z bo`lib, “Gyper” – usti, yuqoridan, “genesis” – negizi, kelib chiqishi, degan ma'noni anglatadi. Bu atamani fanga 1 – bo`lib akademik Fersman A.Y. 1922 yilda kiritgan. Nurash po`sti. Nurash tufayli hosil bo`lgan jinslarning qatlamiga nurash po`sti deyiladi. Nurash po`stining turkumlari (tiplari): 1.Bo`laklangan (oblomochnaya) bunda kimyoviy tarkibi o`zgarmagan bo`laklangan jinslar. 2.Gidroslyudali po`st (gidroslyudistaya) kimyoviy tarkibi kam o`zgargan, lekin glinali minerallar gidroslyudalar hosil qilgan jinslar. Bunga misol: dala shpati, slyudalarning o`zgarishidan hosil bo`lgan. 3. Montmorillanitli po`st – kimyoviy tarkibi keskin o`zgargan. Bunda glinali mineral – montmorillonit yetakchidir. 4. Kaolinitli po`st 5. Qizg`ish po`stli (krasnozelennaya)

6. Lateritli (lateritnaya) Qizgish po`stli va lateritli tiplarda uzoq va shiddatli nurash tufayli tub jinslar o`zgarib ketgan. Yuqorida qayd qilingan nurash po`sti zonal xususiyatga ega: 1. Bo`laklangan po`stlar – qutbiy rayonlar, toshloq cho`llar uchun molik. 2. Gidroslyudalar – muzloqli yerlar uchun – sovuq va mo`'tadil mintaqalarda. 3. Montmorillanitli – dasht va chalacho`llar uchun xos. 4-5 – Kaolinitli va qizgish po`stlar – subtropiklar uchun xos. 6. Lateritli – aktiv kimyoviy nurash tufayli issiq va nam ekvatorial iqlimda hosil bo`ladi. Nurashning o`zi xususiy bir relyef shaklini hosil qilmaydi, lekin relyef hosil bo`lishi uchun sharoit yaratib beradi. Shuning uchun nurashning relyef hosil qilishda o`rni katta. Ba'zi o`rinda yuzani g`ovaklanishi emas, qattiqlashish – sementlashish ham ro`y beradi. Bu jarayon issiq, quruq iqlimli rayonlarda ohaktosh, gips, osh tuzi tufayli hosil bo`ladi. Yogin ko`proq joylarda ohak, qurg`oqchil iqlimda esa gips yetakchilik qiladi. Oxaktoshli – gipsli po`st 2 metrgacha boradi. Qo`shimcha ma'lumot: Elyuviy – lotincha “eluvio” – vimivat – nurash mahsuloti bo`lib o`z joyiga qolgan jinslar – harsangdan tortib glinagacha bo`lgan jinslarni o`z ichiga oladi va yupqa qoplama hosil qiladi. Unda odatda jinslar qatlamsiz va saralanmagan bo`ladi. (Geologik lug`at 1978 yil, 2-tom, 435 - bet). Tropikda issiq va quruq iqlimda temir oksidi va kamdan – kam alyumin oksidlari sement hosil qiladi. Ba'zida qalqon – po`st (broniruyu щ iy plast) hosil qilib , inversion relyef hosil bo`lishiga sabab bo`ladi. Qoldiq (ostatochn ы e) nurash po`stlari avvalgi tekislangan denudatsion yuzalarni saqlab qolish imkoniyatiga ega bo`lgan. Bu paleogeografik sharoitni va relyef yoshini bilishda katta ahamiyatga ega. Nurash po`stini (qadimgisini) o`rganish

boksit, temirli, nikel, rangli metallar (sochilma) konlarini topishga yordam beradi, chunki ular nurash po`sti bilan bog`liqdir. Nurash po`stini o`rganishning ilmiy – amaliy ahamiyati. Nurash po`stini o`rganishining paleogeografik sharoitlarni «tiklashda» o`rni bor. Magmatik, metamorfik jinslarning yemirilishi qonuniyatlari – to`planish va surilish ; qazilma boyliklarning: boksitlar, kaolin, nikel, silikatlar, temir gidroksidlari, oksidlari, marganes gidroksidlari, opal, magnezitlar kabilarning hosil bo`lishida nurashning ahamiyati kattadir. Kursk magnit anamaliyasi qadimgi paleozoy nurash po`stini ifoda etadi. U kembriygacha magnetitli kvarsitlarda hosil bo`lgan (yotadi). Nurash tufayli kremozyom yuvilib, temir oksidlanadi. Natijada magnetit rudasi hosil bo`ladi. Mis sulfidlari oksidlansa va u oxaktoshda yotgan bo`lsa, malaxit , lazurit (mis karbonatlari) hosil bo`ladi. Nurash po`stida platina, oltin, olmos va titanning sochma konlari uchraydi.

Adabiyotlar: 1. Abdullayev A., Maqsudov A. Tuproqshunoslik asoslari va tuproqlar geografiyasi. Toshkent “O`qituvchi”, 1988, 144 b. 2. Dobrovolskiy V.V. Geografiya pochv. Moskva. «Prosveщenie», 1968, 350 str. 3. Klimberg N.V. Pochvы pustыnnoy zonы Uzbekistana. Tashkent, “Fan”, 1974, 298 str. 4. Miraxmedov X., Mirsuyunov M. Tuproqshunoslikdan amaliy mashg`ulotlar. Toshkent “O`qituvchi”, 1976, 156 b. 5. Pankov M.A. Pochvovedenie. Tashkent. “Ukituvchi”, 1970, 512 str. 6. Tursunov L. Tuproq fizikasi, Toshkent “Mehnat”, 1988, 224 b. .

Похожие

Tuproq hosil qiluvchi omillar va ularning ahamiyati

Nurash jarayonlari. Shamol, oqar suvlarning geologik ishi

Geologik jarayonlar haqida umumiy ma'lumotlar. Nurash jarayonlari

Tuproqshunoslik tuproqlar geografiya fani uning o`rganish ob'yekti va predmeti boshqa fanlar bilan aloqadorligi

Shamol, oqar suvlarning geologik ishi